जोसेफ मॅिझनी © ीमती िहमानी सावरकर

सावरकर भवन, राजा ठाकूर पथ, शिनवार पेठ, पुणे.

दरू वनी :+९१२०२५५४४७५१

इंटरनेट अिधकार :- वा. सावरकर रा ट्रीय मारक

वा. सावरकर मागर्, दादर, मुंबई ४०००२८.

प्रक प संचालक : रणिजत िवक्रम सावरकर प्रक प सम वयक : अशोक रामचंद्र िशदें

हे पु तक आसामी, बंगाली, इंग्रजी, गुजराथी, िहदंी, क नड, म याळम, मराठी, ओिडया,

पंजाबी, तिमळ, तेलुगु या भाषांम ये उपल ध आहे.

जोसेफ मॅिझनी भाषांतरक यार्ंची प्र तावना

शा त्रांची प्रमेये ही कालदेशांनी मयार्िदत नसतात. भूिमतीचे िसद्धांत हे ग्रीसम ये िजतके स य आहेत िततकेच ते िहंदु थानातही आहेत िन ते युिक्लड या काळी िजतके यथाथर् होते िततकेच आजही आहेत. मानवी जातीचे िव तृत क्षेत्र िन कालाची अनंतता यानात घेऊन यां या अनुरोधाने बसिवलेले जे िसद्धा त असतात ते सवर् काली िन सवर् मनु याना सारखेच लागू आहेत. असले सवर्साधारण िसद्धांत पठन करणे िन यांचा आप या वतःचे उ नतीसाठी उपयोग करणे हे अ यंत आव यक आहे. प्र येक मनु य माग या इितहासाचा िन अनुभवाचा फायदा न घेता मनु यजातीने आरंभी केले या चुका पु हा क लाग यास मानवी उ क्रांित खुंटली, असेच हणावे लागेल. मनु य जातीने जे प्र न सोडवून ठेिवले आहेत ते पु हा सोडिव यात काल यथर् घालिव यापेक्षा या प्र नांची कालदेशांनी अमयार्िदत अशी उ तरे जी अनेक त ववे यांनी िसद्धांत पाने ग्रिथत केलेली आहेत. ती समजावून घेऊन या प्र नांची उ तरे मनु यजातीला अजून िमळाली नाहीत ते प्र न सोडिव यात तो काल घालिवणे, हेच ेय कर आहे. मानवी उ क्रांित सुलभ कर यासाठी त ववे यांनी जगाचा आजपयर्तचा अनुभव यथर् न जाउ देता याचे सू म परीक्षण क न सवर् यापी त वे िसद्ध केलेली आहेत. योितषशा त्र, भूिमितशा त्र, रसायनशा त्र वगैरे शा त्रांची आज जी पे िदसत आहेत ती मनु यां या िनरिनरा या अनुभवाव न सवर्सामा य ठरलेली त वे संग्रिहत के यानेच शक्य झालेली आहेत. या शा त्रांतील ती सवर् यापी त वे सवर् देशांना िन सवर् काली लागू होणारी अस याने यांचा फायदा मु ाम क न न घेता पु हा ‘पिहले पाढे पंचावन’ करीत बसणे हा मूखर्पणाचा कळस आहे. ही गो ट जशी योितषशा त्र, भूिमितशा त्र िन रसायनशा त्र वगैरेना लागू आहे, तशीच ती राजकारणशा त्रालाही लागू आहे. राजकारणशा त्राची उ क्रांित मनु या या प्रगमनाबरोबरच होत आलेली आहे. राजकारणशा त्रातही इतर शा त्रस यांप्रमाणे काही त वे कालदेशाने अमयार्िदत अशा मह स यां या योग्यतेला पावलेली आहेत. या स याचे ज्ञान असणे, मनु यजाती या आजपयर्ंत या अनुभवाचा फायदा घेणे, भूतकाल या य टीचा भिव य मागर् गमनास आधार घेणे आिण “इितहास-प्रदीपेन मोहावरणघाितना लोकगभर्-गृहं कृ नं यथावत ”् संप्रकािशत कर यास त पर होणे हे अ यंत ेय कर

आहे. इतर रा ट्रांनी अनेक शतके त्रास सोसून िन अनेक देहांचे बळी देऊन जी मह त वे शोधून काढली आहेत यांचा उपयोग न क न घेता जर एखादा देश अज्ञानात जाणून बुजून चाचपडत राहत असेल तर या रा ट्रीय आंधळेपणाब ल यास पिरणामी भयंकर प चाताप झा यािशवाय राहणार नाही. आग लागली असता यावर पाणी ओतावे हे सवर्मा य त व मु ाम फेटाळून या आगीवर घृताचा वषार्व क न ती िवझते की नाही हणून िधमेपणाने प्रय न करणार् या पढतमूखार्ला या आगी या ड बात दग्ध हो यािशवाय दुसरे काय बिक्षस िमळणार आहे? अशी ि थित मा या िप्रय आयर्भूमीची होऊ नये हणून मा या त ण देशबंधूंनी राजकारणातील अंितम स ये िन महत ्िसद्धांत िशकावे अशी माझी उ कट इ छा आहे. ही स ये िशक यास राजकारणशा त्रात यांनी अगे्रसर व िमळिवले आहे यां या उपदेशामृता या प्राशनािशवाय दुसरा उ तम मागर् नाही; िन राजकारणशा त्रांत यांनी अगे्रसर व िमळिवले आहे, अशा त ववे यांम ये महाभाग मॅिझनीिशवाय

त ण रा ट्र-भक्तांना उ साहक, िद य, पे्रमळ, िन उदा त अशा रा ट्रमंत्रांची दीक्षा दे यास कोणता गु सापडणार आहे?

“नाही, नाही, रा टे्र कधीही मरत नाहीत. परमे वर गांजले याचा कैवारी आहे. याने मनु याला वातं यात राह यासाठी उ प न केले आहे. तु ही मनात आणा की तुमचा देश वतंत्र झालाच!” याहून अिधक उ साहक असा दुसरा कोणचा रा ट्रमंत्र आहे? “एकदा मनु याने असा िन चय केला की, मी वातं य, वदेश िन मान य यावर भिक्त किरतो की मग याने वातं यासाठी, वदेशासाठी िन मान यासाठी लढलेच पािहजे, अखंड लढले पािहजे, सवर् आयु यभर लढले पािहजे, शक्य या या श त्राने लढले पािहजे, ितर कारापासून तो मरणापयर्ंत सवर् संकटे तु छ मािनली पािहजेत, वेषाला िन िनदेंला त ड िदले पािहजे, दुसर् या कोण याही फलाची आकांक्षा न किरता फक्त कतर् य हणून याने त पर झाले पािहजे!” याहून अिधक िद य असा दुसरा कोणचा रा ट्रमंत्र आहे? “प्रीती करा, त णहो, प्रीती करा, मनु याला परमे वराकडे नेणारी प्रीती ही सोपानपरंपरा आहे. कुटंुबावर प्रीती करा, वदेशावर प्रीती करा. त ण हो, मनु य जातीवर प्रीती करा!” याहून अिधक पे्रमळ असा दुसरा कोणचा रा ट्रमंत्र आहे? िन “नुसती इटली वतंत्र होऊन काय उपयोग! आपण वतंत्र होताच दुसर् यांना वतंत्र केले पािहजे.” याहून अिधक उदा त असा दुसरा कोणचा रा ट्रमंत्र आहे? अशा या रा ट्रीय मंत्रांचा मंत्रद्र टा जो इटलीचा वातं यदाता देशभक्त मॅिझनी याचे आ मचिरत्र िन काही राजकीय लेख यांचे भाषांतर या िठकाणी केले जात आहे. या लेखांनी दोन कोटी लोकांना चैत य आले.

या लेखांचे पाणी ग्यॅिरबा डी या तरवारीवर झळकत होते. या लेखांनी युरोपची िसहंासने उलथी या पालथी केलेली आहेत. या लेखांनी इटली देश वतंत्र झाला आहे. िन सवर् परतंत्र देशांना वातं य दे यांचे साम यर् या लेखांम ये भरलेले आहे! मॅिझनीने ही त वे केवळ इटलीकिरताच सांिगतलेली नाहीत. इटली िनिम त मात्र असून ही राजकारणशा त्रांतील मह स ये या महा याने सवर् मनु यजातीसाठी प्रकट केलेली आहेत. हा वातं यसुधेचा मेवा सवर् संत त भूिमकांकडे वळला आहे. चातकांनो, ही संधी साधून आपाप या तृषा भागवून घेणे हे आता तुम या हाती आहे!

यापेक्षा मॅिझनीचे लेखांची प्र तावना मी पामर जा त ती काय िलिहणार? तथािप या पु तकात याचे िनवडक लेख तुटक रीतीने भाषांतर केलेले अस याने मॅिझनी या सवर् मतांची बरोबर साखळी जुळिवणे हे जरा अवघड जाणार आहे. एतदथर् या महा या या राजकीय मतांची िदग्दशर्ना होईल िततकी या याच वाक्यात गुंफून संिक्ष त िन सार पाने तयार केली असता ती समज याला सुलभ पडेल अशा आशेने मी तसे कर याचा प्रय न करीत आहे.

जगाम ये आजपयर्ंत जेव या रा यक्रां या झा या या सवार्ंहून इटली या रा यक्रांतीत उदा त वृ तींचा कळस झालेला आहे. वदेशािभमानाची योत इतकी प्र विलत झालेली होती, प्र येक देशभक्त यिक्तिवषयक सुखाब ल इतका उदािसन होता, वदेशासाठी सवर् व वाह याची इतकी चढाओढ सु होती, परक्या स तेकडून हे चैत य दाबून टाक यासाठी इतके भयंकर जुलूम कर यात येत होते, या जुलुमांत देशभक्तांचे तांडे िचरडले जात असतांही प्र येक वषीर् लोकक्षोभाची उसळी इतकी िवलक्षण िन िनध या छातीची होत होती िन अखेर साठ वषार्ंवर लढून लढून देशवीरांनी इतक्या िचकाटीने यश िमळिवले की, या सवर् मह कृ यांनी िन महनीय नरम यांनी अलंकृत अशी दुसरी रा यक्रांती आजपयर्ंत झालेली नाही, असे इितहासास कबूल करावे लागते. या इटली या रा यक्रांतीत स गुणांचा जो इतका उ कषर् झाला याचे मुख्य कारण हे आहे की, ती रा यक्रांती ही यक्तीसाठी, लोभासाठी िकंवा वेषासाठी झालेली नसून ितचा पाया अ यंत उ नत अशा मह त वांवर रचलेला होता. “मोठा या क्रां या या तरवारीपेक्षा त वांनीच घडवून आणले या असतात.” तरवारीिशवाय त वांचा जय होत नाही ही दःुखाची गो ट आहे िन हणून इटलीने तरवार उपसली. परंतु “ या तरवारीचे अग्रभागी जर स याचे अिध ठान नसते तर या तरवारीला ितने पशर्ही केला नसता.” या त वांवर या पिवत्र वातं ययुद्धाचा पाया रचला होता ती त व प्रथमतः मॅिझनीने इटलीस

िशकिवली. इटली यासाठी लढले या देशभक्तांम ये मॅिझनी या ‘त ण इटलीत’ यांनी िशक्षण घेतले न हते असे लोक फारच थोडे होते. या त विवचारास िन इतर

राजकारणपटू कार था यां या उपदेशात एक मह वाचा भेद आहे. मॅिझनीचे राजकारण हे केवळ ऐिहक िन वाथर्प्रवृ तींचे न हते. तसे असते तर या राजकारणाने प्रवृ त झाले या देशवीरांचे अंतःकरणात इतक्या उदा त वृ तीचा उदय झाला नसता. मॅिझनीचे राजकारण हे प्रवृि त िन िनवृि त यांचे एकीकरण होते. या या राजकारणाची इमारत ही नीती या पायावर उभारलेली होती, हे िसद्ध के याने या वेळेपयर्ंत राजकारणाची थोर पु षांकडून जी अवहेलना होत असे ती न ट झाली. राजकारण हे वाथार्चे िन अ पलपोटेपणाचे शा त्र आहे िन यात जो बळी तो कानिपळी या पशुवृ तीचाच अंमल आहे अशी सवर्त्र समजूत अस याने या राजकारणाचा साधुपु षांना ितटकारा येणे साहिजक होते. दुसर् या या देशावर घाला घालणे, याचे वातं य लुबाडून घेणे, हे जर राजकारण असेल-तोपयर्ंत िन अजूनही ते बहुतेक रा ट्रांकडून तसेच आहे असे मान यात येते-तर मग या राजकारणात िन नरकात भेद कोठे रािहला? मॅिझनीने राजकारणास या नरकगामी क पनेपासून मुक्त केले. राजकारण हे परमे वरी कतर् य आहे असे याने प ट रीतीने िसद्ध केले. प्रवृि त िन िनवृि त ही दोन पर परिवरोधी त वे नसून ती एकाच मागार् या दोन िभ न भागांची नावे आहेत असे याने प्रितपादन केले. “नाही, वगर् िन पृ वी यां याम ये िवरोध आहे िकंवा ती िभ न आहेत हे स य नाही. नाही, वगार्त स य िन यायाचे ई वरी रा य चालावे िन पृ वीवर अस य िन अ या य यांचा अंमल चालावा हे खरे नाही. पृ वी ही वगार्ची िशडी आहे.” राजकारणाला वाथर्परायणतेचे िहडीस व प देणार् या लोकांची चुकी अशा िरतीने उघडकीस आणून मग मॅिझनीने फाजील धमार्िभमा यांचा समाचार घेतला आहे. धमार्ने राजकारणात लक्ष घालणे आव यक आहे. इतकेच न हे तर ते याचे कतर् य आहे. राजकारण हणजे समाजाची, वदेशाची िन वरा ट्राची दा यमोचना िन संवधर्ना होय. ितकडे दुलर्क्ष करणे हणजे मनु यजातीवर आलेले भयंकर संकट िनमूटपणे पाह याचे अक्ष य पातक करणे होय. धमार्ची खरी याख्या हणजे मनु यमात्राचे धारण करणे ही होय. मनु यमात्र दा यपंकात िकंवा अिनतीत िपचत असता आपण तेवढे वतःस मुक्त क न घेऊ ही समजूत ढ गीपणाची आहे. भूतदयेिशवाय वतः या मुक्तीला दुसरा मागर् नाही. “तुमची जे हा चौकशी होईल ते हां परमे वर तु हाला असे िवचारणार नाही की, ‘तु ही वतः या क याणासाठी काय केलेत?’ तर तो तु हाला असेच िवचारणार आहे की, ‘तु ही भूतमात्रा या क याणाकिरता काय केले आहे? मी जे वदेश बंधू तु हाला िदले, यां या क याणाकिरता काय केले आहे?” ह

भूतमात्रांचे अंितम क याण कर यासाठी, यांची ज्ञानाने िन पािव याने आ मो नित हो यासाठी िन यांना स कृ ये कर यास साम यर् ये यासाठी पिहली अ यंत आव यक गो ट हटली हणजे यांचे दा यिवमोचन करणे- यांस वातं य िमळवून देणे- ही होय. जोपयर्त एखा या यक्तीला तु ं गांत बांधून टािकले आहे, तोपयर्ंत ित या हातून स यकृ ये घडणे िन प्रगमन होणे हे िजतके अशक्य आहे िततकेच जोपयर्ंत एखादा देश राजकीय पारतं यात िखळून टाकलेला आहे तोपयर्ंत या या हातून मानवी प्रगमनाला मदत होणे हे अशक्य आहे. अशा ि थतीत, “आपण सवर्जण एकमेकां या मुक्ततेब ल जबाबदार आहोत. जर आपण आप या इतर मानवी बंधूंस परवशतेत िन अज्ञानात तसेच पडू देऊ, तर परमे वराचा द्रोह के याचे मह पाप आप या माथीं बसेल. वतःची उ नती िन मुक्तता कर याचा एकच मागर् आहे. िन तो सवार्ंना मुिक्त िमळेल असा प्रय न करणे हा होय.” आपण या देशांत ज मलो िन या देशाचे अ न खा ले याचे कजर् फेड यािशवाय आपणास वगार्ची दारे खुली होणार नाहीत, हे यिक्तिवषयक मोक्षासाठी धडपडणार् या ढ गी साधूंस िकंवा भ्रिम ट धमार्िभमा यांस कळले पािहजे.

“भूतांची दया हे भांडवल संता । आपु या ममता नाही देही ।। तुका हणे सुख परािचया सुखे । अमृत हे मुख त्रवतसे ।।” हे खरे धमर्रह य होय, िन हणून धमार्िभमा यांस िन धम पदेशकांस

मॅिझनी िवचारतो, “अहो धमार्िधकारी हो, तुमचाही ज म या भूमीतच झाला नाही काय? तु हांलाही या भूमीनेच पोसले नाही काय? िह याच दुधावर तु ही वाढला नाही काय? मग ती जुलुमाखाली िचरडत असता तु ही व थ बसून वगार्त कसे चढाल? तु हाला देश नाही काय? तु हाला भूतदया नाही काय? तुम या या कृतघ्नतेने तु ही पापी ठरता आहा. धमर् हा आता तुम या छावणीत नसून तो आम या छावणीत आलेला आहे. बायबलम ये वातं य पिवत्र मानले नाही काय? िन तुमचा देश पारतं याने अपिवत्र झालेला नाही काय? मग सवर्त्र वातं य नांदावे, मनु यातील वेषभाव न ट हावा, धमार्चा खरा जयजयकार हावा, अशी जर तुमची खरी इ छा असेल तर तु ही आ हांस िमळा.” अशा रीतीने धमर् हा राजकारणाचा िवरोधी नाही हे मॅिझनीने आप या अिधकारयुक्त वाणीने प्रितपादन केले. तो वतःच एका िठकाणी हणतो कीं, “राजकारणाला आ ही धमार् या उ चतेप्रत नेले.” जे कार थानपटु धमार्चा िन नीतीचा िधक्कार क न राजकारणाला

धमर् नाही हणून हणत होते िन जे धमर्पटु राजकीय ि थतीकडे दुलर्क्ष क न धमार्ला राजकारण नाही हणून हणत होते. या दो ही पक्षांचे अपराध िन दोष उघडकीस आणून, “आयु यात िभ नता नाही, आयु य एक प आहे. परमे वरा या आज्ञा पर परिवरोधी नाहीत. परमे वरी आज्ञा एकच आहे िन ती सवार्ना सारखी लागू आहे”, अशा पिवत्र िन उदा त त वाचा मॅिझनीने उ चार केला. रा यक्रांितकारक पुढार् यांत नीित िन धमर् यां या पािव यातून याला रा यक्रांतीची फूित र् िमळाली आहे असा महा मा मॅिझनीिशवाय अ यत्र सापडणे हे युरोप या इितहासात दुलर्भ आहे. हे मॅिझनीचे िविश ट कतृर् व आहे. या या िन या या उपदेशाने प्रवृ त झाले या त कालीन इटािलयन देशवीरां या आयु यात जो उदा तपणा िन जे पावन व िदसून येते ते सवर् वरील नीितत वाचे फल आहे. वाथार्साठी न हे तर परमे वरी कतर् य हणून वदेश वतंत्र कर यास जे देशवीर तयार होतात यां या तरवारीपुढे ऑि ट्रयाच काय. पण गवार्ने मदांध झालेला वाटेल तो देश चळचळ कापू लागेल. जर सवर् लोकांची मने राजकारण िन धमर् हे एक प आहेत, अशा पूत िन ठेने उ युक्त होतील तर या जगात पारतं याचे नाव देखील उरणार नाही. राजकारणाला धमर् आहे िन धमार्ला राजकारण आहे, हे महत ्स य, हे कालदेशाबािधत स य, हे परमे वरी स य ओळखून “जर मा या िप्रय देशभूमीचे दोन कोटी लोक ‘आता वातं य िमळवावयाचेच’ असे हणून उठले तर यांना एक ऑि ट्रया तर काय, पण असे तीन ऑि ट्रया एकत्र झाले तरी यांचा उ छेद क न आपले वातं य परत िमळिवता येईल!” दोन कोटी देशबंधूंवरच या महा याची ही केवढी उडी? मग जर या या देशाची लोकसंख्या याहून दहा पाच पट असती िन याचा शत्रु जर ऑि ट्रया एवढाच असता तर याने वदेश वातं य िमळवावयास एक क्षणही लागू िदला नसता! मदार्ंची गो ट अशीच आहे. धमर् िन वरा य या त व वयाची एक पता मॅिझनीचे श दात ऐक यावर कोणाही महारा ट्रीयाला महारा ट्रा या मॅिझनीची आठवण झा यावाचून राहणार नाही. स पु ष हे परमे वरा या अंशाने संभूत झालेले अस याने यांचे आ मे हे िभ न नसतात िन हणूनच यांचे िवचारही पर परांशी िवसंगत होत नाहीत. िनरिनरा या देशांतील यांची नावे तेवढी वेगळी, बाकी त व एकच. इटलीम ये ज मले या रामदासांना मॅिझनी हणतात िन िहंदु थानांत ज मले या मॅिझनीला रामदास हणतात. बाकी दोघेही एकच त व सांगतात की, राजकारण धािमर्क असेल तरच ते पिवत्र आहे िन धमर् राजकीय असेल तरच तो पिवत्र आहे. “अमका मनु य धािमर्क आहे असे मला कळताच मी पिहला प्र न हा िवचारीन की याने लोकां या मुक्ततेसाठी काय केले आहे िन काय सोसले आहे? अमका ‘मनु य’ आहे असे

कळताच मी पिहला प्र न हा िवचारीन की तो गुलाम आहे काय? कारण जो गुलामिगरीत व थ रहातो तो मनु य नसून ती नुसती जड माती आहे!”

राजकारणाला वाथर्लंपटते या तावडीतून सोडवून याला ई वरी कतर् याचे उ च व प िद यानंतर मग अथार्तच या कतर् यासाठी प्र येक मनु याने कशा िरतीने उ योग करावा हे सांगणे प्रा त होते. मॅिझनीची कतर् यमीमांसा फारच उदा त त वांवर रचलेली आहे, परंतु येथे मी या महा या या राजकीय मतांचीच साखळी दे याचा प्रय न करीत अस याने या मीमांसेचे यथाि थत िववेचन करणे शक्य नाही. मॅिझनी या “मानवी कतर् य” या नावा या अ यंत चटकदार िनबंधाचे भाषांतर कर याचा हेतु आहे. तो जर सफल झाला तर ही कतर् यमीमांसा केवळ मराठी वाचकांना मॅिझनीचे श दांतूनच वाचावयास िमळेल. येथे इतके सांिगतले हणजे पुरे आहे की, जे कतर् य हणून ठरत असेल ते मनु याने वाटेल ते संकट आले तरी पार पाडलेच पािहजे, असे मॅिझनीचे मत आहे. “कतर् यासाठी कतर् य करा. कतर् या या त वाने आ मापर्णाचे साम यर् येते. या उदा त क पनेने आ मा परमे वरा या पात लीन होतो. या कतर् यिन ठेने मनु या या अंगात िवलक्षण चैत य येते. मनु य अचाट कामे क शकतो. या कतर् या या फलाशािवरिहत िन ठेने देशवीरां या फाशीचे खांब हे वगार्कडे नेणारे िजने होतात.” आयु य हे सुखलंपटतेत न घालिवता ते कतर् यलंपटतेत घालवावे. “आयु य हे चैन नसून आयु य हे कतर् य आहे.” राजकारणांतील अगदी प्रथम आधारभूत कतर् य हटले हणजे वदेश- वातं य हे होय. मनु यजाित, वदेश, कुटंुब िन यिक्त अशा पायरीने मनु यांची कतर् य तारत यता आहे. या परंपरे या वा याला जी राजकीय कतर् ये आली आहेत याम ये वदेश वातं य हे प्रधान कतर् य आहेच आहे, परंतु राजकीय कतर् यासाठीच केवळ न हे तर इतर सवर् कतर् ये मनु याकडून यथाि थत रीतीने पार पाड यास वदेश वातं य आधी िमळिवले पािहजे. यिक्तची िकंवा कुटंुबाची कतर् ये जर यां या वदेशपारतं यात असतील तर कधीिह यथाि थत चालावयाची नाहीत. लोकांत अस य िन दािरद्रय माजून तो देश याड िन कमकुवत होतो. या देशाला ज्ञान देणे अशक्य होते. “जेथे िशक यास दािरद्रयाने वेळ िमळत नाही तेथे नुस या शाळा उघडून काय होणार?” या राजकीय पारतं याने देशातील यिक्त िन कुटंुब यांचीच वाढ खुंटते असे नाही, तर मनु य जातीची वाढही िततक्या प्रमाणाने खुरटत जाते. “प्र येक देशाला मनु य जाती या उ क्रांतीत भर टाक यासाठी एक िविश ट कामिगरी सांिगतलेली असते. परंतु पारतं यामुळे तो देशच अि त वात आहे असे हणता येत नस याने या या वा याला आलेले

कतर् य या देशाकडून घडणे अशक्य होते िन हणून िततक्या मानाने मनु य जातीची उ नित अडकून राहते. सवर् देशाची उ नित हणजे मान याची उ नित. परंतु जोवर पारतं याने काही देश नीचतेला िखळून टाकलेले आहेत तोवर मान य उ नतीला जाणार कसे? हणून यक्ती या, कुटंुबा या, समाजा या िन मनु य जाती या सवर् प्रकार या उ नतीचे मुख्य साधन जे राजकीय वातं य ते संपादन िन संरक्षण करणे हे प्रथम कतर् य होय. ही परमे वराची आज्ञा होय. ही धमार्ची आज्ञा होय.”

परंतु हे राजकीय वातं य िमळिव याचे कतर् य पार पाड यास मागर् कोणचा योजावा? या वेळेस इटलीची ि थित अशी होती की, ितचे वािम व ऑि ट्रयाकडे गेलेले आहे. पंचाह तर हजार ऑि ट्रयन िशपायी इटलीवर रा य करीत आहेत. पारतं याचे दःुख, दािरद्रय िन अज्ञानािदक पिरणाम घडून आलेले आहेत. हेिनस िन िमलन वगैरे यापारात पूवीर् अ यंत नाणावले या प्रांतातील लोकांस खावयाला िमळत नाही. िशक्षण परक्यां या हाती, यापार परक्यां या हाती, जीवन परक्यां या हाती, वातं य परक्यां या हाती. इटली हा गुलामांचा बाजार बनला होता. तेथे जी काही थोडी बहुत नेिटव सं थाने होती ती ऑि ट्रया या ताटाखालची मांजरे बनली होती. “इटलीचे नांव पुसून गेले होते. इटलीचे िनशाण फाटून गेले होते.” “ या रोमने दोन वेळा सवर् जगाचे पुढारीपण वीकारले होते ते रोम मेले आहे! इटली हा एक भला थोरला तु ं ग बनला आहे िन यावर ऑि ट्रयन िशपायांचा पहारा बसलेला आहे.” इटलीत शांतता आहे. “परंतु ती शांतता िजवंत मनु यांची नसून ती मेले यांची शांतता आहे!” या अ यंत अपमानकारक ि थतीतून वदेश वर कसा आणावा? वातं य परत कसे िमळवावे? मॅिझनी ज मला याच वेळेस इटली या लोकांनी एक प्र न सोडिवलेला होता की, वदेशाची उ नित ही िभक्षांदेहीने िकंवा परक्या या मदतीने के हांिह होणार नाही. “तु हांला िभक्षा मागून वातं य िमळेल अशी आशा आहे काय? नाही, नाही, या िभक्षांदेहीने वातं य िमळणार नाही.” यां यापुढे जे काम होते ते उंच िन िध पाड मनु यांचे होते. िन ते काम कर यासाठी ते जिमनीवर सपशेल पसरले. “ यांनी प्र येक मुख्य प्रधाना या थापांनी भूलून जावे. यांनी िभकार सवलतीत संतु ट रहावे, िन यांनी प्रचंड लोकशक्तीवर िव वास ठेव याचे सोडून देऊन परक्यां या दाराशी जोगवा माग याचा उपक्रम करावा.” परंतु या उपक्रमाचा उपसंहार लवकरच झाला. इटलीचे धूतर् पुढारी या परक्यां या थापाथापीला फार िदवस भुलले नाहीत. यां या ते हांच यानात आले की, ऑि ट्रयाने जे आपणास िजंकले आहे ते आप या अजार्ं या िचटोर् यांनी

आपणास मुक्त कर याकिरता न हे. रा ट्रां या इितहासात बहुशः आढळून येणारे हे िभक्षांदेहीचे यसन इटलीस लागले होते. पण ते ताबडतोब सुटले. शंभर शंभर वष परक्या या दारी लाथा बसत असता िन हजारो वेळा िव वासभंग झाला असताही पु हा एकदा कटोरा घेऊन िभक्षा माग याइतका इटलीदेश राजिन ठ झालेला न हता. याच वेळेस पोलंड, पेन वगैरे देशांत रा यक्रांतीची लाट उसळली होती. यामुळेही इटलीतील लोकांत आ म-िन ठा उ प न झाली. परंतु अशा भयंकर रा यक्रां या आजू बाजूस चालत असताही यां याकडे पाहून यांना आप या गुलामिगरीची िन िभक्षांदेहीची शरम वाटत नाही, असे देश या भूमीवर काय थोडे आहेत? पण इटली इतकी मंदट झालेली न हती. ती खडबडून जागी झाली. या जागृतीचा पिरणाम चहंूकडे िदसू लागला. वदेशाची प्रीित ही वा ःमयांत प्रथम प्रादुभूर्त झाली. नंतर इटलीम ये वदेशी चळवळ सु झाली. िमलनम ये तर या वदेशी चळवळीचा कळसच झाला होता. प्र येक उदा त िन धाडसी कृ यांत त णवगर् जसा सदोिदत आघाडीवर असतो तसाच तो इटली या रा यक्रांतीतही होता. िमलनम ये ऑि ट्रया या तंबाखूवर िव या यार्ंनी कडक बिह कार टाकला. र यार यातून िव या यर्नी नाकेबंदी केली िन कोणी ऑि ट्रयाची िवडी ओढतांना पािहला की याला हाणमार क न दे याचा सपाटा चालिवला. या वदेशी चळवळीला लवकरच पूणर् राजकीय व प प्रा त झाले. अमेिरकेतही वातं ययुद्धा या आधी अशीच वदेशी चळवळ उ प न झाली होती. काय िवलक्षण प्रकार आहे? इितहासाची पुनरावृि त होते ती अशी. इितहासांत वदेशी चळवळींचे पयर्वसान रा यक्रांतीत िन वातं यप्रा तीत झा याची ही उदाहरणे काही आकि मक रीतीने घडून आलेली नाहीत. ते काही अपघात नाहीत. यां या या िवलक्षण सा याचे िववरण करता येणे शक्य आहे. वदेशी चळवळ हणजे ‘दुसर् या या लुटा पणास आळा घालून आप या हक्कांचा बचाव करणे होय’. आपले हक्क काय आहेत ते सामा य लोकांस एकदम कळत नाही. हणून प्रथमतः यां या ग्राहकशक्तीला इतकेच कळते की परक्यां या यापाराने आपण बुडत आहोत. हणून ते या यापारावर बिह कार घाल यास तयार होतात. इतकी यांची तयारी झाली की अथार्तच परके लोक आप या यापारा या संरक्षणाथर् जुलमी उपाय योजू लागतात. हा जुलूम सु झाला की प्रथमतः यापारावरच बिह कार घालणारे लोक अनायासेच स य मागार्ला लागतात. यांना कळू लागते की, िनजीर्व परदेशी कापडावर िकंवा तंबाखूवर अगर चहावर बिह कार घालून काही उपयोग नाही. या िनजीर्व व तूवर राग काढ यात काय अथर् आहे? खरा राग या िनजीर्व व तंूना या सजीव व तंूचा आधार आहे यां यावरच उगिवला पािहजे. परक्या मालाला न हे

तर परक्यांनाच बिह कार घातला पािहजे. तंबाखूलाच न हे तर या ऑि ट्रयन लोकांना िन चहालाच न हे तर या इंग्रज लोकांनाच आप या देशातून हुसकून िदले पािहजे. अशा िवचारपरंपरेने इटािलयन िन अमेिरकन लोकांम ये वदेशी चळवळींचे वातं ययुद्धात पांतर झाले. मॅिझनीचे आधी जे देशभक्त होऊन गेले, यांनी इटलीचे राजकारण या ि थतीत आणून ठेिवलेले होते. चहंूकडे परक्या स तेब ल असंतोष माजला होता. आपली दःुखे िभक्षावृ तीने कमी होणार नाहीत ही बहुतेकांची खात्री झालेली होती िन वदेशी चळवळीसारख्या आ मिन ठे या चळवळींचा प्रादुभार्व झालेला होता. इतकेच न हे तर काही काही पुढार् यांना वातं याची लालसाही उ प न झाली होती. परंतु ही वातं याची लालसा सवर् लोकांना कशी कळवावी? परक्यांना इटलीतून घालवून िद यािशवाय इटली देश कधीिह वर यावयाचा नाही हे लोकांना कसे िशकवावे? वतर्मानपत्रे िन उघड सभा असंतोष उ प न करीत हो या. परंतु या असंतोषाला कृ याचे व प देणे आव यक होते. कारण ऑि ट्रयाला हुसकून या असे उघड रीतीने कोणालाच सांगता येईना िन लाक्षिणक भाषेत सांिगतले असता ते सामा य जनांना कळेना. याहीपेक्षा मोठी अडचण हणजे ही असे की, नुसते ऑि ट्रयाला हुसका इतकेच हणून कायर् भागत नाही तर या रा ट्रकृ यासाठी काय उपाय योजावे, याचे िशक्षण िन याची सामुग्रीही जमिवली पािहजे होती. वातं य िमळवा इतकेच हणून व थ बसावयाचे न हते तर या वातं ययुद्धाची तयारी करणेही अव य होते. ही दोन कृ ये कशी पार पाडावी? परक्यां या जुलुमाखाली, “इटलीला पालर्मट नाही, यासपीठ नाही, मुद्रण वातं य नाही, वाक- वातं य नाही, सभा वातं य नाही, यामुळे आम या मनात फुरण पावत असलेले स य प ट रीतीने बोलता यईल असे एकही साधन नाही!” अशी ि थती झालेली असतांना इटलीम ये वातं यपे्रमाची लालसा िन वातं ययुद्धाची तयारी ही कशी करावीत? हा प्र न सोडिव याचा कारबोनारी वगैरे एक दोन गु त मंड यांनी प्रय न केला, तथािप यात यांस यश आले नाही. यांची कारणे सांगत बस याचे हे थल नाही. या सवर् ि थतीचा िवचार क न आिण इटली या पूवीर् या इितहासाचे नीट अ ययन क न, “माझी अशी खात्री झाली आहे की, या जु या यंत्रांना िवतळवून पु हा नवीन यंत्र बनिव यािशवाय इटलीचा भाग्योदय हावयाचा नाही. या नवीन यंत्राचे सािह य त ण लोक होत. जु या िवचारांनी यांची मने जखडली गेली नाहीत, यांचे आ मे हे गुलामिगरी या िवटाळाने भ्र ट झालेले नाहीत िन यां या अंगात येयासाठी वाटेल ते संकट सोस याची धमक आहे, असे त ण लोक आता पुढे आले पािहजेत. नवीन पिरि थतीला नवीन माणसे पािहजेत. “दोन कोटी लोकांनी मनात आणले तर यांना या जगात काय करणे अशक्य आहे!

मा या इटलीची लोकसंख्या दोन कोटी आहे! या दोन कोटी लोकां या मनात आ यावर यांना परक्यांचे पंचाह तर हजार िशपुड दाबून ठेवणार आहेत? दोन कोटी लोक िन यांचे बाजूला परमे वर!” अशा ि थतीत परक्यांचा िनःपात इटली एका िनिमषमात्रांत क न टाकील. “आजपयर्ंत ितला वतंत्र होता आले नाही याचे कारण ित यात वशिक्त न हती हे न हे तर ितला वशिक्तज्ञान न हते” हा आ मिव वास उ प न कर याचे पिहले काम होते िन हे काम पूणर् होताच इटलीला वातं याची तळमळ िन ते आपण आप या करामतीने िमळवावयाचे ही िन ठा आली की ितला रणात उडी टाकावयास सशक्तता आण याचे दुसरे काम होते. इटलीम ये प्रथम मनः प्रवतर्न करावयाचे िन याबरोबरच शरीर-प्रवतर्न करावयाचे. इटलीचे मन वतंत्र िन समथर् करावयाचे िन इटलीचे शरीर वतंत्र िन सश त्र करावयाचे.

परंतु ही कृ ये उघडरीतीने घडवून आणणे अशक्य होते हे वर सांिगतलेच आहे. कोण याही परतंत्र रा ट्राची या पायरीपयर्ंत मजल आली की या यापुढे हाच मह वाचा प्र न येऊन पडतो. वातं य पािहजे ही अ प ट इ छा उ प न झालेली असते. पण बहुजनसमाजाला ती प टपणे कशी कळवावी? िभक्षा मागून काहीही प्रा ती होणार नाही िन शेवटी शिक्तदेवीचीच उपासना करावी लागणार, हे यास अंधुक रीतीने कळू लागते. परंतु रा ट्राला सशक्त िन सश त्र कसे करावे हे मात्र यांस सांगता येत नाही. “अशा ि थतीत ‘गु त मंड या’िशवाय परवशतेतून सुट याचा दुसरा उपाय नाही. जे हा स यप्रितपादनाची बंदी झालेली असते, जे हा पिवत्र कायार्लाही आरंभ कर याची चोरी झालेली असते, जे हा वदेश हा एक भला थोरला तु ं ग बनलेला असतो, ते हा या तु ं गातून सुटून वातं याचे पिवत्र वातावरणात वा वो छवास कर याचा ई वरी हक्क शािबत कर यासाठी आ हा कै यांना गु त कट हा एकच मागर् आहे. आ ही गु त मंड या क , गु त कट क , वेळ येताच तु ं गा या िखडक्या उघडून टाकू, यां या गजाचे तुकडे उडवू, यां या दरवा यांना लाथेसरशी फोडून टाकू िन या तु ं गवा या या छातीवर नाचत नाचत आ ही मोक या हवेत येऊ- आ ही वतंत्र होऊ!” िजथे स य प्रितपादनाची अधम स तने बंदी केलेली नाही तेथे गु त मंड या िन गु त कट हा गु हा होय. “परंतु जेथे स य प्रितपादनाची अधमां या जुलुमाने बंदी झालेली आहे तेथे गु त मंड या या पिवत्रतम आहेत. न हे, न हे, स य प्रितपादनाचा तो एकच मागर् आहे.” या गु त मंड याचा आधार यूरोपमध या बहुतेक वातं यो मुख रा ट्रांनी घेतलेला आहे. या गु त मंड यां या योगाने बहुजनसमाजाला वातं याचे िशक्षण फार सो या

रीतीने देता येते. वतर्मानपत्रांतून उघड िलहून िकंवा सावर्जिनक भाषणे क न परक्यांना हुसकून दे याचा प्रय न करणे अशक्य असते िन त ण लोक िन सामा य वगर् याची ग्राहकशिक्त फार सू म नस याने याना वतर्मानपत्रे िकंवा सावर्जिनक भाषणे यां यातील लपलेला अथर् ग्रहण किरता येत नाही. परंतु गु त मंड या या पिहला फायदा असा आहे की, गु त सभा भरवून यात वातं याचे िशक्षण प ट िन उ तम रीतीने देता येते, ते लोकास ताबडतोब कळते िन परकीय सरकारास दाबणे अशक्य होते. मॅिझनी हणतो, “या मागार्ने तु ही त णांस जे स य ते प ट रीतीने सांगा. यां यापासून काही लपवून ठेवू नका. यांना िनजीर्व यंत्राप्रमाणे न वागिवता यांना िजवंत िन चैत ययुक्त मनु याप्रमाणे आदराने वागवा हणजे यां यात काय तेज आहे ते तु हास कळून येईल.” गु त मंड यांचा प्रसार परकी सरकारास दाबणे अगदी अशक्य होते इतकेच नाही, तर एखादी दुसरी गु त मंडळी उघडकीस आणली असता यापासून यांचा तोटाच होतो. गु त मंडळीचा फोट हा वालामुखी या फोटासारखा आहे. तो दबून असतो तोपयर्तच परकीयांचे जीवन सुरिक्षत असते. परंतु तो फोट होताच यातील त त रसाने परवश लोकांवर चैत याची जंगी लाट पसरते. जेथे नसतात तेथे गु त मंड या उ प न होतात. िन िवशेषतः परक्याचे धैयर् िछ निभ न होऊन जाते. पाय ठेवावा तेथे भुयार आहे की काय अशी यांना भीित पडून यांची गित कंुिठत होते िन कोठे फटका उडाला की यांना बॉ बशेल आ याचा भास होतो. यां या अिधकारीवगार्स िजवा या आशेने नोकर् या सोडा या लागतात. अशा रीतीने सवर्त्र भीित उ प न होते आिण भीक नको पण कुत्रा आटप अशी परक्यांची त्रेधा उडते. सारांश, दुसरा फायदा असा आहे की फार थो या शिक्तने गु त मंड याना परकी सरकारास गांग न सोडता येते. मॅिझनी हणतो, “ते शंभर होते, पण यांनी युरोपची िसहंासने, साम्रा ये आज्ञापत्रके, तु ं ग, फाशी वगैरे सवर् राक्षसांना थरथर कापिवले होते.” ितसरा फायदा हणजे, लढाईची तयारी करता येते. हे काम उघड रीतीने करणे अगदी अशक्य होते. ते अशक्य कायर् मॅिझनीने आप या गु त कटांनी शक्य क न दाखिवले. यािशवाय एक कद्र उ प न होते. संघशक्तीने सवर् बेत पार पाडता येतात िन सवर् लोकांना एक मागर्, एक िदशा िन एक उि ट देता येते. अशा अनेक फाय यांचा िवचार क न मॅिझनीने “त ण इटली” थापन केली. या प्र तावनेत मॅिझनी या राजकीय मतांचीच साखळी जुळिव याचा संक प अस याने या ‘त ण इटली’ या इितहासाकडे वळणे इ ट नाही. ितने इटली देशात काय केले िकंबहुना सवर् युरोपभर प्र येक देशावर ितचे प्र यक्ष िन अप्र यक्ष पिरणाम कसे घडत गेले या अ यंत मह वा या िवषयास बाजूला सारणे भाग आहे. साधारण क पना

यावयास इतके सांिगतले हणजे पुरे आहे की, या ‘त ण इटली’ या उपदेशानेच इटलीला वातं य िमळाले िन इटलीचे ऐक्य झाले. इटली या वातं याथर् झगडले या अनंत देशवीरांचे िशक्षण ‘त ण इटली’ते झालेले होते. “त ण इटली”ने मा या देशातील िभ न पंथ मोडून टाकून वदेश एक केला. यापूवीर् इटली या ऐक्याला लोक हसत होते. इटलीचे रा टै्रक्य मनोरा य आहे, असे सवर् पुढारी हणत होते. परंतु त ण इटलीने मा या देशात नवीन युगाला प्रारंभ केला.” त ण इटलीने हे युगांतर कर याचे कायर् कसे िसद्धीस नेले याची फोड कर याकिरता ित यातील मिवभागांचे िनरिनराळे िववेचन केले पािहजे. “त ण इटलीचे सा य िमळिव यासाठी ती दुहेरी कायर्क्रमाची योजना करीत आहे. िशक्षण िन युद्ध-िशक्षण युद्धाला मदत करील िन युद्ध िशक्षणाला मदत करील.” अशा दुहेरी कायर्क्रमाचे वगर्शः िववरण केले हणजे मॅिझनीने आपले अचाट कमर् कसे िसद्धीस नेले िन नेविवले हे प ट होईल.

प्रथमतः मॅिझनीने इटलीला कोणचे िशक्षण िदले हे पािहले असता या महा याचे िवचार िकती प्रग भ िन पिवत्र होते हे सहज िदसून येते. पूवीर् सांग यात आलेच आहे की, मॅिझनीने सवर् राजकारण नीती या पायावर उभारलेले होते. “आप यापुढे जे कायर् आहे ते लहानसहान कायर् नाही. आपण देवाने जे कायर् केले तेच करीत आहोत. आपण लोकिनिमर्ित करीत आहोत! आपण वरा ट्र उ प न करीत आहोत.” याहून िद यतर कतर् य ते कोणचे असणार? “परमे वराने अगदी प ट अशा आजे्ञने सांिगतले आहे, की इटली हा एक वतंत्र देश आहे. समुद्रा या िन पवर्ता या रेखा आप या िद य करांगुलीने आखून देवाने इटली देश इटािलयनास िदलेला आहे.” ते हा इटािलयन लोकांचे पिहले कतर् य हणजे या ई वरी आजे्ञप्रमाणे इटली वतंत्र करणे हे होय. “त ण बंधू हो, वदेश हे परमे वराने आपणास िदलेले घर आहे. या घरात राहून या या आ याखाली तु ही वाढावे िन वाढत वाढत अखेर मनु यजातीसह अंितम व पाला जावे अशी याची इ छा आहे.” हे िनसगर्िनिमत गृह इटािलयनांना वाढ याकिरता आ य हणून िदलेले असून परक्यांनी एक तु ं ग बनवून ठेवला आहे. हणून इटली या पुत्रांचे पिहले कतर् य हणजे वदेश वतंत्र करणे हे होय. मॅिझनीने आप या गु त सं थेतून पिहले िशक्षण या त वाचे िदले. “प्रथम वातं य िमळिवले पािहजे. दा यमुक्तता झाली पािहजे. इतर सवर् प्र न मागाहून सुटतील. आ सकडे धावा! चला! ऑि ट्रयाशी लढाई!” अशा प ट रीतीने इटािलयन त णास वातं याचे चैत य उ प न झा यामुळे मॅिझनीचे पूवीर् जी िभकारडी मते प्रचिलत होती यांचा

एकदम नाश झाला. अमका कर माफ झाला पािहजे िन तमका हक्क िमळाला पािहजे असे हणणारा पंथ िनमार् यवत ्झाला. कारण सवार्ची अशी खात्री झाली की, “आपणास अनेक हक्क नको असून एकच हक्क पािहजे आहे िन तो हक्क हणजे पूणर् वातं य-दा यमुक्ता-हा होय.” िन हे वातं य ते फाय याचे आहे हणून न हे, तर ते मदार्चे कतर् य आहे हणून िमळिवले पािहजे. “इटलीम ये भाकर व त आहे िकंवा महाग आहे हा मुख्य प्र न नाही. या भाकरीवर गुलामिगरीचा िशक्का आहे की नाही हा मुख्य प्र न आहे.” मग ऑि ट्रयाने अनंत हक्क जरी िदले असते तरी इटलीचे लोक वातं य िमळिव यािशवाय राहते ना. मॅिझनीने वातं याला कतर् याचे व प िद याने ऑि ट्रया एकदम हतवीयर् झाला. या वेळेपयर्ंत जरा जा त कमी चळवळ झाली की लहान-लहान हक्क देऊन ऑि ट्रया खुबीने चळवळी मा न टाकीत असे. परंतु आता, “हक्कांचा प्र न नसून हक्काचा आहे.” िशवाय आपण वातं यसंपादनात एक अ यंत पिवत्र कतर् य करीत आहोत अशी त णांची भावना झा याने यां या उदा त वृित जाग्या झा या. तु ं गात देशवीर रा ट्रगीते गाऊ लागले िन फाशीवर जाऊ लागले. जो वदेशासाठी मरतो तो िचरंजीव होतो.” या महामंत्राचा जयघोष क लागले. “त णांना कतर् यबुद्धीने उ ीिपत करा, येयाची भिक्त िशकवा, हणजे यां या अंगात काय साम यर् आहे हे तु हाला कळेल.” असे तो महा मा उगीच हणत नसे. इटलीत १८३१ पासून १८७० पयर्ंत दरसाल कोठेना कोठे तरी एक बंड होतच असे. इतकी िचकाटी ध न वदेशभक्तांनी अखेर िवजय संपादन केला. बंडाम ये बायकांनी जे पराक्रम केले ते इतर िनजीर्व देशातील पु षांना देखील लाज आणतील! रोमम ये १८४८ साली फ्रच लोकांशी लढाई चालली असता, “ग्यारीबा डी सै यात उडी टाकून बेहोष लढत होता. इतक्यात यास सीनेटचे बोलावणे आ यामुळे तो ितकडे गेला. याला पहाताच सीनेटने टा याचा प्रचंड कडकडाट केला. ग्यारीबा डीला प्रथम या जयनादाचे कारण कळेना. इतक्यात याने वतःकडे पािहले तो रक्ता या धारा नखानखातून गळत आहेत, श त्रांनी िन िनसट या लागले या गो यांनी कप यांची जाळी झाली आहेत िन हातातील तरवार वार करता करता इतकी वाकली आहे की यानात ती अधीर् देखील िशरत नाही!” अशा या तरवारीला अनंत प्रणाम असोत! जोपयर्ंत अशी एक तरी तरवार जगात कायम आहे तोपयर्ंत परतंत्र देशानी वतंत्र हो याची आशा धर यास हरकत नाही! िमलनम ये बंड सु कर याचे आधी पुढारी हणू लागले, “तु ही उठू नका, तुम याजवळ श त्रे नाहीत.” दुसर् या िदवशी लोक हणाले, “उठा, दगड घ्या, सुर् या घ्या, काठया घ्या िन उठा! हणजे आता श त्रे चालत येतील.” ते उठले िन ऑि ट्रयनांवर छापा घालून यांची श ते्र लुटून

आणली! गु त मंड यांची जमवाजमव इतकी उ तम असे की बायका पोरातसुद्धा यांची त वे िशकिवली गेली होती. िमलनम ये िन हेिनसम ये रा यक्रांतीची नौबत धडधडताच, “बायका र यात स ज होऊन उ या रािह या. एक हातारा लंगडत लंगडत गवताचा भारा घेऊन सरकारी ठा यात गेला िन या भार् यास आग लावून देऊन ते ठाणे भ म क न परत आला! त ण लोक पु तके टाकून बाहेर पडत, त ण ि त्रया फंडासाठी र तोर ती िभक्षा मागू लाग या, वयंपाकी लोक आप या शोध यासुद्धा र यात उ या घेऊ लागले िन ऑि ट्रयन िशपायी शहरात िश पाहताच यां यावर टेबले, कौले, सुर् या, खांब, दगड, तापले या स या, कढणारे तेल यांचा वषार्व होऊ लागला!” अशा कृतिन याने इटली लढली! अनंत अपजय आले तरी ती लढली. कारण, “प्र येक अपजय ही जयाची एक पायरी आहे.” अशी यांना ‘त ण इटली’ने दीक्षा िदली होती. १८२० साली पराजय झाला. १८३१ साली पराजय झाला, १८४८ साली पराजय झाला; तथािप मॅिझनी हणाला, “िफ न प्रय न करा. यश िकंवा अपयश हा िवचार नसून कतर् यतेचा िवचार असला पािहजे. तुम या पक्षास परमे वर आहे. तु हास अंती जय िमळालाच पािहजे.” इटलीने या महषीर् या उपदेशाप्रमाणे िफ न प्रय न केला िन इटली वाथर् याग, शौयर्, तेज, त व-िन ठा आिदक न स गुणांनी युक्त आहे असे पाहून १८५९ सालापासून यां या माला परमे वरही फले देऊ लागला. ही वातं याची गोड फळे चाखावयास

िमळ यासाठी इटलीला जी िकंमत यावी लागली ती ‘त ण इटली’ या खिज यातून िदली गेली. अशा रीतीने मॅिझनीने वातं याचे िशक्षण इटली या त णांस िदले. परंतु नुसते वातं यप्रा तीचे कायर् हणजे काही अंितम कायर् न हे. कारण, “जोपयर्ंत लढाई सु आहे तोपयर्ंत लोक एकत्र राहतील, परंतु ती बंद होताच इटली देशातील िनरिनरा या प्रांतात यादवी माजू लागेल.” हणून मॅिझनीचे दुसरे त व हणजे “रा टै्रक्य” हे होय. इटलीचे िभ न िभ न प्रांतात पूवीर्पासून इतकी यादवी माजलेली होती की, ते िनरिनराळे देशच झालेले होते. लहान लहान सं थाने ही एकमेकांशी अखंड लढाया करीत होती. शहरे एकमेकांशी भांडत होती. अशा ि थतीत इटली देशाचे िमळिवलेले वातं य कायम राह यास यांचे रा टै्रक्य होणे आव यक होते. संयुक्त-सं थानपद्धित ठेवून भागले नसते. कारण िनरिनराळी सं थाने ठेवली की प्रांितक अिभमानाला आरंभ होतो िन या रा ट्रात एक पता नाहीशी होऊन ते रा ट्र परक्यां या पाशात लवकरच पडते. हणून मॅिझनीचे आग्रहाचे सांगणे असे की, इटलीने प्रांितक अिभमान सोडून देऊन सवर् रा ट्र एकीकृत झाले पािहजे. ही गो ट मॅिझनीपूवीर् कोणासच समजली न हती इतकेच न हे तर या मताब ल मॅिझनीला सवर्जण प्रथम प्रथम हासत होते. परंतु ितकडे लक्ष न देता या

भिव यवा याने ‘त ण इटली’ या वारे, “इटलीचे रा टै्रक्य झालेच पािहजे, कारण ऐक्यािशवाय देश व नाही. ऐक्यािशवाय शिक्त नाही. इटली या भोवती बलवंतांची रा टे पसरलेली अस याने वातं य कायम रहावे असी इ छा असेल तर इटलीने एक रा ट्र झाले पािहजे.” असा उपदेश िदला. “जे हा जे हा एखादा प्रांत युद्धाला आरंभ करील ते हा ते हा ते युद्ध इटलीचे नावाने केले जाईल िन या युद्धाचे िनशाण हे इटलीचे एकरा ट्रीय िनशाण असेल.” सवर् इटलीम ये जे मनोरा य हणून समजले जात होते, ते इटलीचे रा टै्रक्य या महा या या िद य टीस सॅ होनाचे त ं गातून िदसले. याने आप या देशबांधवांस ती गो ट कळिवली. यांचा या यावर िव वास बसला ते या या मागे गेले िन अखेर खडतर मागार्चे अक्रमण करता करता ते मनोरा य खरे झाले पाह याची ध यता यांना िमळाली! अशा रीतीने प्रथम दा यमुक्तता िन मग रा टै्रक्य ही दोन त वे सांिगतली. परंतु, “आपले काम नुसते नाशकारक नाही. तर आपणाश नाश के यानंतर या नाशातूनच सृि ट उ प न केली पािहजे” ही सृि ट उ प न करावयाला इटली या सुदैवाने योग्यतम असाच सृि टकतार् िमळाला होता यात शंका नाही. रा ट्र वतंत्र झाले िन यातील िनरिनराळे प्रांितक भेद मोडून िन वेष नाहीसे क न ते एक झाले हणजे मग तेथे ते वातं य िन ती एकरा ट्रीयता कायम राह यास अंतगर्त वतंत्रता िमळाली पािहजे. “जुलम हटला की तो या य आहे. मग तो परक्याचा असो िकंवा वकीयांचा असो. तो धािमर्क असो िकंवा राजकीय असो.” हणून रा ट्राम ये यिक्त वातं य, धमर् वातं य िन मत वातं य ही अव यक असली पािहजेत. परंतु जेथे राजस ता आहे तेथे असमता उ प न होतेच होते. मनु यात स गुण िन योग्यता या योगांनी जेवढे भेद झाले असतीलः तेवढेच भेद या य िन उ नितमूलक आहेत, बाकी सवर् प्रकारची असमता ही अ यंत गहर्णीय होय. िन हणून राजस ता ही गहर्णीय आहे. मॅिझनीचे सवर् राजकारण जसे नीितम तेला ध न होते तसेच याचे लोकस तावािद व ही नीती या भक्कम पायावर उभारलेले होते. िशवाय इटलीसारख्या देशाला कायमपणा देणारी लोकस तेिशवाय दुसरी रा यपद्धित शक्य न हती. मॅिझनी वतः रा ट्रा या बहुमताला िव द्ध न हता. “रा ट्रीय आजे्ञचा मी बंदा आहे. परंतु माझी अशी खात्री आहे की, लोकस ते िशवाय दुसर् या सवर् रा यपद्धित अ यायमूलक िन अनीितमान आहेत.” इटलीम ये अनंत प्रांत, अनंत सं थाने िन अनंत दुरिभमान सु अस याने या सवार्ना सारखे हक्क िद यािशवाय यांची एकी फार िदवस िटकणार नाही अशी याची पक्की समजूत असे. एका सं थानाला राजा केले की इतर सं थाने या या ता यात जाऊ इि छणार नाहीत. एका प्रांताचा अंमल कबूल केला की इतर प्रांतातील लोक आपली

स ता या या हाती देणार नाहीत. अशा ि थतीत खरी खरी रा यपद्धित हणजे लोकस ता हीच होय. लोकस ता थािपली हणजे कोणालािह िविश टािधकार िद यासारखे िकंवा पक्षपात के यासारखे होणार नाही. जी यिक्त खाजगी िन सावर्जिनक वतुर्णुकीने योग्यतम असेल ती सवार्नुमताने अिधकृत केली जाईल. “िशवाय मनु यजाती या उ क्रांतीप्रमाणे पािहले असता लोकांचे युग आले आहे. देव िन लोक ही त वे आता सुटली आहेत. राजाचा िकंवा पोपचा जुलूम यापुढे चालणार नाही. यूरोपम ये सवर्त्र लोकस तेकडे प्रवृि त होत आहे.” हणून इटलीनेही लोकस तेचीच योजना करावी असा मॅिझनीचा अ याग्रह होता. “तु ही राजस ता नेमाल तर काही िदवस शांतता राहील. परंतु कायमची शांतता राहणार नाही. पिहली रा यक्रांित संपताच दुसरी सु होईल” अशा अथीर् याने वारंवार सूचना या या. िन या भिव याचे स य व लोकां या िनदशर्नास आप या आयु यात आले नाही तथािप भावी कालात ते आ यािशवाय राहणार नाही अशी याची पक्की भावना होती. िन एतदथर् ‘त ण इटली’ते लोकस तेचे त व अंगीकृत केलेले होते. अशा रीतीने दा यमुक्तता-रा टै्रक्य-समता-िन लोकस ता या त वचतु टयाचे िशक्षण ‘त ण इटली’ते िदले जाई. ही त वे इटली या अंतःकरणावर मॅिझनीने को न ठेिवली आहेत. यांचा बहुतेक जय झालेलाच आहे िन जो थोडा रािहला आहे तोही भिव यकाली होणारच होणार यात कोणालाही शंका नाही.

‘त ण इटली’ या ‘िशक्षणा’ या कायर्क्रमाचा हा िव तार झाला. आता ‘युद्ध‘ कांडाचा थोडास प्रपंच केला पािहजे. ऑि ट्रयाशी युद्ध के यािशवाय आपले वातं य परत िमळणार नाही ही मॅिझनीची पूणर् खात्री होती. “लढाईिशवाय वातं य िमळणार नाही. भयंकर, तुमुल, दीघर्, िनकराची लढाई के यािशवाय आपणास दुसरा मागर् नाही.” अस या वेळी लढाई करणे हे पाप नाही. “जे हा एखा या स याचा जयजयकार करावयाचा असतो िकंवा एखा या अस याचा िवनाश करावयाचा असतो. ते हा लढाई पिवत्र आहे.” इटलीम ये ही लढाई करणे हे फार किठण झाले होते. यां यापाशी युद्धोपयोगी ह यारे न हती िकंवा ती बाळग याची परवानगी न हती. अशा ि थतीत इटलीिशवाय दुसरे एखादे रा ट्र सापडले असते तर ते गभर्गिळत होऊन लढाईचे नाव काढ यासही िभऊ लागले असते. परंतु इटली अस या संकटांना भीक घालणारी न हती. ित यातील शूर िन त ण लोक हे पेन, अमेिरका, जमर्नी, पोलंड वगैरे देशात गेले िन तेथे युद्धकलेचे ज्ञान िशकले. ग्यािरबा डी, िरसीओटी वगैरे ‘त ण इटली’चे सभासद अशाच रीतीने युद्धकलेत िन णात झाले. दुसरा बेत असा योजला होता की, इटली या ह ीबाहेर परंतु लग या लग यांनी जमर्नी वगैरे

देशातून ह यारे िवकत घेऊन यांचे खिजने क न ठेवावयाचे िन वदेशात गडबड झाली की लगेच ह फोडून आत घुस याचा प्रय न िसद्धीस यावयाचा. एकदा ह फोडली की मग बाहे न श त्रे आत आण यास मागर् मोकळा झाला. मॅिझनी या सॅ हॉयवर या वारीत हाच बेत योज यात आला होता. हा मागर् फारच उ तम होता. या युक्तीने एकदा वातं ययुद्धाचे िनशाण उभारले गेले की बाहे न श त्रांचा उ तम पुरवठा करता येतो. ितसरा उपाय असा योजला होता की, वदेशात गु त रीतीने ह यारे तयार कर याचे अगदी लहान परंतु पु कळ िन अंतराअंतरावर असे गु त कारखाने काढावे. चवथी युिक्त अशी योजली होती की गु त मंड यांनी इतर देशात ह यारे खरेदी क न ती मालाचे जहाजातून लपवून धाडावी. पु कळ वेळा हे उघडकीसही येत असे. एकदा मॅिझनी या फ्रच िमत्राने मासलीसहून इटलीकडे श ते्र ने याचे काम अंगावर घेतले. याने श त्रे भ न जहाज हाकारले. परंतु इटली या िकनार् याला लागावयाचे आधीच याला पाळत ठेवून पकड यात आले. ते जहाज ज त क न यावरचा सवर् माल िहसक यात आला. परंतु वातं ययुद्धासारख्या मह कायार्त संकटे ही यावयाचीच. यांनी िभऊन याड लोक हे गुलामिगरीत तसेच िपचतात िन या संकटाशी टक्कर घेऊन मदर् लोक हे वातं य िमळिवतात. या सवर् युक् याहून मॅिझनीने िन या काळ या इटािलयन देशभक्तांनी मुख्य उपाय जो योजला तो सै य वळिव याचा होय. ऑि ट्रयाचे ल करात जेवढे इटािलयन होते तेव यावरील अमंलदाराना ‘त ण इटली’ची दीक्षा िमळालेली होती. परकीय सरकाराला त ेशीय सै य ठेव यावाचून कोण याही देशावर रा य किरता येणे शक्य नसते. अशा ि थतीत ल करी िशपायांना जर वदेशाकडे वळिवता आले तर याचा दुहेरी उपयोग होतो. एक तर परक्यांचा िव वास उडून जातो िन आय या वेळी ते घाबरे होतात. िन दुसरे असे की रा ट्रपक्षास आयते िशकलेले िन सश त्र लोक िमळू शकतात. “ल करी िशपाई वळिवताना यां या वरचे अिधकारी तेवढे वळिवले हणजे झाले. तेही अगदी वरचे अिधकारी न हेत. तर दु यम प्रतीचे सुभेदार, मेजर वगैरे अिधकारी वळवावे.” हे ल कर वळिव याचे काम रिशयाम ये फार किठण जाते आहे; कारण तेथे दो ही पक्ष एकाच जातीचे िन देशाचे आहेत. परंतु इटलीत हे काम सहज करता आले. कारण परकीयांचा ितर कार िन वकीयांचा लोभ हा मनु य मात्रात िनसगर्तःच कायम असतो. यास चेतना देणारा मॅिझनी मात्र भेटला पािहजे. असो, थोडक्यात हणावयाचे हणजे वातं ययुद्धाची तयारी अशा रीतीने करावी असा मॅिझनीचा कायर्क्रम होता. परंतु ही तयारी साधारण झाली हणजे युद्ध जे करावयाचे ते मोठमोठया लढाया दे याचे नसून ‘गिनमी का याचे ‘ होय. मॅिझनीचा या गिनमीका यावर पूणर् भरवसा होता. ग्यॉिरबा डीही गिनमी

युद्धात िन णात होता. “परक्यां या जोखडाला झुगा न दे याची यांची यांची इ छा असेल या या रा ट्रांना गिनमी का यावर युद्धपद्धतीचाच आ य केला पािहजे.” गिनमी का याने शत्रूप्रमाणे आप या सै यास कवाईत येत नस याने जी उणीव रािहलेली असते ती भ न िनघते. िशवाय लोकपक्षा या लहान लहान टो या चोहोकडे पस न िद या हणजे शत्रू या िव तीणर् सै याला देशभक्तां या मूठभर सै याने गुंतवून ठेिवता येते. गिनमी का याला युद्धकलेचे काही िवशेषसे ज्ञान लागत नस याने िन चयी िन करारी अशा देशभक्तां या मनात याला आरंभ करता येतो. िन जसजसे युद्ध जुंपत जाते तसेतसे या देशभक्तांस लढाईचे ज्ञान िन अनुभव िमळू लागतो. “गिनमी का याने जंगी पराभवाचे भय नसते.” गिनमी टो या सुटसुटीत अस याने या वार् यासारख्या चहूकडून िहंडू लागतात िन शत्रूचे अवजड सै य वे यासारखे मागून पुढे िन पुढून मागे हेलपाटे घालीत बसते. िशवाय, परक्यांना गिनमी का याचा के हाही आ य करता येत नाही.कारण या मुलुखाचे यास ज्ञान नसते िन यांना तेथील लोक अनुकूल नसतात. यांनी गिनमी का याचा अंगीकार क न लहान लहान टो या के या की यांचा नाश एका क्षणात झालाच असे समजावे. असा रीतीने परतंत्र देशांना गिनमी युद्ध फारच फायदेशीर असते असे पाहून मॅिझनीने या युद्धाची योजना केली. या युद्धपद्धतीचा याने िकती खोल अ यास केला होता हे पुढील लेखांव न िदसून येईलच. अशा रीतीने सवर् देशभर लढाई सु झाली असता ऑि ट्रयाला इटलीत राहणे अशक्य होईल अशी मॅिझनीची युद्धयोजना होती.

सारांश, प्रथमतः राजकारणाला नीित आहे िन आपले वातं य िमळिवणे हे या य आहे अशी इटलीची मनःप्रवृि त झाली की, मग गिनमी का याने युद्ध सु करावे असा एकंदर कायर्क्रम होता. वरील िववेचनाचा मिथताथर् थोडक्यात असा काढता येईलः- राजकारण हे नीतीला ध न असावे, राजकारणातील प्रथम कतर् य वातं यसंपादन होय. या रा ट्रात हे स य प्रितपादन कर याची बंदी झालेली असेल यांनी गु त मंड या थापा या. या गु त मंड यांचे कतर् य दुहेरी असावे. पिहले कतर् य हणजे मानिसक िशक्षण हे होय. या मानिसक िशक्षणाने गु त िन उघड रीतीने चार त वांचे मुख्यतः िशक्षण यावे. वातं य-समता-रा टै्रक्य-लोकस ता ही ती चार त वे होत. दुसरे कतर् य असे की, या चार त वां या जयासाठी धमर्युद्ध कर याची तयारी करणे. हे युद्ध गिनमी का याने करावे. मानिसक िशक्षणाने युद्धास सा य िमळेल िन युद्धाने मानिसक िशक्षण वाढेल. अशा रीतीने वदेश परक्यां या ता यातून मुक्त झाला हणजे याचे वतर्न असे ठेवावे

की या योगाने मनु यजाती या उ नतीला िन प्रगमनाला सा य हावे. आपणास साम यर् येताच इतर गांजले या रा ट्रांना मुक्त करावे. आिण सवर् मनु यजातीने वतंत्रतेने, समतेने िन बंधुभावाने परमे वरी आजे्ञचे पालन करावे.

हा मॅिझनी या राजकीय मतांचा िन कायर्क्रमाचा मिथताथर् आहे. हा नकाशा पुढे ठेवून इटली वतंत्र झाली. या कायार्त मॅिझनीप्रमाणेच अनेक थोर िवभूतीनी िद य कृ ये केलेली आहेत िन ते सवर् इितहासाला वंदनीय झाले आहेत. इटली या भाग्याची ध य आहे! िज याम ये भगवान मॅिझनी ज मास येतो, िज यासाठी ग्यािरबा डीचे रक्तिबदंु खचर् होतात, िज या सेवेसाठी मािनन हा बद्ध पिरकर होऊन स ज होतो, िज यावर मामेली हा किव किवता करतो िन िजला वातं यदेवी वश होते या इटली या भाग्याची ध य आहे! अनेक देश पारतं यात पडलेले असताना आप या स कृ याने जी भूिम वातं यल मीला आप याकडे सवार्चे आधी वेधून नेते या इटली या भाग्याची ध य आहे! यांचा ज म परतंत्रतेत झालेला आहे, परंतु जे आप या पराक्रमाने या परतंत्रतचे िनदार्लन क न आपला वदेश वतंत्र झालेला पाहतात िन या वतःचे कतर्बगारीने दा यमुक्त केले या भूदेवीचे अंकावर आपले शुभ्र म तक ठेवून िच मय होतात, यां या आनंदाला सीमा नाही! जर जगात काही िनमर्ल सुखाचे क्षण असतील तर यां यात तो क्षण शुद्ध सुखाची परम सीमा करणारा होय की, या क्षणी, आप या अ यंत िप्रय देशजननीला याने अस य दःुख िदले तो शत्रु मार खात खात देशा या ह ीबाहेर पळून चाललेला आहे हे पाहता येते. जर िमभळ ध यतेचा एखादा िदवस असेल तर तोच होय की, या िदवशी देशजननीला पूणर् वातं य िमळवून रणांगणांतून देशभक्त परतत आहेत िन या वातं यासाठी पतन पावले या देशवीरां या आ यांना संबोधून अशी गजर्ना करीत आहेत की, “देशवीर हो, आपला देश वातंत्र झाला आहे! तुम या रक्ताचा सूड उगिवला आहे!” हे सुख िन ही ध यता या थो या महा यां या निशबी आहे, यात भगवान मॅिझनीची गणना आहे. पुढील लेखात १८४८ पयर्ंतची आ मवृ तांतगर्त हकीकत आलेली आहे. यानंतरचा वृ तात मॅिझनीने िलिहलेला नाही. १८५९ साली इटलीम ये रा यक्रांतीची दुसरी लाट उसळली. पु हा मॅिझनीने रणात उडी घेतली. या वेळेला िन मेवर इटली वतंत्र झाली. मग १८६६ साली हेिनस वतंत्र झाले. िन १८७० साली रोम वतंत्र झाले. १८७१ साली मॅिझनी या आयु याची तीन चतुयार्श व ने खरी झाली. १८७१ साली या महा या या नेत्रांचे बहुतेक पारणे िफटले! सवर् इटली वतंत्र झाली. सवर् इटली एक रा ट्र झाली. सवर् इटली िजवंत झाली. िन या वतंत्र, एकरा ट्रीय आिण चैत ययुक्त इटलीची रोम

राजधानी झाली. हजारो वष रोमची िन इटलीची ताटातूट झाली होती. ती ताटातूट संपून या भाग्यशाली िदवशी रोमवर वतंत्र इटलीचे िनशाण फडकू लागले! तीस वषार्पूवीर् या रोमम ये लोकस ते या प्रितिनिध वाचा अिधकार गाजिवला होता, या रोमसाठी “रोम, रोम! रोमम ये मृ यु नाही, रोमम ये अशुभ नाही, रोम माझी प्रीित आहे, रोम माझा प्राण आहे!” हणून सदोिदत टाहो फोडला जात होता, या रोमम ये मॅिझनी प्रवेश करता झाला! या वेळेस या या हदयात काय िवचार असतील? अखेर इटली वतंत्र झाली! रोमवर वातं याचे िनशाण डोलत आहे िन ऑ ट्रीया या िनशाणाचे तुकडे र यातून पोरासोरां या पायाखाली तुडिवले जात आहेत! हे पाहून चाळीस वष जरी वतःचा असा देश न हता िन ह पार होऊन देशोधडीला लागून सवर् आयु य जरी गेले होते तरी या कडक देश ताचे पारणे या िदवशी िफटले असे यास वाटले असेल नाही का? सॅ होनाचे तु ं गात क डून ठेवलेला १८३१ सालचा मॅिझनी िन १८७१ साली वतंत्र इटली या, एकरा ट्रीय इटली या, या वतंत्र राजधानीत-रोमम ये-प्रवेश करणारा मॅिझनी! कोणी इटलीचा िचत्रकार ही दोन िचते्र रंगवील काय?

इटली देश वतंत्र िन एकीकृत झा यावर मॅिझनीची एक इ छा रािहली होती. ती इ छा हणजे लोकस ता ही होय. परंतु याला या लोकस तेची काही घाई झालेली न हती. “या ज मात नाही तर इतरत्र कोठे तरी इटलीवर लोकस तेचे िनशाण फडकलेले पाहून मी कृतकृ य होईन.” ही याची खात्री होती. परंतु दःुखाची गो ट अशी आहे की बहुतेक इंग्रजी ग्रंथकारांनी मॅिझनीला या ‘वेडेपणा ‘ ब ल दोष िदलेला आहे. यां या मताने मॅिझनी हा महान त ववे ता आिण भिव यवादी होता. परंतु याला यवहारज्ञान न हते. याला लोकस तेचा ‘भ्रम’ झालेला होता. लोकस तेचाच का? मॅिझनीला इटली या वातं याचा, रा टै्रक्याचा िन समतेचाही ‘भ्रम’ झाला न हता का? या वेळ या लोकांनी मॅिझनी या या मह वाकांक्षांनाही मनोरा येच हटले न हते काय? पण ती मनोरा ये आज स य झालेली िदसत आहेत. तसाच हा लोकस तेचा ‘भ्रम’ ही स य कशाव न होणार नाही? याने राखे या िढगार् यातून िजवंत रा ट्र िनमार्ण केले, या मॅिझनीला इंग्रज ग्रंथकार ‘ यवहारचतुरते’चे िशक्षण देत आहेत! मॅिझनीची मह वाकांक्षा लोकस तेपयर्ंत पोचली यातच या या भिव यवािद वाचा िवजय आहे. तशी ती पोचली नसती तर मात्र याची ि ट इंग्रजी रा ट्रा या इतकीच खुरटी होती िन राजस ते या पलीकडे जाऊ शकली नाही असे हणावे लागते. परंतु मॅिझनीची नीितमीमांसा ही इंग्रजां या नीितमीमांसेसारखी पोटभ न हती. याने इंग्रजी रा ट्रातील अनीितमान िन

पापकारक राजनीतीवर येता जाता कडाके उडिवले आहेत हणून का तो यवहारकुशल ठरत नाही? मॅिझनी यवहारकुशल नाही हे उघडच आहे, कारण याने कोठे दुसर् याची पत्रे फोडून, वाचून यातील मजकूर दुसर् यास कळवून आपले यवहारकौश य गाजिवले आहे! मॅिझनी यवहारकुशल नाही हे उघडच आहे, कारण याने, “इटली वतंत्र होताच ितने बाकी सग या रा ट्रांनी गुलाम करीत सुटावे.” असे सांग याचे ऐवजी, ‘आपण वतंत्र होऊनच काम भागत नाही, तर आपण इतर देशांना वतंत्र केले पािहजे.” असे सांग याचा िबनधोरणीपणा केला! मॅिझनीची परीक्षा वाथर्लंपट रा ट्राला कशी हावी? परंतु यांनी जरी याला वेडा ठरिवला तरी अखेर तो इितहासदेवीचा ताईत झालाच झाला. मॅिझनीने लोकस तेसाठी जरी अ ांत म केले तरी याने हे हजारो वेळा प ट जाहीर केले होते की, “प्रथम वातं य,

मग एकी िन मग लोकस ता.” याच प्रमाणे याने शक्य ते हा ते हा वतर्नही केले. आिण इटली वतंत्र झा यावर याने लोकस तेचा जो उपदेश केला, तो प्रिसद्ध रीतीने केलेला आहे. कारण याची िन मनु यजाती या उ क्रांतीचे याने याने सू म िनरीक्षण केले आहे याची याची अशीच खात्री आहे की, “आता लोकांचे युग आलेले आहे.” आता, आज नाही उ या, पण लोकस तेचाच जयजयकार होणार आहे! मॅिझनीने जे िनशाण उभारलेले होते, ते परमे वरापयर्ंत पोचणारे िनशाण होते. या िनशाणाचा अग्रभाग जरी अदूर ि ट लोकांना िदसला नाही तरी तो याला प ट िदसत होता. लहान पक्षी एखा या टेकाडावर उडत जाउन बसले हणजे यांना शतकृ य केलेसे वाटते. मॅिझनी हा ग ड होता. याने या टेकाडावरच समाधान कसे मानावे? तो काला या आकाशात भरार् या घेत गेला िन तेथून लोकस ते या तोत्राचे गीत गाऊ लागला. मॅिझनीचे आयु यात दोनदा लोकस तेचा िवजय हो या या बेतात आला होता. ते हा जर तो इतर लोकां या वाथर्परायणतेने फसला नसता, तर मॅिझनी या इतर ‘ व ना’ प्रमाणेच तेिह व न आज खरे झाले असते. ते आज तसे झाले नाही हणून काय झाले? मॅिझनीचा आ या या अमर वात िन काला या अनंततेत िव वास होता, आिण लोकस ता ही नीितयुक्त रा यपद्धित आहे हे याने िसद्ध केले होते. त व बरोबर आहे की नाही हा मुख्य प्र न होता. याचा िवजय आज होणार की उ या होणार हा गौण भाग आहे. अ यंत आनंदाची गो ट ही आहे की भगवान मॅिझनीची खरी योग्यता इतर कोणी न जाणली तरी ती या या वदेशबंधूनी पूणर् जाणलेली आहे. तो महा मा या िदवशी अहलोकाची सवर् कतर् ये पूणर् क न--ऑि ट्रया या िनशाणाखाली न हे तर वतंत्र इटलीचे िनशाणाखाली पंच वाप्रत पावला या िदवशी रोमम ये इटली या पालर्मटने रा ट्रीय सुतक पाळ याचा ठराव केला. या या अपिरिमत वाथर् यागाची

व या या अनवरत वदेशसेवेची मुख्य प्रधानाने वक्तृ वपूणर् भाषेत प्रशंसा केली. िजनोआम ये या महा या या जडदेहाचा उ तरिविध चालला असताना हजारो इटािलयन लोक आप या देशिप या या शेवट या दशर्नासाठी दाटी क लागले िन ते शेवटचे दशर्न होताच अभर्कासारखे रडू लागले. एका मनु या या मृ यूसाठी इतका अ ुपात जगावर के हािह झाला नसेल!

परमे वराचे घरी प्र येक देशाकिरता एक एक मॅिझनी ठेवला असेल तर कोणालाच इटलीचा हेवा कर याचे कारण नाही!

िवनायक दामोदर सावरकर लंडन, इंिडया हाउस, िद. २८ स टबर १९०६.

मॅिझनीचे लेख आ मचिरत्र िन राजकारण प्र तावना (इ.स. १८६१.) जे हा मा या राजकीय िन वाङ्मया मक लेखसंग्रहाची प्र तावना िलिह याची

िन या बरोबरच माझा आयुवृर् तांत दे याची मला प्रथम िवनंित कर यात आली, ते हा मी तसे कर याचे नाकारले होते िन अजूनही मी ते िलिह याचे नाका इि छत आहे. माझे आयु य तुरळक सुखे िन अनंत दःुखे यांनी भरलेले आहे िन मा यावर जे पे्रम किरतात िकंवा मी यां यावर पे्रम करतो अशा यिक्तिवशेषांिशवाय इतरास यात काही मह वाचे सापडणार नाही. मा या आयु याचे जे काही सावर्जिनक व प आहे ते सवर् मा या लेखात प्रितिबिंबत झालेले आहे िन या लेखांचा सांप्रत या इितहासावर काय पिरणाम घडला आहे हे ठरिवणे माझे काम नसून ते जनसमूहाकडे आहे. या पोकळ बडबडीला लोक कीितर् हणून हणतात ित याब ल मा या नैसिगर्क प्रवृ तीने मी उदासीन अस याने िन वभावज य अिभमान िन शुद्ध अंतःकरण याचे बलावर, मा या आयु याला कािळमा लाव यासाठी कर यात आले या शेकडो आरोपांचा िन लोकिनदेंचा मी ितर कार करीत आलो अस याने, आप या शक्तीने िन कालि थतीने जे सा य हणून ठरत असेल या सा यात आपले यिक व िवस न जाणे हेच या ऐिहक अि त वातील मुख्य कतर् य आहे ही माझी पक्की खात्री-अशी माझी पक्की िन ठा-अस याने मी मा या चिरत्रांतील तारखा व ठळक गो टी यांची िटपणे ठेिवली नाहीत िकंवा पत्रांची यादीही केली नाही.

परंतु जरी मी ती सवर् िटपणे ठेिवली असती तथािप यांचा उपयोग कर याचे धा टयर् मजकडून प्र तुत काली झाले नसते. फक्त या लोकांनाच, यां या अि त वातील प्र येक मह वा या भागात सवर् युरोपची क्रांती घडवून आण याचा परमे वराने अिधकार िदलेला आहे, या लोकांची रा ट्रीय पुनजार्गृित होत असताना ित यापुढे प्र येक आ मचिरत्र हे अ यंत कु्ष लक आहे. ी सूयर्नारायण उदयाचलाव न आकाशात चढत असताना मेणब ती पेटवीत बसणे हा शुद्ध वेडेपणा आहे.

तथािप या लेखात, मी वतः पािहले या गो टींचे वणर्न िन मला माहीत असले या यक्तींची हकीकत ही यूरोप या गे या शतकातील शेवट या भागा या

हालचाली समज यास सुलभ हावे एतदथर् ज र तेवढी देणार आहे. िन या बरोबरच या लेखाचे कारण िन याचा उ ेश याचा नीट उलगडा हो यासाठी आगामी कालांत रा ट्र िन लोक या महात वाचा िवजय हो यासाठी जी पूवर् िच हे आहेत तशा प्रसंगा या प्रगतीशी िन उ नतीशी अ यंत िनकट संबंध असलेली काही यिक्तिवषयक मािहती देणार आहे.

बहुतेक वेळा माझा श द हणजे बहुजनसमाजाचाच श द झालेला आहे. माझा श द हणजे भिव यकाळाला घडिवणार् या आम या रा ट्रत णांचाच संघश द होय.

मा या लेखाची जी काही िकंमत असेल ती ऐितहािसक कागदपत्र या ना याने आहे िन हणून याचे स याचे समथर्नाथर् िन इटली या खर् या खर् या अंतवृर् तीशी याचा असलेला िनकट संबंध िसद्ध कर या तव पुढे िदले या गो टीचा आज नाही पण उ या उपयोग होईल.

इटली या कृ यांचा उगम िन यांचे सािह य याचा शोध के याने, मा या देशबांधवांना, प्र तुत घडणार् या चुका िन असले या उणीवा याचेबरोबर ज्ञान जा त सुलभ रीतीने होईल असे वाटते.

- जोसेफ मॅिझनी

भाग पिहला

आ मचिरत्र खंड १. िदशः प्रसेदुमर् तो बवुः सुखाः। प्रदिक्षणािचर्हर् िवरिग्नराददे।। बभूव सवर् शुभशंित त क्षणम।् भवो िह लोका युदयाय ता शाम ्।।१।। --- ‘कािलदास ‘--- मा या लहानपणी इ.स. १८२१ साल या एिप्रल मिह यातील एका रिववारी िजनोआ

शहरी मी आपले आईबरोबर टॅ्र डानो हामधून चाललो होतो. आमचे बरोबर आम या कुटंुबाचा एका जनुा िमत्रही होता. काही अशंी ऑि ट्रयाकडून, काही अशंी िव वासघाताने िन काही अशंी दसुर् या या कमकुवतपणामळेु िपडमांट येथील बंड हे नुकतेच मोडले गेले होते.

वसरंक्षणासाठी सवर् बंडवाले जलमागार्ने येऊन िजनोआस पोचले होते िन तेथे साधनांचा अभाव पाहून, पेन देशाम ये रा यक्रातंीचा प्रय न िवजयी होत चालला अस याने ितकड ेजा याचे योजनू यासाठी मदत िमळावी हणनू याचना करीत होते. यापैकी पु कळ जण बंदरावर िजनोआ सोड याची सिंध पहात रािहले होते. परंतु काहीजण िनरिनरा या बहा याने शहरात एक एकटे िशरले होते. यां या चेहर् याव न, यां या पोषाखा या धतीर्व न, यां या ल करी बा याव न िकंवा या या अ यंत दःुखी िन मगु्घ चथव न मी यांना आम या इतर लोकांतून ओळखून काढीत असे.

समाजात एक िवशेष प्रकारची सहानुभिूत उ प न झाली होती िन यातील काही धैयर्वान मडंळीनी सा टारोसा िन अ सा डी या बडंवा यां या मखु्य पुढार् यास, शहरात एकत्र होऊन शहराचा ताबा घ्यावा िन अडथळा कर यास पु हा तयारी करावी, असे सचुिवले. परंतु बंडाला िवजय ये यासारखे िजनोआस कोणचेच साधन न हते. तेथील िक यावर तोफखाना न हता. िन हणनू या पढुार् यांनी या सचूनेचा वीकार केला नाही िन िजनोआने अनुकूल काल येईतोपयर्ंत थांबावे असे सांिगतले.

आ ही र याने चाललो असताना आ हास एक उंच मनु याने थांबिवले. याची दाढी काळीभोर असनू मदु्रा पाणीदार-करारी िदसत होती िन या या टीची स तेजता तर मी कधीिह िवसरणार नाही. आप या हातातला एक पांढरा माल आमचे पुढे पस न, “इटलीतील िनराि तांसाठी” असे तो हणाला. मा या आईने िन ने याने काही पसेै यात टाकले िन तो िभक्षेकरी दसुर् या लोकांकड ेतीच िवनंित कर यासाठी वळला. बंडा या आरंभी तयार केले या रा ट्रीय सै यातील तो एक कमांडर असनू याचे नाव िरनी अस याचे मला नंतर कळले. यां यासाठी तो अशा रीतीने पैसे गोळा करीत होता यांचेबरोबर पुढे तो

पेनम ये गेला िन बहुधा आप यातील शेकडो लोकांप्रमाणेच तोही पेन देशा या वातं यासाठी लढता लढताच मेला असावा.

या िदवशी प्रथमतः मा या मनात एक अ प ट िवचार उ प न झाला. तो वातं याचाच िकंवा वदेशाचाच होता हे नक्की जरी सांगता येत नाही तथािप मला असे वाटू लागले, की आप या वदेशाला वातं य दे यासाठी लढणे हे आपणा इटािलयन लोकांना शक्य आहे िन हणनू तसे करणे हे आपले कतर् य आहे. ीमतं िकंवा गरीब दजार् या सवर् लोकांशी मा या आई-बापांचे वतर्न सदोिदत सारखेच असे िन यां या िन लोकपक्षीय त वाचा पिरणाम मजवर नकळत होत जाऊन समतेब ल माझ ेमनात पू यबुिद्ध उ प न होत आली होती. यक्तीचा दजार् कोणचाही असो, तीत मनु य व िकती आहे हे पाह याकड े यांचे लक्ष असे िन फक्त इमानी मनु याचीच यांना चाड असे. वर सांिगतले या िमत्राबरोबर माझ ेवडील फ्रांस मध या नुक याच घडले या लोकस ताक पक्षा या इितहासाब ल नेहमी सवंाद करीत असत. आिण तो एकून माझे अतंःकरणातील नैसिगर्क वातं ये छेला जा त जा त बळकटी येत चालली. मा या लॅिटन या िशक्षकाने भाषांतरासाठी िदले या िल ही िन टॅिस स या ग्रथंाचे वाचनाने िन मा या विडलां या वै यकी या पु तकाचे मागे ठेिवले या काही जु या फ्रच वतर्मानपत्रांनी तर ती माझी वदेशाला वतंत्र कर याची मह वाकांक्षा प्रबळतम झाली. या फ्रच वतर्मानपत्रात फ्रच लोकां या पिह या क्रांतीचे वेळेस प्रिसद्ध झाले या Chronigue de mois नावां या पत्राचे काही अकं होते.

परंतु मा या देशातील अि त वात असले या जलुमुाचा चुराडा कर यासाठी झटणे हे मखु्य कतर् य असनू या युद्धातील माझा भाग मलाच उचलला पािहजे, याचा या िदवशी प्रादभुूर्त झालेला िवचार पु हा के हाही न ट झाला नाही. यां यापैकी पुढे बरेच जण माझ ेिमत्र झाले अशा या “इटली या िनराि तांचे“ मरण हे िदवसा मी या या थली जाई िन रात्री मला जी जी व ने पडत यात यात माझा पाठलाग करीत असे. या लोकां या मागे जा यासाठी मी काय पािहजे ते केले असते. या लोकांनी केले या िपडमांटमधील या रा यक्रांती या थोर िन वीयर्शाली प्रय नाला अपयश कसे आले याची कारणे शोधून काढ यासाठी नावे िन हकीकती िमळवून यांचा अ यास कर यास मी आरंभ केला.

या वातं या या साम यात वाटेल ते कृ ये कर याची यांनी प्रितज्ञा केली होती, यांनी आय या वेळेस दगा देऊन िव वासघात केला. िन पुढार् यांनी पिह या चकमकी सरशीच धीर सोडून प्रितकार कर याचा काहीच प्रय न केला नाही. सवर् वृ तांत िन ि थित समजनू घेत यावर मला असे वाटले की जर सवार्ंनी आपआपले कतर् य केले असते तर यास जय आला असता; तर मग पु हा प्रय न कर यास हरकत कोणची?

या िवचारािशवाय मला दसुरे काही सचेुनासे झाले.परंतु या िवचारानु प कृित कशी करावयाची याची क पनाही या वेळेस मला आकलन होईना िन हणनू माझा उ साहभगं होत चालला. युिन हिसर्टी या बाकावर बाकीचे िव याथीर् िखदळत असताना िन मजा मारीत असताना मी मात्र यां याम ये आप याच िवचारात गढून गेलेला असा गभंीर रीतीने बसलेला असे. या वयातच मजवर वाधर्क्याची कळा आ यासारखी झाली. मा या िप्रय देशाला पारतं याचे सतुक आले आहे असे मला वाटू लागले. िन हणनू मी का या रंगाचा सतुकी पोषाख धारण कर याचा िन चय केला. याच वेळी “जाकोपो ऑिटर्स “ (Jokopo ortis) हे पु तक मा या हाती पडले िन याचे वाचनाची मला िवलक्षण चटक लागली. मी ते सवर् त डपाठ क न टाकले. ि थित इतकी भयंकर होत चालली की मी आता आ मह या करतो की काय अशी िबचार् या माझ ेआईला भीित पडली.

हलके हलके मनोिवकाराचे हे पिहले वादळ शांत होत चालले. याच वेळी त ण रिफनी बंधूशी माझी मतै्री जळुली. मैत्री जळुली हण यापेक्षा यां यावर िन यां या या पिवत्र मातेवर माझ ेपे्रम बसले िन यां या सख्य वाने मला पु हा जगात आणनू बसिवले. मा या मनाला आत याआत जाळून टाकणारा मनोिवकार, या याशी वाङ्मय, इटलीचे बौिद्धक पुन जीवन. त वज्ञान, धमार् मक चचार् वगरेै िवषयावर सवंाद के याने जरा हलका होऊ लागला. िशवाय आ ही लहान लहान सं था, पुढील भयकंर सं थां या पुरोगामीच की काय अशा, पोलीसने मना केलेली पु तके गु त रीतीने प्रसतृ कर यासाठी थापना के या. अशा रीतीने लहान प्रमाणावर का होईना परंतु मला कृित कर यास मागर् सापड याकारणाने मा या मनास िकंिचत ्समाधान वाटू लागले. आप याला चांगली ि थित यावी अशी मह वाकांक्षा बाळगणार् या िनवडक िमत्रांचे मडंळ माझभेोवती जमा होऊ लागले. याची मिृत एखा या अपूवर् वचनाप्रमाणे माझ ेअतंःकरणात रािहली आहे, अशा या िमत्रमडंळांपैकी, या वेळेस फेडिेरको कॅ पानेला (हे ह ली रोम िन हेिनस या कमेटीचे सभासद आहेत) िशवाय आमचा जनुा बेत िसद्धीस ने यास कोणीही िश लक रािहलेले नाहीत. यापैकी काही मृ युमखुी पडलेले आहेत, िन काहीनी आ हास सोडलेले आहे. बाकीचे इमाने अतबारे जरी अझनू आम या त वाला ध न आहेत तरी हताश होऊन व थ बसले आहेत. या वेळेला ते मडंळ मला “ लीआड या”, सघंासारखे वाटे िन मा या त्र त झाले या दयाचे शांतवन असे. आता यापुढे मी असहा य रािहलो न हतो

माझ े वतःचे चिरत्र दे याचा माझा िवचार नस याने मी एकदम १८२७ सालाकड ेवळतो. या या मागील वषार्चे शेवटी, मला वाटते की, मी माझा पिहला वाङ्मयिवषयक लेख िलहून तो लॉरे स या एका पत्राकड ेप्रिसद्धी किरता पाठिव याचे धाडस केले होते. परंतु साहिजक रीतीनेच या पत्राने तो लेख छापला नाही. या लेखाचा िवषय मला देशिपता वाटू लागलेला अ यंत प्रख्यात किव डँटे (Dante) हा होता.

१८२७ म ये पूवर्रचनावादी िन अद्भतु-रचनावादी अशा ग्रथंक यार्ं या दोन पक्षाम ये रण माजनू रािहलेले होते. यापैकी पिह या पक्षाचे मत वाङ्मयावर जलुमुाचा ताबा अबािधत रहावा असे होते. हजार दोन हजार वषार्पूवीर् ठरले या िन अमलात आले या जु या पुरा या िनयमांनी वाङ्मय नेहमी जखडलेले असावे- इटलीचे वाङ्मय देखील गलुामिगरीत असावे असा या पक्षाचा मिथताथर् होता. दसुरा पक्ष इटली या सर वतीला यात दा यातनू सोडवून ितला ित या अतंः फूतीर्ने राहू दे याचा प्रय न करीत होता. आ ही त ण मडंळी ही सवर् या वातं यशील पक्षाकड ेहोतो. परंतु मला असे िदसनू आले की, या वादाचा गिभर्ताथर् फारच थो यां या यानात आलेला होता. वदृ्धपक्षाकड ेजनेु शा त्रीमडंळी िन िव यापीठातील िशक्षकवगर् वगैरे लोक होते. आिण यांचा सवर् प्रय न िनजीर्व, िनःस व िन “हटादाकृ टानां कितपयपदानां रचियता “ अशा वगार्चा होता. िन इकड ेवाटेल या या लहरीप्रमाणे वाटेल याने िविचत्रपणा करीत सटुावे असा नवीन जागतृीचा पिरणाम होऊ लागला. नवीन पंथाला जलुमुाचा ितटकारा आलेला होता, परंतु या गदीर्त जगातील प्र येक गो टीप्रमाणे लिलतकलाही िविश ट िनयमांनी बद्ध अस याच पािहजेत याचे यांना भान रािहले नाही.

कलेचे खरे व प हणजे केवळ यक्तीची लहर न हे. ते व प हणजे भतूकालाचा पिरणाम िकंवा भिव यकालाचे िनदशर्क असावे लागते. आिण जे हा डँटे िकंवा बायरन यां याप्रमाणे या व पात भतू िन भिव य याचे सिंम ण िन समानता झालेली असते याचवेळेस ती केला पूणर् व पापत आली असे समजावे. (आप या इकड े ीसमथर् रामदासां या ग्रथंात हे किव वाचे पूणर् व प भाषेत िन त व टीत िदसनू येते.)

परंतु हे भतूकालाचे िन भिव यकालाचे सिंम ण आप या इटली देशात कसे हावयाचे? तीन शतके झाली. इटलीला भतूकालच नाही! तीन शतके आपले यिक्त फूतीर्चे वातं य न ट झालेले असनू आपण व व िवसरले या गलुामांचा बाजार बनलो आहोत. कोण याही कलेचा उदय जर करावयाचा असेल तर प्रथमतः गलुामिगरी या काळाचे औ वर्देिहक मतं्र जपून मग भिव य काळा या उदयाथर् प्रभात तोत्रे गाईली पािहजेत. आिण ही प्रभात तोत्रे रचतेवेळी आप या लोकां या या सु त िन नकळत गु त रीतीने अजनू जीव ध न रािहले या मनोवृ तींची मािहती क न घेतली पािहजे. आप या देशा या िन मे िनजीर्व झाले या अंतःकरणावर हात ठेवून याचे अ यंत मदंगतीने पडणारे ठोके मोजनू मग याप्रमाणे आपली इटलीची बुिद्ध प्रथम कोण या उ ेशाकड ेिन कतर् याकड ेलावली पािहजे हे ठरिवणे भाग आहे. यक्ती- फूतीर्ला समाजातीर्चे सहा य िमळेल तरच ती यिक्त फूतीर् उपयोगी आहे. याप्रमाणे िनरिनराळे पु पे िनरिनराळे स दयर् िन सवुास हे एकाच जिमनीपासनू वीकारतात, याचप्रमाणे यिक्त फूितर्ची िविवधताही एकाच समाज फूतीर्पासनू उ प न झाली पािहजे. परंतु ही समाज फूितर् इटलीम ये आहे कोठे?

कोण याही कले या उ नतीला मलूभतू अशी ही समाज फूितर् इटलीम ये न ट झालेली आहे. समाजचैत याची उ क्रांित यवि थत रीतीने हो यास अव य असणारे कद्र थान कोठे आहे? वदेश कोठे आहे? वातं य कोठे आहे? वदेशािशवाय िन वातं यािशवाय कोण याही कलेची उ नित होणे अशक्य आहे. िन हणनू प्रथमतः आपले लक्ष सवर् कलेला मलूभतू असलेले “देशचैत य आ हास आहे काय?” या प्र नाकड ेलािवले पािहजे िन “ वदेश प्रथमतः पािहजे.” असे हणनू सवार्नी सवर् शक्ती राजकीय ि थतीकड ेआधी लािव या पािहजेत. आप या आयु यात या कायार्ंत जर आपण िवजयी झालो तर इटलीतील केला आप या थडग्यावर िवलास पावतील, यांना फुलांचा बहार येईल, अस या प्रकारचे िवचार-जे वदेशािभमानी िन बुिद्धमान माझोनी या कवीला आधीच सचुलेले होते िन जे या या नाटकातून पदोपदी ग्गोचर होत होते ते हे िवचार यावेळेस फारच थो या लोकांचे यानात आलेले होते. बहुतेक लोक कलेचे प्रयोजन कलाच होय या अस य त वाला ध न बसलेले होते.

१८२७ साली मा या मनात प्रादभुूर्त झालेली िवचारक्रांित ही अजनू जा व य रीतीने वा त य करीत होती. शवेटी मी वाङ्मयाचा मागर् सोडून देऊन राजकीय िदशेने खटपट कर या या सरळ िन प्रमखु मागार्चे अवलबंन केले.

आिण हा माझा पिहला मह वाचा वाथर् याग होय. ऐितहािसक िन का पिनक कथानकातील हजारो देखावे मा या अतंःकरणासमोर नेहमी खेळत असत. एकांतवासातील मनु याला सुदंर िन र य त णीची क पनेतील प्रितिबबेंही याप्रमाणे समाधान देतात याप्रमाणे मा या दयाला ते प्रसगं िन देखावे शांितदायक वाटत असत. मा या मनाची नैसिगर्क प्रविृ त ही फार वेगळी आहे परंतु या कालात मला ज म आला आहे, या काला या ि थतीने िन मा या देशा या अपमानाने माझ ेकतर् य मा या नैसिगर्क प्रवृ तीहून िभ न ठरले. परंतु या कतर् याप्रमाणे प्र यक्ष कृित कर याला या वेळेस साधने नस याने मी वाङ्मय प्र ना या चचतनूच या कतर् याची िदशा प ट दाखिव यचा िन चय केला.

यापारिवषयक बात या प्रिसद्ध करीत असलेले एक पत्र िजनोआस िनघत असे. या पत्राचे सपंादकास पु तकां या जािहराती या या असे सचुवून या पु तकांचेब ल थोडथोड ेिशफारसीचे लेख िलिह याचे मी प किरले. परंतु हे जािहरातीसाठी हणनू िलिहलेले लेख वाढता वाढता वतंत्र िनबंधच झाला. सरकारला लोकांप्रमाणे झोप लागली अस याकारणाने याचे ितकड ेलक्ष गेले नाही. िकंवा यांनी याची पवार् केली नाही. ते पत्र वाङ्मया या चचचे एक मह वाचे साधन झाले. िन ते सवर् लेख वतंत्र रीतीने छाप यात आले. या लेखांची खरी िकंमत िवशेषशी नाही. परंतु याव न मी िन आणखी काही त ण मडंळी कोण या उ ेशाने िलहीत होतो हे िदसनू येईल. या लेखनिवषयक चचला लवकरच

राजकीय व प प्रा त झाले िन फक्त एखादा दसुरा श द बदलला की ते राजकीय व प प ट िदसनू येऊ लागले. आम या मनाने लेखन वातं य हे िनरा याच एका मह वा या वातं याची पिहली पायरी होय. समाजा या गु त शक्तीम ये त णांनी आपले सजीव व ओतून यांना जागतृी यावी अशी सचूनाच या मागार्ने कर यात येत होती. आम या या प्रय नास परक्यांकडून िन आम या वतः या लोकांकडून, असे दहेुरी अडथळे येतील िन या खटपटीस हाणनू पाड यासाठी ते स ज होतील हे आ ही जाणनू होतो.

अखेर सरकाराचे वाचनात ते लेख आले िन या िव द्ध प्रय न सु झाले. जे हा पिह या वषार् या शेवटी, आजपयर्ंत आले या यशाने उ सािहत होऊन, आ ही ते पत्र वाढिव याचे आमचे वाचकास कळिवले ते हा सरकारने ते अिजबात बंद कर याचा हुकूम केला. परंतु या िकरकोळ लेखांम ये िदसनू आलेली ता याची धमक िन अवसान िन यां यात गिभर्त असलेला धाडसी उ शे या या योगाने िजनोआम ये माझी बरीचशी ख्याती झाली. काल बोटा नावा या इितहासकारा िव द्ध मी एक पत्र प्रिसद्ध केले होते. या पत्राने माझी लॉरे स मधील अॅटोलॉिजआचे चालकांशी ओळख पडली. हे चालक मनातून पूणर् इटािलयन होते. परंतु यातील बहुतेक जण िभत्रे होते. याच वेळेस ग्यूराझी नावा या प्रख्यात नाटककाराचे एक नाटक माझ ेवाचनात आले. यावर मा या एक त ण िमत्राने- जो अितशय देशिभमानी होता परंतु गहृसौख्याची अिनवार लालसा अस याने जो पुढे िन पयोगी झाला- याने यावर िनबंध िलिहला. ते हा ग्यरूाझीने आ हास एक पत्र टाकले. या पत्राचे उ तर मीच िलिहले. ए हापासनू ग्यूराझीम ये िन मजम ये पत्र यवहार सु झाला. िन यावेळेस नेहा मक मजकूर िन इटलीची सधुारणा कशी घडवावी याची अवसानपूणर् चचार् सु असे. या वेळेस ते जीनोआमधील पत्र बंद कर यात आले यावेळेस ग्यूराझी या जवळ जमा झालेली त ण मडंळी िन आ ही िमळून लेगहॉनर्म ये दसुर् या एका नावाखाली आमचे पत्र काढ याचे ठरिवले. आम या लेखांचा राजकीय उ ेश आता अिधक प ट रीतीने ग्गोचर होऊ लागला. जवळ जवळ कोणचाही पडदा न ठेिवता मी, ग्यूराझी िन काल िवनी हे मखु्य लेख िलहू लागलो. या फा कोलोने प्रथमतः वाङ्मयास देशो नतीचे मखु्य कतर् य करणे भाग पािडले िन याला इतर सवर् गो टी बाजसू ठेऊन या देश प्रीतीब ल इटलीने मान िदलाच पािहजे या फा कोलोब ल आ ही लेख िलिहले. आ ही िदवसेिदवस इतके प ट िलहू लागलो की, टरकीनी या या सु त सं थानाने सदु्धा आमचे पत्र बंद कर याचा हुकुम सोडला. पिह या वषार् या शेवटीच आ ही ते बंद केले. परंतु या दोन पत्रातील लेख वाचून अवसानाची अशी बरीच त ण मडंळी तयार झाली होती िन आता या अवसानाला बाहेर पड यासाठी काही तरी मागर् शोिधलाच पािहजे होता. आम या देशबांधवां या अगंातील गढू िवचारांना जागतृ कर यात आ हाला यश आले होते िन याहूनही या त मह वाचे काम हटले हणजे आम या इटली या

त णांना खरी ि थती कळून चुकली. यांना हे पक्के समजले की, इटलीवरील स ताधारी परके हे आप या सवर् प्रकार या प्रगती या जाणनू बुजनू िव द्ध जात आहेत िन यांना उलथून पाडून वतंत्रता िमळिव यािशवाय कोण याही प्रकारची प्रगती होणे हे अशक्य आहे.

हे लेखनिवषयक प्रय न चालले असताना माझा मुख्य हेतु मी िवसरलो न हतो िन साहसाची कृ ये कर याची यांचे अगंात ताकद आहे असे त ण लोक िनवडून काढ याचे काम मी चालिवलेच होते. आम यात कारबोनारी मडंळीचे पुन जीवन सु झा याची बातमी पसरली होती. मी या मडंळी या तपासात होतो िन बारीक िनरीक्षणाने िन प्र न क न क न सवर् बाजनेू यांना सापडून काढ याचा उ योग करीत होतो. अखेर टॉरी नावा या एका िमत्राने आपण या मडंळी या एका शाखेचा सभासद अस याचे मजपाशी कबूल केले िन मला या मडंळीतील पिह या वगार्ची दीक्षा दे याचे ठरिवले. मीही तयारच होतो.

१८२० ते १८२१ सालातील ठळक गो टींचा मी अ यास करीत होतो ते हा कारबोनारीझमची बरीच मािहती मला झाली होती िन यांचे िविधवैिच य, फाजील गौ यता िन यांची ती राजकीय मते -िकंवा खरे हटले हणजे राजकीय मताचा अभाव -या गे टी मला फारशा आवड या नाहीत. परंत ु या वेळेला माझी वतःची अशी एखादी राजकीय मडंळी थाप याचे मला अशक्य होते. िन कारबोनारी मडंळीही यां या मखु्य त वा या ि थतीचे मानाने िकतीही कमी दजार्ची असली तरी, यां या बोलात कृित आहे, बोलतात तसे जे करावयासही तयार आहेत, अशांचे एकीकरण कर याचे ती साधन होती. धािमर्क बिह कार िन देह यागा या िशक्षा यांनाही न जमुानता यानी आप या प्रय नांचा िचवटपणा सोडला नाही िन जे जनेु जाळे फाटत असताच नवीन तयार क न िसद्ध असतात, असे लोक ित याम ये होते िन माझ ेनाव िन म ितला अपर्ण कर यास ही गो ट पुरेशी होती.

मी आता वदृ्ध झालो आहे तरी अजनु माझी अशीच समजतू आहे की, लोकांस बरोबर मागार्ने नेणार् या पुढारीपणाचे खालोखाल दसुरा अ यु तम स गणु हटला हणजे के हा िन कशा कशा रीतीने अनुयायी हावे हे कळणे होय. जे स याकड ेिन क याणाकड ेनेतात, यां याच अनुयािय वाब ल अथार्त मी बोलत आहे. सवर् प्रकार या सघंवधर्क सं थांपासनू िकंवा रचनाबद्ध पंथांपासनू अलग राहून आप या यिक्तिवशषे वा या डौलातच जे मग्न असतात अशा प्रकार या त ण लोकांपैकीच पु कळजण प्रबल िन सघुिटत स ते यापुढे हताश होऊन एखा या गलुामाप्रमाणे शरण िरघतात.मनापासनू कबूल असले या िन समंित िदले या पिवत्र स तेब ल पूणर् पू यभाव बाळिगला पािहजे, हणजे

दाबादाबीने थािपत केले या खो या स तेचे भय उरत नाही. हणनू मी कारबोनारी सभेचा सभासद झालो.

एके िदवशी सं याकाळी सट जािजर्ओ-जवळ या एका घरात मला नेले गेले. या घरा या अगदी वर या मज यावर गे यानंतर या मनु याकड ेमला दीक्षा दे याचे काम होते तो मला िदसला. या गहृ थाचे नाव रामोनडो डोिरया असे असनू तो बराच वयातीत होता. याची मदु्रा तुसडी होती. बर् याच गभंीरपणाने याने मला असे सांिगतले की, सरकारची कडक चौकशी िन आप या उ ेशाची प्राि त क न घे यास लागणारे ज्ञान िन सावधिगरी यांचे अभावा या योगाने शेकडो सं थांची कामे अशक्य झाली आहेत. मला बर् याचशा िविधिवधानांची सटू दे यात आली. यांनी मला, मी कृित कर यास तयार आहे की नाही, असा प्र न केला. वेळोवेळी या आज्ञा मला के या जातील या मी मान या पािहजेत िन भाग पडताच या “सं थे या “ कारणाथर् मी आपला प्राणही िदला पािहजे असे सांग यात आले. नंतर यांनी मला गडुघे टेक यास सांिगतले. मी गडुघे टेकले. यांनी एक खंजीर यानातून काढून पिह याच वगार्तील नूतन दीक्षा घेणार् यांना जी शपथ यावयाची ती हणावयास आरंभ केला. मी या याप्रमाणे ती शपथ उ चारीत गेलो. नंतर यांनी दोनतीन खणुा सभासदास ओळख यासाठी सांगनू मला रजा िदली. मी कारबोनारी झालो.

तेथून िनघा यानंतर या सं थेचा उ ेश-ल य-काय, यात माणसे कोण आहेत, काम काय करायचे, वगैरे प्र न मा यासाठी वाट पहात उभा असले या या ने यास िवचारता िवचारता मी दमनू गेलो. परंतु सवर् यथर्! आमचे कतर् य त ध रहावयाचे, होतील ते हुकूम पाळावयाचे, िन हलके हलके योग्यता वाढवीत िव वासाला पात्र हावयाचे. मा या िमत्राने आनंद प्रदिशर्त केला की, सदैुवाने मला नेहमी या बर् याच िवधींचा त्रास चुकिवता आला. मी िकंिचत ्हसलोसे पाहून याने जरा कडक रीतीने िवचारले की, नेहमीप्रमाणे मा या डो यादेखत िप तूल भ न मग ते माझे वतःचे कानात उडवनू यावयास सांिगतले असते तर मी कसे केले असते? मी उ तर केले की, मी तसे कर याचे साफ नाकािरले असते. मी या दीक्षा देणारे गहृ थास सांिगतले असते की, एक तर या िप तूलात एखादा खोलगा असनू यात ती गोळी तून बसत असेल तर आिण असेच असेल तर ते िप तूल उडवून घेणे हणजे िन वळ चे टा होय. तसे करणे हे आपणा दोघांनाही अनुिचत आहे. िकंवा जर ती गोळी खरोखरच िप तूलातून उड यासारखी असेल, तर मला हे अितशय चम कािरक िदसते की, या मनु याला या या वदेशासाठी लढ याची आज्ञा करावयाची यालाच प्रथम परमे वराने िदले या या या थो या फार मदलूा वार क न उडवून यावयास सांगावयाचे!

िवचार करता मला या शपथेब ल फारच अचंबा िन अिव वास वाटू लागला. यात आज्ञाधारक वा या प्रितजे्ञिशवाय दसुरे काही एक न हते. अिंतम सा य काय याचे नाव

नाही. रा टै्रकता िकंवा सयंुक्त सं थानता, लोकस ता की राजस ता, याब ल या दीक्षा देणार् याचे त डून एकही श द िनघाला नाही. सरकार िव द्ध लढाई- यापुढे काही नाही.

सं थे या खिज या या मदतीकिरता हणनू प्र येक सभासदाला जी वगर्णी यावी लागे तीपैकी दीक्षा घे याचे वेळी २० फँ्रक (समुारे १२-१३ पये) यावे िन पुढे दर मिह यात ५ फँ्रक यावे असा िनयम होता. मा यासारख्या िव या यार्ला ही रक्कम देणे पु कळ जड जाई. तथािप ती गो ट चांगली होती. वाइट कामासाठी जे हा पैसे गोळा केले जातात ते हा ती गो ट पापकारक असते. परंतु एखा या पिवत्र कृ याला मदत हो याचा सभंव असतानाही पैसे दे यास मागे मागे घेणे हे याहून या त पापकारक होय.

स यःि थतीत सवर्त्र िदसणारे िन हाडी मासी िखळलेले असे जे आपमतलबीपणाचे काही दःुखदायक प्रकार आहेत, यापकैीच हा एक प्रकार आहे की, एका फँ्रक किरता देखील मनु ये यादवी (वाद-बखेडा) करीत बसतील. वतःचा चनैीसाठी िकंवा सखुासाठी-िन ते सखुही बहुधा खरे नसनू का पिनकच असावयाचे-जे लोक लाखो पये उधळ यास एका पायावर तयार होतील, िन वेळ पडली तर यांनी आप या वदेशासाठी िन वातं यासाठी रक्ताची नाणी पाडणे अव य आहे, तेच लोक वारंवार द्र य याग करावा लागतो हणनू रडगाणे गातात! आप या मानास, आप या आयु यात, िन आप या बांधवां या आ यास काळोखी लागली तरी ती प करतील, परंतु आप या िपशवीचे त ड सलै करणार नाहीत!

प्राचीन िख चन लोक आप या गरीब बांधवांचे क याणासठी पोटाला अगदीच अव य िततके ठेऊन बाकीची सगळी सपंि त आपले धमार् यक्षाचे पायापुढे आणनू ओतीत असत. आता हेिनिशया प्रांताला परक्यांचे ता यातनू सोडवून वतंत्र कर यासाठी आप या दोन कोटी प नास लक्ष लोकाम ये प्र येक जण एक फँ्रक देणारे असे दहा लक्ष िनघतील तरी ते अ यंत प्रचंड मनोरा यच फलद्रपु झाले असे समजले पािहजे. याचे कारण असे आहे की, या पिह या वगार्त िन ठा होती, आप यात नुसती मते आहेत.

या नंतर लवकरच कारबोनारी मडंळी या दसुर् या वगार्ची मला दीक्षा दे यात आली. आता मला दसुर् यांना दीक्षा दे याचा अिधकार िमळाला. दोघाितघा कारबोनारी मडंळीशी माझी ओळख झाली. मडंळी या एका मोठया अिधकारावर असलेला िन पवूीर् फ्रच कॉ सलचे हु यावर असलेला पॅसानो नावाचा गहृ थही माझ ेओळखीचा झाला. तो वदृ्ध होता तथािप याचे अगंात अवसान िन करारीपणा कायम होता. परंतु या सं थे या अिंतम उ ेशाचे िसद्धीसाठी धीराचा िकंवा युक्तीचा प्रय न कर याचे ऐवजी तो बारीकसारीक राजकीय कटात वेळ दवडीत बसला होता. मला तर ते काय करीत होते िकंवा यांचा कायर्क्रम काय होता हे अजनूही ठाऊक न हते. िन मला अशी शंका येऊ लागली की बहुधा काहीच केले जात न हते.

ते नेहमी हणत असत की, इटली देशातील कृित कर याची सवर् शिक्त न ट झाली आहे. ते हणत की, आ ही “वसधुैव कुटंुबकम ्“ या वगार्तील आहोत.

“वसधुैव कुटंुबकम ्“ हा फार गोड श द आहे. पण याचा अथर् सवर् जगाचे वातं य असा जर असेल तर. परंत ुप्र येक उ नयन दंडाला उप तंभ लागत असतो, मी तो उप तंभ इटलीम ये शोधीत असता ही कारबोनारी मडंळी याचे शोधाथर् पॅिरसकड ेपळत सटुलेली होती.

फ्रच भाषेम ये, कोणाला हे मला नक्की आठवत नाही, एक लेख िलहून धाड याचा मला हुकूम झाला. या लेखात पेन या वातं याचा पक्ष समथर्न क न १८२३ साल या बब न म य तीचा बेकायदेशीरपणा िन दु ट पिरणाम हे उघडकीस आणावयाचे होते. मी तो िलहून िदला. हे काम के यानंतर मी मला िमळाले या अिधकाराचा उपयोग क न घे यास आरंभ केला. िव याथीर्वगार्ला तयार कर याचे कामात मी मन घातले. माझा असा बेत होता की, आज नाही उ या, आपण आप या पूणर् मता या सभासदांचा एक बळकट सघं क न या कारबोनारी िनजीर्व होत चालले या सं थेत नवीन चैत य उ प न क .

सरतेशेवटी फ्रांसम ये क्रांतीची प ट िच हे िदस ूलाग यावर मग आम या मडंळीत थोडीशी चळवळ सु झाली. मला ट कनीम ये कारबोनारीची थापना कर यासाठी पाठिव याचे ठरले. यांना वाटत होते यापेक्षा मा या मानाने हे काम फारच कठीण होते. मा या कुटंुबातील सवर् वळण या कामाला हात घाल याकड ेमाझी प्रविृ त होऊ देईना. आिण हे कतर् य िसद्धीस ने यासाठी लागणारा पैसा िमळणे हे अगदी अशक्य झाले होते. परंतु पु कळ िवचारानंतर मी ती कामिगरी प कर याचे ठरिवले. अरझानो गावाम ये मा या कुटंुबा या ओळखीचा एक िव याथीर् होता. याचे भेटीला मी काही िदवस जाऊ इि छतो असे िनिम त सांगनू िन इतर शकेडो लटपटी क न मी मा या स छील आईपासनू थोडसेे पैसे काढले िन घर सोडून िनघालो.

मी िनघावयाचे आदले िदवशी एका िवविक्षत थली म यरात्री या वेळी मी हजर हावे असे मला सांग यात आले. मी ही गो ट मु ाम यासाठीच सांगत आहे की, कारबोनारीझम ्ही िकती किन ट ि थतीला पोहोचली होती हे प ट हावे. पुढे मी तेथे गेलो. मी दीक्षा िदलेले बहुतेक त ण लोकही तेथे जमा झालेले मला िदसले. कशासाठी जमावयाचे हे न सांगता यांनाही मजप्रमाणेच नुसते तेथे ये याचे फमार्िवले होते. तेथे बराच वेळपयर्ंत आ ही थांबलो. मग डोिरया, आम या ओळखीचे नसलेले कोणी दोघे गहृ थ बरोबर घेऊन तेथे आला. या गहृ थांनी फक्त डोळे उघड ठेऊन बाकी सवर् अगंाभोवती एका झगा गुडंाळलेला होता िन एखा या भतुाप्रमाणे ते अगदी त ध होऊन उभे रािहले होते. हे पहाताच आता मात्र काही तरी कृित कर याची वेळ आली आहे असे वाटून आमचे अतंःकरण उ हिसत झाले.

आ हा सवार्ना एका वतुर्लात उभे क न डोिरया मला उ ेशून बोल ूलागला. कारबोनारी सं थेिव द्ध काही अननुभवी िन मखूर् त ण लोकानी िनदंा के या या अपराधाब ल सांगनू या झग्यात गुडंाळे या दोन मनु यांकड ेबोट क न तो हणाला की, हे उ या बोलोग्नाम ये पुढार् यां यािव द्ध िनदंा करणार् या एका सभासदास ठार मार याकिरता जाणार आहेत. कारण, सं थेचा असा प्रघात आहे की, कोणी ित या स तेिव द्ध बंड कर यास आरंभ केला की त क्षणी याचा नायनाट करावयाचा. मी या सं थेिव द्ध या तक्रारी के या हो या िन या कोणातरी फाजील कळकळी या सभासदाने यांना जाऊन कळिव या असा या, यांना अनुलक्षून हे उ तर िमळाले. या मखूर्पणा या धमकािव याने मा या अगंाचा कसा ितळपापड झाला हे मला अजनू मरत आहे. सतंापा या पिह या भरात मी ट कनीस जात नाही हणनू िनरोप धािडला. िन याब ल सं थेने माझ ेकाय करता येईल ते क न घ्यावे असे कळिवले.

परंतु मी थोडासा शांत झा यावर मा या िमत्रानी जरा कान उघाडणी केली की, अशा रीतीने मी मा या यक्ती या अपमानासाठी नकळत देशकायार्ला बळी देत आहे. माझ ेमन बदलले िन मा या कुटंुबाचे खात्रीसाठी एक पत्र देऊन मी ट कनीकड ेजावयास िनघालो.

लेगहॉनर्ला गे यावर मी एका शाखा उघडली िन पु कळ ट कनीचे लोक िन काही इतर प्रांतातील लोक यांना वळिवले. याम येच ऑि ट्रयापासनू बोलोग्नाचे करता करता रणांगणांत धारातीथीर् पडलेला मािलर्यानी हाही होता. बाकीचे काम मी काल िवनीया या त णाकड ेसोपिवले. याची पिवत्र िन उदा त वतर्णकू शेवटपयर्ंत कायम होती. याची बुद्धी िवलक्षण होती. परंतु ती यापारात गुतं यामळेु ितचा िवकास झाला नाही िन त वाब ल जरी यास काही एका शंका न हती; तथािप या या समकालीन असणारे लोक िन ि थित याब ल या सशंयी वृ तीने सु तपणा वाढत गेला िन फक्त क्विचत प्रसगंीच या बुद्धीचा प्रभाव िदसनू आला. अपूवर् नीितम ता िन िवलक्षण वाथर् याग हे याचे नैसिगर्क स गणु होते. मा याशी बोलत असता कारबोनािरझममध या िविधिनषेधां याब ल तो ितर कार यक्त करीत असे. परंतु मजप्रमाणे याचेही असेच मत होते की, कायार्ला यश ये यासाठी सवार्चे, या नाही या, पण कोण या तरी यवि थत व पाने एकीकरण करणे हे अ यंत मह वाचे होते. तो िन मी िमळून मा टेयल िशआमो येथे गेलो. या िठकाणी ग्युराझी कैदेत होता. या देशभक्ताने कािसमो नावा या एका इटािलयन शरू िशपाया या तुितपर काही किवता के या हो या, हणनू या अपराधाब ल यास कैदेत टाक यात आले होते. आपणास आप या प्र तुत त्रै याचा ितटकारा जेणेक न येईल असा कोणताही प्रय न झाला असता या वेळ या या िभकार या सरकाराला िकती धा ती पडत असे हे याव न

िदसनू येईल. जर इितहासच न ट कर याची यां यात ताकद असती तर यांनी तसे देखील केले असते.

मी ग्युराझीची नंतर गाठ घेतली. याने आप या एका अपूणर् ग्रथंाचे पूवर् भाग आ हास वाचून दाखिवले. या वेळेस वाचता वाचता अवसानाने याचे त ड लाल पडले िन याने गार वाट यासाठी डोक्यावर गार पाणी ओतले. याला वतःब ल फारच अिभमान होता. परंतु या या वदेशाब लही याला अितशय कळकळ वाटे, याला वदेशा या भतूकालीन थोरवीब ल िन भिव यकालीही इटली देशाचे भाग्य वर येणार याब ल फारच अिभमान िन आनंद होत असे.

ग्युराझी या या या अ यु तम िन इटली या प्र येक त णा या त डपाठ असले या लेखाचा वरील भाग वाचीत असता काल िवनीचे दय उचंबळून आले िन तो एखा या आईने बघावे तसे या ग्रथंकाराचे त डाकड ेबघत बसला. या या दःुखाब ल िवचार कर यात गढून गेला. काल िवनी या टीत चकाकणार् या या पे्रमळपणाची छटा ग्युराझीम ये मला आढळली नाही.

यावेळी ग्यझूाट िन कूिसन याची त वज्ञान-िवषयक लेखमाला मधून मधून प्रिसद्ध होत होती.या लेखात नवीन प्रसतृ होत असले या प्रगितत वाचा अनुवाद केलेला असे. हे जगा या प्रगमनाचे त व मी डँटे या “डलेामानिकर् या “ या पु तकातून िशकलो होतो. हा प्रगमनाचा- हा जगा या उ क्रांतीचा- िनयम परमे वराने प्रािणमात्रासाठी घालनू िदला आहे. तो िनयम नीट समजावून घेऊन याप्रमाणे वतर्न घडत गे यास आज नाही उ या पण तो िवभवशाली भिव यकाल प्रा त झालाच पािहजे, या मु यावर मी ग्यूराझीशी सवंाद केला. िन या लेखमालेब ल फारच उ हासाने मनापासनू तुित केली.

ग्यूराझी िकंिचत ्हसला. या हस यात काहीस दःुख िन काहीशी खोच ही गिभर्त होती िन या अिधकारी बुद्धीवर पुढे जे प्रसगं यावयाचे होते ते मला ते हाच कळ याने की काय, या हस याने मला फार वाईट वाटले. ते इतके की, मी या कामाकिरता हणनू आलो होतो ते मखु्य काम काल िवनी याजकड ेसोपावून मी ताबडतोब तेथनू परत िफरलो. तथािप या या अगंी सदैुवाने असलेले थोर साम यर् िन याचे महानुभाव व याब ल मी फार प्रशंसा केली. िन याचा तो वािभमान हा भिव यकाली याचे हातून नीच कृ ये घडणार नाहीत, अशी मला हमी देऊ लागला. यावेळेस आमचा बराच नेह जळुला. तो पुढे मोडावयाचा होता, तथािप मा या दोषाने न हे.

मी िजनोआला परत आलो तो सं थेत मोठमो या अिधकार् याम ये बराच बेबनाव झा याचे मला आढळून आले. डोिरयाला मा या कामिगरीची हकीकत मी कळवू नये असे ठरले होते िन लवकरच याने काही िदवस शहर सोडावे अशी िशक्षा, कोठ या अपराधाब ल कोण जाणे, याला दे यात आली. पुढे एके िदवशी मी मा या आईला

भेट यासाठी निजक या एका खे याकड ेचाललो असतांना डोिरया मला भेटला. तो तेथे इतक्या सकाळी कोठून आला हे मला सांगता येत नाही, परंतु तो सतंापाने काब नारी, याचे बेत िन ती नवीन घेतलेली मडंळी यांना हात दाखिव याचा िन चय करीत होता.

१८३० म ये फ्रच लोकांनी उठावणी केली. आमचे पुढारी थोडीशी हालचाल क लागले, परंतु उि ट असे काहीच ठरले न हते. कारण यांना लईु िफलीपकडून वातं य िमळणार होते.

आ ही सवर् त ण लोकांनी गो या तयार कर यास प्रारंभ केला. आम या क पनेप्रमाणे लवकरच लढाई होणार िन तीत कायमचा िनकाल लागणार असे ठ न या आनंदा या भरात आ ही सवर् िसद्धता क लागलो.

नक्की िदवस मला आठवत नाही, परंतु पॅिरस मधले ते प्रख्यात तीन िदवस उलट यानंतर लवकरच मला एक हुकूम आला की, एका खाणावळीत एका ठरले या वेळी मी जावे. तेथे मेजर कॉिटन नावाचा मनु य मला भेटेल. याला कारबोनारी या पिह या वगार्त पूवीर्च घेतलेले होते, मी याला दसुर् या वगार्ची दीक्षा यावी.

आमचे पुढारी आ हा त ण लोकास िनजीर्व यंत्राप्रमाणे वागवीत असत. या मेजर कॉिटन या ओळखीचा एखादा मनु य नेम या या ऐवजी माझीच नेमणकू का केली हे िवचारणे यथर् होते, हणनू मी मकुा याने ती कामिगरी प करली. परंतु जा यापूवीर्, कोण या फूतीर्मळेु असेल ते असो, परंतु मी रिफनी बंधु वयाबरोबर गु त पत्र यवहार कर याची एक यव था ठरवून ठेिवली. मा या आईशी यांचा दाट पिरचय होता हणनू घर या पत्रातच मी यांना ठरले या रीतीने क्विचत तु ं गात पडावे लागले तर हकीकत कळवावी असे ठरले होते. या दरू टीचा पुढे उपयोग झाला.

ठरले या वेळी मी या खानावळीत गेलो. या वसितगहृातील एका खोलीत मी पॅसानोला पािहले. परंतु याने मला ओळखले न ओळखले असे केले. मी कॉिटन कोठे आहे हणनू िवचारले. तो मला दाखिवला गेला. लहानसा बांधा, चंचल टी; याला पाहून मला फारसे बरे वाटले नाही. ठरलेला पोषाख याचे अगंावर न हता. तो फ्रच बोलत होता. नेहमी या खणुांनी मी तुझा सख्या बंधु आहे असे यास जाणवून, मा या भेटीचा उ ेश आपण जाणतच असाल असे हटले.

नंतर याने मला आपले खोलीत नेले िन तो गडुघे चेकून मजपुढे उभा रािहला. मी मा या हातातील काठीतून तरवार उपसली. िन रीतीप्रमाणे याला शपथ सांगणार तो या या खोली या िभतंीला असलेली एक लहानशी िखडकी धाडकन उघडली गेली िन एक अपिरिचत मनु य तेथे येऊन उभा रािहला.

कॉिटन मला हणाला, “आपण बुचक यात पड याचे काही एक कारण नाही. तो माझा अ यंत िव वास ूनोकर आहे. मी ही िखडकी लावावयास िवसरलो याची मला माफी

करावी.” मी याला दीक्षा िदली. तो मला सांग ूलागला की, “थोडक्या िदवसात मी नाईस येथे गे यानतंर ल करी लोकाम ये पु कळ काम किरता येईल. परंतु माझी मरणशिक्त चांगली नस याने शपथेचा मसदुा जर आपण िलहून िदला तर फार बरे होईल.” “मी अशा गो टी कधीही िलहून देत नसतो. परंतु मी सांगतो तसे पािहजे अस यास तु ही िलहून घ्यावे.” असे मी उ तर िदले.

मी याला शपथ सांगत गेलो िन याने ती उत न घेतली. तथािप हा एकंदर प्रकार चांगला झाला नाही असे मनात हणत हणत मी परत जावयास िनघालो.

तो अपिरिचत मनु य मला मागाहून कळले की, एक गु त पोलीस होता. थोडचे िदवसात मी पकडलो गेलो.

या वेळेस मी पकडलो गेलो या वेळेस मी घरातून नुकताच बाहेर पडत होतो िन मजजवळ तीन प्रकारचे आरोप ठेिवता येतील इतके सामान होते.रायफल या गो या, कॉल िवनी याचे आक यात िलिहलेले पत्र, जलुई या तीन िदवसाची छापलेली बखर, कारबोनारी या दसुर् या वगार् या शपथेचा मसदुा िन हातात असलेली तरवारीची काठी. परंतु या सवर् गो टी नाहीशा कर यात मला यश आले. या पोिलसांना जलुुम कर याची जरी इ छा होती तरी अक्कल िबलकूल न हती. आम या घराचा बारीक झाडा घेतला असताही भयंकर असे काहीच सापडले नाही.

या पोलीसाने मला यां या बराकीत नेले. तेथे एका हातार् याशा किमशनराने चवकशीस आरंभ केला. याने मला सवर् प्रकारचे शेकडो प्र न िवचारले. माझी खुबीने परीक्षा कर याचा प्रय न केला. अखेर मा या शांतपणाने त्रासनू जाऊन िन सतंापून मा या गौ याचा आधीच फोट झालेला आहे असे कळवून मला िभविव याचा प्रय न कर यासाठी याने मला सांिगतले की, मी अमक्या िदवशी अमक्या िठकाणी मेजर कॉिटनला याला कारबोनारी मडंळीची दसुर् या वगार्ची दीक्षा िदली.

हे ऐकताच मला िकंिचत ्थरार यासारखे झाले, परंतु ते दाबून टाकून मी जोराने उ तर केले की, रचले या कुभांडाला खोडीत ते काय बसावे! हा मेजर कॉिटन कोण आहे तो यांनी मजसमोर आणावा. मेजर कॉिटनला मजसमोर के हाही आणले नाही. कारण िव वासघाताचे ते कृ य कर याचा ठराव करतेवेळीच यांनी असे ठरिवले होते की, चौकशीचे वेळी याला पुढे आण ूनये.

पुढे मी काही िदवस या बराकीतच काढले. तेथील िशपायां या िश यांचा िन चे टांचा मारा आम यावर एकसारखा चालला होता. यां यापैकी याने अितशय वाचले होते याने मला जाकोपोची नवीन आविृ त हणनू दाखिवत िफरावे! मला मा या िमत्रांशी पत्र यवहार कर याची एक िवलक्षण सिंध आली. घ न येणार् या अ नात, जेवीत असता मला एक लहानशी िशसपेि सल सापडली. या िशसपेि सलीने मा या कप यावर िलहावे िन

ते धु यास घरी पाठवून यावे, अशा साधनानेच मी ट कनी या आम या सं थाबंधूस, घातक असे काही कागद न ट कर याचे माझ ेिमत्रास कळिवले. मला नतंर कळले की, मला पकडले याच वेळेला आणखी बर् याच जणांना पकडले होते. परंतु यात मी दीक्षा िद यापैकी कोणीही न हते.

माझ ेवडील िजनोआ या युिन हिसर्टीम ये शारीिरक शा त्राचे प्रोफेसर होते. ते या शहर या ग हर्नरकड ेजाऊन मला पकड याचे कारण िवचा लागले असता, यांना असे सांग यात आले की, तुम या मलुाला रात्री बेरात्री दःुखाचे िवचारात गढून जाऊन शहरा या आजबूाजनेू एकटे िफर याची फार चटक लागली आहे. खरे पाहता या वयाम ये इतका िवचार तो कसला करावयाचा आहे? वयाने त ण िन आ हास ठाऊक नसले या िवषयाब ल या िवचारात िनमग्न असणारे लोक आ हाला िबलकूल आवडत नाहीत.

एके िदवशी रात्री काही िशपायांनी मला एकदम जागे केले िन झटकन उठून यां या मागोमाग चालावयास सांिगतले. प्रथम मला वाटले की, पु हा एखादी चौकशी कर यासाठी हे मला नेत असतील; पण जे हा यांनी मला आपला अगंरखा वगरेै घ्यावयास सांिगतले ते हा मला कळून आले की, मला बराकीतून काढून दसुरीकड ेनेत आहेत. मी यांना मला कोठे नेता हणनू िवचारले. परंतु आ हाला ते सांग याची परवानगी नाही असे यांनी उ तर िदले. मला मा या आईची धा ती पडली. मी येथनू एकाएकी नाहीसा झालो हे जर दसुर् या िदवशी ितला कळले तर ितला भलतीच शंका आ यािशवाय रहाणार नाही. मी शवेटी यांना प ट सांिगतले की, मा या घरी पत्र धाड याची परवानगी िमळा यािशवाय मी एक पाऊल पुढे टाकणार नाही. बळजबरीने नेऊ लागलात तर नाइलाज आहे. हो ना किरता किरता यां या अिधकार् यापाशी बरेच खलबत होऊन यांनी परवानगी िदली.

मी आईला पत्रात िलहून कळिवले की, बराक सोडली आहे. तथािप भीित वाटू दे याचे काही एक प्रयोजन नाही. मग मी यां यामागे गेलो. दाराशी पोचताच मला ने यासाठी एक पेटीसारखे वाहन केलेले होते. मी यात बसताच त ेबाजनेू बंद कर यात आले. थो या अतंरावर येताच आ ही थांबलो तो घो यांचा आवाज एकू आला. मी ते हाच तािडले की, पु कळ लांब प्रवास करावा लागणार. इतक्यात मा या विडलांनी मला धीर दे यासाठी उ चारलेले श द मी ओळखले.

यांना मा या या प्रवासाची बातमी कशी लागली हे मला कळेना. ती जागा कोणची होती िकंवा ती वेळ कोणची होती हेही मला माहीत न हते.परंतु या अिधकार् यांचे ते पशुतु य रानटी वतर्न मला अजनू आठवत आहे. यांनी मा या विडलांना हुसकून दे याचा प्रय न केला. मला या पेटीतून या गाडीत झटकन ढकलनू देऊन मा या बापाचा हात पे्रमाने दाब याची देखील सधंी यांनी िमळू िदली नाही. त ेिपसाळ यासारखा

शेजारी उभा रािहलेला बुवा कोण आहे हे ओळख यास याचे अगंावर धावून गेले. हा बुवा अगॉि टनो रिफनी हा होय. या रिफनी कुटंुबावर मी सख्या भावाप्रमाणे पे्रम करीत असे. अगॉि टनो अक्ष य कीतीर्ला मागे ठेऊन काही वषार्पूवीर् मरण पावला. याची कीितर् ही फक्त इटािलयन लोकातच आहे असे नाही. ह पार झा यानंतर कॉटलडंम ये असता िदसनू आले या या या स गणुी वभावाची, या या बिुद्धगांभीयार्ची िन िन कलकं इमानीपणाची तुित कॉच लोक अजूनही करीत आहेत. अगॉि टनो रिफनी िच ट ओढीत लांब उभा रािहला िन मला तेथून मानेनेच िनरोप देता झाला.

से ट अॅि ड्रया या तु ं गाजवळ आता आ ही आलो. तेथे येताच डो यािशवाय सवर् अगं गुडंाळून घेतलेला एक मनु य आमचे गाडीत क ब यात आला. मागोमाग हातात एकेक बंदकु घेऊन दोन िशपाई आत चढून बसले. तो पिहला मनु य कैदी असनू पॅसानोच होता िन या दोन िशपायांपैकी एकजण तो वसितगहृातील अपिरिचत हेर होता. आ हाला लगेच सॅ होना या िक याकड ेनेले. माझ ेजाणे हे एकाएकी घड यामळेु मजसाठी तु ं गातील खोली राखलेली न हती. एका अ यंत अधंःकारप्रचुर मागार्तच मला बसिवले. नंतर एक ७०।७२ वषार्चा वदृ्ध पु ष, तेथील ग हनर्र, मजकड ेआला. खुनी िन अपराधी मडं यात िन सभेत मी शेकडो रात्री यथर् खचर् के या वगरेै िवषयावर एक लांबलचक याख्यान देऊन या िक यात मला फार शांतता अनुभवावयास िमळेल असे याने सांिगतले. जाता जाता मी याला एका िसगारेट या तुक याब ल िवचारले असता तो हणाला, “िसगारेट दे याची परवानगी आहे की नाही, हे मी िजनोआ या अिधकार् यास िलहून िवचारतो.” या शेवट या लहानशा गो टीने, तो तेथून जाताच, मा या डो यात अ ु आणले! मी तु ं गात पड यापासनू हे माझ ेपिहलेच अ ु होते! मी यांचा अ यंत ितर कार करतो या नीचांचेच हाती मी पूणर् रीतीने सापडलो याब ल या वेषाचे त ेअ ु होते!

एका तासानंतर मला मा या क डवा यात ने यात आले. या िक या या सवार्त वर या मज यावर ती खोली होती. तेथून समदु्र िदसत होता. िन तेवढे मा या मनाला समाधान वाटत होते. तो समदु्र िन ते आकाश! आ पम खेरीज क न अनंततेची ती मिूतर्मतं व पे! जगातील उदा ततम व तु! जे हा जे हा मी या लहानशा गजा या िखडकीकड ेवळे ते हा ते हा या मजसमोर असत. खालील भमूीवर माझी ि ट पोचत नसे. परंतु वारा मा या िदशेकड ेवाहू लागला हणजे मात्र म छी लोकांचे काही श द मला ऐकू येत.

पिह या मिह यात मला कोणचेही पु तक िमळाले नाही. परंत ुमा या सदैुवाने पिहला ग हनर्र बदलनू दसुरा जो आला याने मला बायरन, टॅिसटस िन बायबल ही तीन पु तके िदली. या तु ं गातही मला एक नेही िमळाला होता. अ लड िन लिडवाळ वमावाचा एक लहानसा पक्षी नेहमी मा या खोलीत येई. माझ े या यावर िवलक्षण पे्रम

होते. मनु ये अशी हटली हणजे, माझा कनवाळू तु ं गवाला, िदवसाचा पहारेकरी, जो िदवसातून फक्त एकदा कैदी ठीक आहे की नाही हे पहा यासाठी डोकवून जात असे तो, िन मला ताट वाढून आणणारी एक हातारी बाई, इतकीच काय ती. तो तु ं गावरचा अिधकारी मला रोज मोठया गभंीरपणाने िवचारीत असे,”काही हुकूम आहे काय?” मीही याला उ तर देत असे, “होय, िजनोआस जावयास गाडी पािहजे!”

फा टोना, तु ं गावरील नवीन अिधकारी, या यात इटािलयनाचे पाणी मळुीच न हते असे नाही. परंतु याची खात्री झाली होती की, कारबोनारी मडंळीचा उ ेश लटुालटू, धमर् छेद, भर र यातनू खून करणे, वगरेै िशवाय दसुरा काही एक न हता िन मा यासारख्या त णाचे हातून अशा चुका घडा या याब ल हळहळ वाटून याने या या हुकुमाबाहेर जाऊनही मला स मागार्कड ेआण यासाठी वतःचे घरी कॉफी िप यास बोलावीत असावे.

म यंतरी िजनोआ मध या माझ ेिमत्राचे सा याने मी कारबोनारी मडंळीत नवीन तेज आण याचा पु कळ प्रय न केला. दर दहा िदवसांनी मा या आईचे पत्र मला िमळत असे. ते अथार्तच उघड ेअसनू अिधकार् यांनी तपासलेले असे. या पत्राचे उ तर मी अिधकार् यासमक्ष िलहावे िन ते पत्र बदं न किरता याचे हाती यावे असा प्रघात असे. परंतु यां या या सवर् बंदोब तातूनही मा या िमत्राशी पूवीर्च ठरवून ठेिवले या गु त रीतीने पत्र यवहार कर यास काही एक अडचण पडत नसे. ती रीत अशी की, पत्रात जी वाक्ये िलहावयाची ती अशा रीतीने रचलेली असत की, एक टाकून एका श दाचे आ याक्षर घेत गेले की, मखु्य मु याचा मजकूर िलिहला जावा. यातही िवशषे सावधिगरी अशी होती की, ती आ याक्षरे िमळवून झालेली वाक्ये ही लॅिटन भाषेतील असत. मा या आईकडून येणार् या पिह या ओळी या कारणासाठीच मा या िमत्रांनी िलिहले या असत. माझ ेउ तरात िलिह यासाठी वाक्याची जळुणी क न ती पाठ कर यास मला मबुलक वेळ असे.

या रीतीने मी मा या िमत्रांना िदशा दाखिव याची युिक्त शोधनू कािढली. मा या ओळखी या अशा पु कळ कारबोनारी मडंळीं या गाठी घे याची मी यांना िवनंती केली. परंतु या मडंळीपैकी बहुतेक जण भयाने गांग न गे याने मा या िमत्रां या गाठी घ्यावयास िकंवा यांचे हणणे ऐकावयास धजत न हते. यावर खुबीने मला पोिलश लोकां या उठावणीची बातमी कळली. ही बातमी कळताच त णपणातील उ छंृखल वृ तीने मी तु ं गावरील या ग हनर्राकड ेजाऊन, याने मला नुकतेच युरोपात शांतता आहे हणनू जे सांिगतले, ते खोटे पाड यासाठी याला ती बातमी कळिवली. आम या अगंात काही तरी भतूचे टांची शिक्त आहे अशी याची खात्री असावी.

या प्रसगंात कारबोनारी सं थेने दाखिवलेला मखूर् याडपणा; या मडंळीला िव वास िकंवा िन ठा याचा गधंही नस याने याचा अपिरहायर् पिरणाम काय होणार याचे पु कळ

िवचारांती मी ठरिवलेले िनदान; िन िशवाय मी एकदा तु ं गात बोळकंुडीत िपसानोला भेटून हलकेच “मा यापाशी पत्र यवहाराची साधने आहेत. आपण पािहजे तर नावे सांगावी.” असे हणताच याने मा या डोक्यावर हात ठेऊन, कोणचा कोण जाणे, एक थोर अिधकार िन अगदी विर ठ दजार्ची दीक्षा ही अपर्ण कर यात केलेला हा या पद प्रकार; या सवर् गो टीनी माझी खात्री झाली की, आप यास काही मिह यापूवीर् वाटले होते तेच स य आहे. कारबोनारीझम ्ही मतृ सं था आहे. िन एखा या म याम ये पु हा चैत य भरिव या या प्रय नात काल िन शिक्त यथर् खचर् यापेक्षा जर आपण वतःच िजवंत माणसांना सबंोधू लागलो िन नवीन इमारत उभार याचा प्रय न क लागलो तर फार बरे होणार आहे.

आिण हणनू या कैदेमध या िदवसातच मी “त ण इटली “ या सभंवाचा िवचार केला. या पंथाची रचना कोण या त वावर करावी, या या सवर् माचे प्रयोजन काय असावे, उि ट काय असावे, ते प टरी या प्रिसद्ध कर याचे मी ठरिवले होते. याची रचनापद्धित कशी असावी; या या उभारणीसाठी कोण या यक्तीची मदत घ्यावी; िन यूरोपमधील प्र तुत काली अि त वात असले या क्रांितकारक पक्षाशी सगंनमत कर याची शक्यता आहे की नाही; या सवर् गो टीचा मी खोल रीतीने िवचार क लागलो.

आमची सं था छोटी; वय त ण; पैशाचे बळ नाही; लोकात मोठेसे वजन नाही; अशी पिरि थित होती. परंतु मा या मताने मखु्य काम हटले हणजे इटली या मनोिवकारांना िन मनोवृ तीना जागतृ करणे हे होते. इटलीचे अतंःकरण या वेळेस जरी त ध होते तथािप इितहासाने िन भिव याचे आकलनाने या अतंःकरणा या वृ ती सहज ग्गोचर होणार् या हो या. या मनोवृ तीचे िन मनोिवकाराचे बरोबर ज्ञान क न घे यातच आमचे सवर् साम यर् होते.

सवर् मोठमोठी रा ट्रकाय ही लोकपक्षा या पुढार् यांकडूनच आरंिभलेली आहेत. या पुढार् यांचे सवर् साम यर् यां या इ छाशक्तीत िन िन ठाशक्तीत असते. या शिक्त अडचणीला भीक घालीत नाहीत िकंवा िदवस मोजीत व थ बसत नाहीत. ीमान िन वजनदार लोक हे नेहमी मागाहून िमळतात िन लोकपक्षांनी आरंिभले या कायार्स मदत कर यासाठी, ते पुढे ढकल यासाठी, िकंवा बहुधा घडते याप्रमाणे या कायार्ला मखु्य उ ेश सोडून भलतीकडचे ने यासाठी प्रय न सु करतात.

इितहासा या िन समाजरचने या गढू अ यासाने रा टै्रक्य िन लोकस ता (Unity, Republic) ही दोन मह त वे आम या पंथाची ल य असावी असे अखेर िनि चत कर यास मी िवचारसरणी कशी कशी योजीत गेलो हे सांग याची येथे काही ज री नाही. या मा या लेखमालेत प्रिसद्ध झालेले बहुतेक हे लेख याच िवषयावर िलिहलेले आहेत.

तथािप, मी इतके सांगतो की मा या मनांत फक्त राजकीय िवचारच काय तो होता, िकंवा िछ निवि छ न केले या, नीचतेला पोचिवले या िन जलुमाखाली िचरडले या

अशा एकाच देशाला वर आण यासाठी मी धडपडत होतो, असे नाही. मा या सवर् बेताचे मळुाशी एकच िवचार असे. तो हा की, एकदा माझा इटाली देश वतंत्र झाला की सवर् युरोपात नवीत ऐक्य िन नवीन चैत य उ प न कर यास आरंभ के यािशवाय व थ बसावयाचे नाही.

हे ऐक्य िन हे चैत य उ प न कर यास काय अिधकार असावा लागतो वगरेैब लचे माझ ेिवचार िन तो अिधकार इटलीकड ेकसा येतो, याचे प टीकरण कर याब लची माझी इ छा अजनू अपुरी रािहली आहे. जर माझी िप्रय भमूी, माझा इटाली देश, मा या डो यादेखत वतंत्र िन एक झाला िन या मा या हक्का या देशातील कोण याही एका कोपर् यात एकांतवासाम ये एक वषर् खचर् करता आले तर मी या मह वा या िवषयावरील माझ ेिवचार ग्रिथत करीन.

या वेळेस या िवचाराचे अ प ट व पानेही मा या अतंःकरणात आशेचा पूणर् सचंार झाला. मा यासमोर ती आशा एखा या तार् याप्रमाणे चमकू लागली. मला पुन जीिवत इटाली देश मिूतर्मतं िदस ूलागला. आिण भतूकाली मानवी समजाला िदले या धमर्बोधाहूनही अ यंत उदा त िन मह तर अशा प्रगमना मक िन बंधु वा मक धम पदेशाचे श द मला ऐकू येऊ लागले.

रोम! रोमची पूजा! रोम मा या िजवाचा किलजा होते! जगाला स मागार्कड ेने याचे महद्भाग्य रोम िशवाय दोनदा कोणा या निशबी आलेले आहे! या रोमम ये जीिवत अमर आहे! या रोमम ये मृ यलुा कोणी िवचारीत नाही! वतंत्रतेची व ली िन नसैिगर्क हक्कांची औषधी सवर् जगावर पसरिव यासाठी रोमचा ग डपक्षी (रोम या झ यावर ग डांचे िचत्र असे) ज्ञात िततक्या जगद्भागां या मयार्दा अितक्रांत क न आला. पु हा एकदा रोम िजवंत यक्तींचे थडगे आहे असे सवर्त्र वाटू लागले असतांना रोम खडबडून जागे झाले िन पोपला पुढे क न ऐक्याची िन कतर् याची त वे जगभर प्रसतृ करते झाले. पिहले िसझरचे रोम होते िन दसुरे पोपचे रोम होते. तर मग नवीन रोम-िजचा उदय मला िदस ूलागत होता या लोकस तेचे रोम- पु हा एकदा ितसरे िन अ यंत मह तम असे जगदैक्य कर यास कशाव न पुढे येणार नाही? पृ वीची िन वगार्ची, हक्काची िन कतर् याची, एकतानता कर यास; यक्तींना न हे, लोकांना एकजीिव वाचा महामतं्र िशकिव यास, वतंत्र िन समान मानवी जातीला या आयु यातील कामिगरीचे ज्ञान दे यास, रोमने पुढे आलेच पािहजे!

सॅ होना येथील तु ं गातील कोठडीम ये असतांना तेथील अिधकार् यांचे सायंकालचे प्र न िन फॉ टेनाचे मला वळिव याचे प्रय न या मध या वेळात माझ ेसवर् िवचार असे असत. आता या तु ं गातील कोठडीप्रमाणेच लहानशा खोलीम ये बसनू मी हा लेख िलिहत असतांनाही जा त साधारण िन जा त प्रमाणावर तेच िवचार कायम आहेत.

मा या सवर् आयु यभर या िवचारांमळेु मला भ्रिम ट िन मनोरा यवादी हटले गेले आहे िन हे आरोप इतक्या जलुमाने िन ती तेने लादले गेले आहेत की, अशा वेळेला दःुखाने जोपयर्ंत यिक्तिवषयक आयु याची लालसा मा याम ये कायम होती तोपयर्ंत या सॅ होना या कोठडीकड-े वर आकाश िन खाली समदु्र पसरलेला आहे िन जेथे मनु यांचा वाराही येत नाही अशा या कोठडीकड ेहे माझ ेमन धाव घेऊ लागे.

माझ ेिवचार ही व न सृ टी होती की, तो भिव यवाद होता हे आगामी काल िनि चत करील. या वेळेस या िवचारांचा ता कािलक पिरणाम असा झाला की, आपण जे कायर् हाती घ्यावयाचे ते फक्त राजकीय असनूच भागावयाचे नाही. ते राजकीय तर असलेच पािहजे, पण याला नीितम तेचा पािठंबा पािहजे आहे. ते नुसते िवनाशकारक नसले पािहजे, तर याला धमर्बलाचा आधार पािहजे. ते आप वाथीर्पणावर रचले गेलेले नसनू िविश ट त वांवर िन कतर् यावरच याची उभारणी केली पािहजे.

मा या यिुन हिसर्टीमधील काळांत पिह याने परक्यां या द्र यवािद वाचा पगडा माझ ेमनावर बसला होता. परंतु इितहासा या अ यासाने िन िववेकबुिद्ध या फूतीर्ने- स याची हीच दोन लक्षणे आहेत- आप या पूवर्जां या आ मिवचारांकड ेमाझी पु हा प्रवृ ती झाली.

मा या चौकशीचे काम यूिरन या सीनेटसर्कड ेसोपिवले होते. मेजर कॉिटन- याला मी दीक्षा िदली होती- या याशी चौकशी कर यात याला पुढे न आण याचा करार केला अस याचे मी पूवीर्च िलिहले आहे. ते हां माझिेव द्ध साक्ष यावयास या खोलीत एकदम आलेला अपिरिचत हेर हाच काय तो उरला, याने मी तरवार उपसनू या खोलीत उभा होतो हे पािह याची साक्ष िदली. उलटपक्षी मी ते साफ नाकािरले. अशा ि थतीत काहीच ठरिवणे शक्य नस याने मला सोडून देणेच भाग होते. माझी पूणर् मकु्तता होताच मी मा या कामाला िनिवर्घ्नपणे आरंभ केला असता हणनू सीनेटने जरी मला िनद षी ठरवून सोडून िदले, तथािप, िजनोआ या ग हनर्रला ते चले नाही. या ग हनर्राचा सवर् शहर वेष करीत होते िन तोही लोकांवर यथे छ सडू उगिवत होता. परंतु या पराभवाने सतंापून िन मी पूणर् मकु्त झालो असता लोकिनदेंला पारावार रहाणार नाही या धा तीने यांने राजा या पायावर डोके ठेिवले िन सांिगतले की, काही पुरावे फक्त यालाच ठाउक होते िन याव न मी भयंकर वृ तीचा गु हेगार मनु य होतो याब ल याला काडीचीही शंका न हती. राजा या दयेला पूर आला. िन आप या ग हनर्रची िवप ती दरू कर यासाठी हणनू या सीनेट या िनकालास, मा या मातािपतरांना आत याआत जाळणार् या काळजीला िन मा या वतः या यिक्तिवषयक हक्काला पायाखाली तुडिव यास तो तयार झाला. मला िजनोआस िकंवा युिरनम ये िकंवा लगेुिरयन िकनार् यावर कोठेही रहा याची सक्त मनाई असनू, पािहजे अस यास म यप्रांतातील एखा या लहान गावी जाऊन रहावे

िकंवा िबनमदुतीची िन मा या भावी वतर्नावर राजा या मजीर्वर अवलबंून असणारी ह पारीची िशक्षा भोगावी असा मला हुकूम झाला! या िशक्षेची बातमी मला मा या विडलांनी येऊन कळिवली. ते सॅ होनास वतःच आले होते. कारण मी मा या मातािपतरांिशवाय िजनोआम ये कोणासही भेटू नये असेही एक कलम िशक्षेत होतेच. ते हा िजनोआस पोिलस या त्रासाखाली जा याचे सकंट टळावे हणनू तेच सॅ होनाला आले होते.

इटली या म यप्रांतातील बंड हे माझी सटुका हो या या आधी नुकतेच १८३१ साली उभारले गेले होते. परंतु मी िजनोआला आलो तोच मला कळले की, ह पारीची िशक्षा होऊन शेकडोजण फ्रांस या झाले या मदतीने िन अजनू दाखिव या जाणार् या आजे्ञने भलुनू जाऊन सरह ीवर गोळा होत होते. अशा वेळी मी जर एखा या लहान गावी जाऊन राह याचे प किरले असते, तर या अज्ञ लोकांत एका कोपर् यात जाऊन पडलो असतो. पोिलस या कर या पहाणीखाली काही एक चळवळ किरता आली नसती; आिण यकःि चत ्सशंयाव नसदु्धा पािहजे ते हां यांना मला कैद करता आले असते. यासाठी मी ह पारीची िशक्षा प किरली. या योगाने मला योग्य वाटेल ते कर याची वतंत्रता िमळणारी होती िन िशवाय या वेळेस माझी अशी समजूत झाली की, ती ह पारीची िशक्षा फार िदवस िटकत नाही. मी मा या कुटंुबाचा िनरोप घेतला. माझा िवयोग काही िदवसांनीच सपेंल ते हा आपण दःुख क नये असे मा या विडलांस िनघतांना सांिगतले; या मा या विडलांचे दशर्न पु हा घड याचे मा या निशबी न हते!

मी सॅ हॉयमधून फ्रांसकड ेगेलो. मा या आई या काळजीने, या प्रांतात पु कळच वावरले या मा या एका चुल याने मजबरोबर यावे, अशी यव था केली होती. मी वाटेम ये आप या प्रजास ताक कालाचा इितहासकार िस मॉ डी याला भेटलो. याने िन या या प नीने िश टाचारापेक्षा जा त रीतीने माझ े वागत केले. िस माँडीने इटली या ि थतीब ल कळकळीने प्र न केले. परंतु मला वाटत होती इतकी काही याची मते उदा त झालेली न हती. याची क पना या या ि व झलर्ंड देशा या पिरि थतीने िततकीच खुरटलेली होती. सयंुक्त सं थानां या क पनेपिलकड े याची टी पोचत न हती. िन इटलीमधील ितकड ेगेले या सवर् ह पार देशभक्तांना इटलीत सयंुक्तसं थान पद्धती हेच राजकीय अिंतम असले पािहजे असे तो सांगे. या सवार्म ये असा एकही मनु य न हता की, याला इटली या ऐक्याची शक्यता िकंवा िनदान उपयुक्तता तरी वाटत होती. इटली या तथेे असणार् या ह पार देशभक्तांची एकंदर ि थती बारीक िरतीने पाहता माझी हलके हलके फारच िनराशा होत चालली. या ह पार लोकांत इटलीचे खरे अतंःकरण प्रितिबिंबत झालेले असावे असा माझा तोपयर्ंत ढ िव वास होता. परंत ु यां या सभंाषणाव न तो खोटा झाला. यांची सवर् िभ त फ्रांसवर होती. यां या मते राजकीय चळवळीला नीित नको होती, िन ठा नको होती. अिनतीकारक तडजोडीने िन कार थानी

िदरंगाईने यांना वातं य िमळवावयाचे होते. तहेी परक्यां या आधारावर! शेवटी मी िस माँडीची रजा घे याचे ठरिवले. मी िनघतांना िस माँडीस पॅिरसम ये यांचे काही काम असले तर मी करीन असे सांिगतले. या वेळेला लॉ बडीर्तून ह पार झालेला एक देशभक्त हलकेच काही हणाला. हा मनु य मी बोलत असतांना नेहमी लक्ष देऊन ऐकत असे. परंतु मजपाशी याचे भाषण के हांही झाले नाही. तो हणाला, जर मला काही तरी कर याची उ कंठा लागली असेल, तर मी लॉयनमध या एका वसितगहृांत जाऊन तेथील इटािलयन देशभक्तांस िमळावे. मी मनापासनू याचे आभार मानून याला याचे नाव िवचारले. १८२१ साली ऑि ट्रयाने मरणाची िशक्षा िदलेला हा एक देशभक्त होता. मी लॉयन (फ्रांस) ला गेलो. तेथे असणार् या इटािलयन लोकांम ये मात्र काही तेज चमकत होते. तेथे आधीच जमले या िन रोज वाढत जाणार् या ह पारांपैकी बहुतेक लोक ल करातील होते. यांना वषार्पूवीर् िनराशाग्र त हो साते िजनोआचे र यातून िफरतांना मी पािहले होते; यांनी या नंतर पेनम ये िन ग्रीसम ये वातं याथर् लढून इटली या नावाला उ वलता आिणली होती, ते बहुतेक देशभक्त मला तेथे भेटले. िपआझाबँची येथे सै याला लोकांवर गो या घाल याचा हुकूम झाला असतांना या शूर अिधकार् यांने त प्रितकाराथर् आपण लोकां या िन सै या याम ये उडी घेतली िन उभा रािहला, तो देशभक्त बास हाही मला भेटला. तेथे जमलेले बहुतेक लोक राजस तावादी होते. ते मत यां या वतः या िवचारांने बनलेले नसनू केवळ फ्रांसम ये या वेळेस राजस ता होती हणनू तेही राजस ते या पक्षास िमळत होते. तथािप यां यात लोकस तावादीही बरेच होते.

ते सवर्जण तेथे जमले होते. कारण एका कमेटी या िवचाराने सॅ हायवर लवकरच वारी करावयाचा बेत ठरला होता. या वारीत या वेळेसच समुारे २००० इटािलयन िन काही फ्रच कामकरी िमळालेले होते. यांचा राजस ता मक कायर्क्रम िन या योगाने फ्रच सरकारचे यांना असलेले पाठबळ, या कारणांनी ीमान वगार्तील पु कळ ह पार तेथे येऊन िमळाले होते िन हणनू यांचेपाशी पैसाही मबुलक होता. राजपुत्र, सरदार, सवर् दजार्चे िन सवर् मताचे लोक एकत्र झालेले होते. यांची ल करी तयारी उघड रीतीने सु होती. इटलीचे ित्ररंगयुक्त िनशाण हे फ्रच िनशाणाशी सिंम होऊन या वसितगहृावर फडकत होते. श त्रांचा साठा सवार्ंना मािहत होता, खु फ्रचां या लॉयन मध या अिधकार् यांशी यांचे दळणवळण होते. पॅिनश सरह ीवरही याच वेळेस असाच प्रकार सु होता. फ्रचां या या सहानभुतूीचे कारण उघडच होते की, लईु िफिलपी याला इतर राजांनी अजनू मा यता िदली न हती. ते हा यां यािव द्ध क्रांितपक्षाला यश वी कर याचा प्रय न केला हणजे ते घाब न जातील िन मा यता देतील असा तो डाव होता. याचा उलगडा लवकरच झाला. एक िदवस या आम या वसितगहृाकड ेमी घाईघाईने जात होतो. आता लवकरच उठावणी होणार या िवचारांने माझ ेमन प्रफुि लत झालेले होते. तोच एका

िभतंीला िचकटिवलेली एक मिुद्रत सरकारी नोटीस वाच यासाठी जमले या लोकांचा घोळका मा या टीस पडला. इटािलयनां या वारी यािव द्ध काढलेला तो अितशय कडक असा सरकारी जािहरनामा होता. इटािलयन सै य मोडून टाकले पािहजे. फ्रच सरकारशी नेहसबंंध असले या कोण याही सरकार या िव द्ध फ्रच सरह ीवर जर कोणी काही भयंकर कृ य करील तर यांस कडक शासन दे यात येईल. हा जािहरनामा या लॉयन या ऑिफसमधूनच िनघालेला होता.

या जािहरना याने या आम या कमेटीची सवर् िहमंत खचली, धैयर् गळून गेले. िनशाणे नाहीशी झाली. या ह यारांपकैी पु कळशी ह यारे लपवून ठेव यांत आली. यांचा कमांडर वदृ्ध रेिजस याचे डो यांत अ ूआले, बाकीचे ह पार यांनी िव वासघात केला होता यांना िश या देऊ लागले! वदेशकायर् कर यांत जे दसुर् या या मदतीची अपेक्षा करीत बसतात, यांना फसगत झा यावर या िश याशापांिशवाय सडू उगिव याचा दसुरा मागर्च नसतो. यां यापैकी जे काही हट्टाने आंधळे बनलेले होते िकंवा फाजील थोर मनाचे होते यांचा िव वास अजनूही उडनेा! ते हण ूलागले की, फ्रच लोकांतील उदारमतवादी (Liberal) पक्ष आपणास अशा रीतीने एकदम फसिवणार नाही. फ्रचां या कावेबाज िन सावध सरकारने आपले या वारीला कोण याही प्रकारचे सा य नाही असे लोकांस कळिव यासाठीच काय तो हा जािहरनामा वरवर काढला, बाकी मनांतून त ेकाही िव द्ध नसतील! मी लगेच एक तोड सचुिवली की आता या आता होईल िततकी फ्रच कामकर् यांची भर क न िन या फलटणीला ह यारबंद क न वारीला िवनीऐवजी सॅ हॉयकड ेधाडावे हणजे फ्रच सरकार या मनांत खरे काय आहे हे बाहेर येईल. तसे ताबडतोब कर यात आले. ते हां फ्रचानी घोडे वार धाडून या फलटणीला आडकाठी घातली िन यांना िपटाळून लावले. या पलटणीपैकी जे फ्रच होते ते आधी िनघनू गेले! िन अशा रीतीने ती वारी करणे अशक्य झाले.

नंतर पकडापकडीला आरंभ झाला. शेकडो लोकां या हातात बे या ठोकून कॅलेपयर्ंत यांची िधडं कािढली िन तेथून यांना मोकळे क न इंग्लडंम ये धाडून िदले. या वेळी कैद, पळापळी, धाकदपटशा, िनराशा, यांची एकच गदीर् उडाली. िततक्यात बा ल यांने मला कळिवले की, काही लोकस ताक मडंळी रात्रीचे रात्री िनघून कािसर्का बेटाकड ेजाणार आहेत; कारण, तेथून इटली या म यप्रांतात सु असले या बंडाला श त्रांची कुमक चांगली करता येईल. माझी खुषी अस यास मीही यावे. मी ते लागलीच कबूल केले. चुल याला मात्र तो बेत न कळिवता, फक्त मा यासाठी घाब नये िन मेहरबानीने थोड ेिदवस ही बातमी घरी कळवू नये, अशा अथीर् एक पत्र िलहून ठेऊन मी िनघालो. आ ही म यतंरी कोठेही न थांबता मासिलसला येऊन पोचलो. तेथनू यूलोनला आलो. िन तेथून एका जहाजांत बसनू आ ही कािसर्काम ये येऊन पोचलो. वदेशाला परत आ यावर साहिजक

रीतीनेच एका याला जसा आनंद हावा तसे मला झाले. कारण या वेळेस कािसर्का बेट हे अगदी इटलीसारखेच होते. हवामान, देखावा, भाषा िन िवशेषतः उदा त वदेशािभमान या सवर् गो टींम ये कािसर्का िन इटली यात िबलकूल भेट न हता. तेथील लोकांना इटलीब ल अ यंत पे्रम असे. ते म यप्रांतातील बंडा या िनकालाकड ेएकसारखी टक लावून बसले होते. यांना अशी आशा होती की, लवकरच ते बेट या या मातेला भेटून पे्रमािलगंन देईल. तेथील आडदांड परंतु माननीय ड गरी लोक हे सश त्र होते. या वेळेस इटलीम ये जाऊन लढावयाचे यािशवाय दसुरा िवषय यांना मािहत न हता. आ ही तेथे जाताच यांना पढुारी िमळा यासारखे वाटले. अपमानाचा सडू घेत यािशवाय ते कधीही रहात नसत. प्राण गेला तरी लढाईतून मागे येत नसत. या कािसर्कन लोकांवर माझ ेअितशय पे्रम बसले आहे िन लवकरच यांची- आपली एकी होईल अशी मला आशा आहे.

िनऑपॉिलटन देशभक्तांनी कािसर्का बेटातही काब नारी या शाखा थाप या हो या. या मताचाच सवर्त्र पगडा बसला होता. कािसर्कन लोकांना ती सं था एखा या धमर्सं थेप्रमाणे पू य झाली. एकमेकांचा सडू घे याची यांनी प्रितज्ञा केलेली असे ते देखील या सं थेम ये शपथ घेऊन एकदा िशरले हणजे एकमेकांस बंधू बंधू समज ूलागत. यातील २०००-३००० कािसर्कन लोक घेऊन इटलीचे म यप्रदेशांत घुसावयाचा आमचा बेत ठरला होता. परंतु जहाजे िमळिव यास पैसा न हता. िशवाय जे लोक आमचे बरोबर िनघणार होते यां या बायकामलुांनाही थोडी थोडी रक्कम देणे भाग होते. एका नेिट ह सं थानाला पैशाची मदत यावी हणनू िवचारले असता, परक्या स तेप्रमाणे यांने उ तर धाडले की, यांना वातं य पािहजे असेल यांनी ते वतःच िवकत घ्यावे! या सवर् िदरंगाईचा पिरणाम असा झाला की, ऑि ट्रया या सै याने बंडाचा मोड केला िन पारतं याची बेडी माझ ेदेशाचे पायात पु हा ठोकली. अशा रीतीने कािसर्कामधून काही कर याची आशा खुंटली. माझी तुटपुंजी रक्कमही सपंून गेली. मा या चुल याने मा या मातािप यांची शपथ घालनू मासिलसला िनघनू ये याचा अ याग्रह केला. हणनू मग मी कािसर्का सोडून मासिलसला आलो.

मासिलसला आ यानंतर सॅ होनाचे तु ं गात योजनू ठेिवले या “त ण इटली या” पिवत्र कायार्स आरंभ करावा, असे मला वाटू लागले. मी त कालीन ि थतीचा बारीक िवचार क लागलो.

मी मासिलसला आलो याच समुारास चालर्स ्ऑ बटर् हा गादीवर बसला. हा राजपुत्र कारबोनारी मडंळीचा सभासद होता. पूवीर् १८२१ साली हा एका बंडाचा काही वेळ मखु्य चालकही होता. इटलीमधील एका सं थानाचे अिधपित व कारबोनारी मडंळी या एका सभासदाकड ेआलेले पाहाताच काही अदरू टी लोकां या आनदंास पारावार नाहीसा झाला. परंतु यःकि चत िन वतःच परतंत्र असले या एका या सं थािनकांकडून इटलीचे ऐक्य िन

वातं य थािपत होणे हे अगदी अशक्य आहे, अशी माझी पूणर् समजतू होती िन अजनूही ती कायम आहे. इटलीचे ऐक्य जोपयर्ंत नाही तोपयर्ंत लहान सं थाने परतंत्र राहणारच िन आपसांत लढाया करीत बसणारच. मला जी इटली पािहजे होती ती फार िनराळी होती. एकरा ट्र झालेली, वातं याने मिंडत असलेली, परक्यांचा िज यावर अप्र यक्षरी या सदु्धा दाब उरलेला नाही, शिक्तम वाने बिल ठ िन िनतीम तेने विर ठ अशा प्रकारची इटली मला पािहजे होती! परंत ुही ि थती ये यास इटली या प्रय नांचे पुढारी पण लोकांनीच वीकारले पािहजे होते. ही गो ट एखा या बुदब या राजाकडून िसिद्धस जाणे अगदी अशक्य होते. परंतु लोकांचा भ्रम दरू होईना हणनू अशा बाहु याकडून प्र यक्षिर या काहीही हावयाचे नाही िन मखु्य आरंभ लाकांनीच केला पािहजे, हे िसद्ध कर यासाठी मी चालर्स ्ऑ बटर्ला एक सावर्जिनक पत्र पाठिव याचे ठरिवले. जे लोक या पत्राचा आधार घेऊन मी या सं थािनकापासनू देशो नित हो याची आशा करीत होतो असे िसद्ध कर याचा प्रय न किरतात ते व तुिवपयार्स करीत आहेत. मला ती आशा के हांही न हती. माझी पक्की खात्री आहे की, या वेळेस लोकस तेचा जयजयकार होईल, िपढीजाद राजपुत्राहून एकादा कामकरी हा यि कंिचतही कमी योग्यतेचा नाही अशी जे हा मनु याची खात्री पटेल, दसुर् या या हातात हात घालणे हे पिह या या ह त पशार्इतकेच मानाहर् आहे अशी समजूत जे हा होईल िन खाजगी यव थेप्रमाणेच सरकारची यव थाही यावेळेस सवार्पेक्षा जा त हुषार, कतृ वदक्ष िन इमानी अशा लोकां या हाती मग ते वाटेल या दजार्चे असोत- जाईल या वेळेसच आप या देशाची खरी उ न ती होणारी आहे. परंत ुराजांवर िव वास ठेवणे हे मखूर्पणाचे आहे हे िसद्ध कर यासाठी लोकांची खुळचट आशा िन चालर्स ्ऑ बटर् यां याम ये मी फक्त अडत कर याचे प करले. ते पत्र मा या िलब्री नावा या िमत्रास मी दाखिवले, ते हा याने ते प्रिसद्ध क नये हणनू मला सांिगतले. जर मी ते प्रिसद्ध केले तर माझी ह पारीची िशक्षा ज मभर कायम कर यात येईल, आयु यात जे जे पे्रममय आहे याचा मला कायमचा याग करावा लागेल, सवर् आयु य दःुख, िनराशा यांनी ग्र त होईल असे तो आग्रहाने िन कळकळीने सांगत होता. तथािप मी सावर्जिनक िहताथर् त ेपत्र प्रिसद्ध केले. हे पत्र माझा पिहला मह वाचा राजकीय लेख होय.

(चालर्स ्ऑ बटर् या पत्रातील िनवडक िन उपदेशपर तेवढाच भाग खाली िदला आहे.) “जर लोकांना जलुुमाने िन जबरद तीने दाब याचा प्रय न कोणी करीत असेल तर यांनी पक्के समजावे की, रक्ताची तषृा रक्तानेच शांत होते. कटा या सरुीची धार ही देशवीरां या थडग्यावर जे हा पाजळली जाते ते हा ती ती णतम झालेली असते. हा परक्यांचा ितर कार आता सवर् लोकांना आलेला आहे. या ऑि ट्रया या गलुामिगरीचा ितटकारा आलेला आहे. या ऑि ट्रयाचा वेष इटलीचे अतंःकरणांत धगधगलेला आहे. आता एक या दकु या हक्कांनी िकंवा यःकि चत ्सवलतींनी लोक शांत होणारे नाहीत.

िप यानिप या िहसकावनू नेलेले आमचे नैसिगर्क हक्क, आमचे मनु य व आता आ हास परत पािहजे आहे. आ हाला यिक्त वातं य पािहजे आहे, आ हाला वतःचे कायदे पािहजे आहेत, वदेशाचे ऐक्य पािहजे आहे, एकरा ट्रीय व पािहजे आहे, वरा य पािहजे आहे, आ हाला आता पूणर् वातं य पािहजे आहे. फूट पाडलेले, िछ निभ न झालेले, जलुमुा या पायाखाली तुडिवलेले; यांना नाव नाही, यांना देश नाही! यां या त डावर “तु ही गलुामांचे रा ट्र आहे” हणनू परके लोक थुंकत आहेत. वतंत्र देशांतील लोक आम या देशांतून प्रवास क न गे यानंतर तेथे सवर् मढी भरलेली आहेत हणनू सांगतांना आ ही ऐकत आहोत. गलुामिगरीचा पेला तळ या खळमळासदु्धा आ ही िपऊन टाकला आहे. परंतु तो पु हा न भर याची मात्र आ ही आता शपथ घेतलेली आहे. अशा वेळेला आपण जर पुढाकार घ्याल तर या िपडमाँट सं थान या यःकि चत मकुुटातून अ यतं े ठ अशा मकुुटाने आपले म तक शोभ ूलागेल! परंतु जर आपण यावरही आ हांस िमळणार नाही, इटली या वातं ययुद्धाची धुरा धारण करणार नाही, तर या या योगाने वातं यप्रा तीचे पिवत्र कतर् य पार पाड यास थोडासा उशीर लागेल इतकेच काय ते. परंतु खु जग चालकाने इटली देशा या भाग्यावर िलहून ठेवलेली वातं यपित्रका अिजबात पुसनू टाक यास कोण समथर् आहे? हे कतर् य कर यास तू धजणार नसशील तर इतर पुढे येतील. ते पढेु येतील िन तुम यािशवाय िन तुम यािव द्ध इि छत सा याकड ेजातील! आ ही वातं ये छु लोक या पत्राचे उ तर आपण आप या कृ याने याल अशी आशा ध न आहो. आपण हे यानांत ठेवा की, आपले नाव मनु य जातीतील पिहला महा मा हणनू िकंवा इटलीवरचा शेवटला जलुमी राजा हणनू घेतले जाणे हे याच उ तरावर अवलबंून राहील. काय पािहजे ते पसतं करा. - जोसेफ मॅिझनी”

हे पत्र मासिलसम ये प्रिसद्ध कर यांत आले. प्रथम काही प्रती इटलीम ये पत्रांतूनच धाड यात आ या. सवर् मोठमो या लोकांचे प यावर ती पत्र ेपाठिवली. लवकरच गु त छापखा यांतून या या प्रती काढिव या िन मग या पत्राचा सवर्त्र प्रसार झाला. चालर्स ्ऑ बटर् याला याची एक प्रत िमळाली िन ती याने वाचली.

थो या िदवसांनी या सं थािनकांकडून एक हुकूम सटुला. सरह ीवरील सवर् अिधकार् यांस कळिव यात आले की, इटलीम ये ये याचा प्रय न करताच मॅिझनीला कैद करावा. माझा िमत्र िलब्री यांचे भिव य खरे झाले. परंतु यात मला एक गो ट अितशय उ साहवधर्क वाटली. ती ही की, ते पत्र इटलीमध या त णांना अितशय पसतं पडले. वतंत्रते या नावांचा मी उघड रीतीने केलेला जयजयकार ऐकून या त णां या अतंःकरणातील गु त िन सु त असले या मनोवृ तीनी गभंीर प्रित वनी िदला. या शुभ शकुनाचा मी आनंदाने वीकार केला िन इटली या त कालीन ि थतीचा बारीक िवचार क ं लागलो. इटलीमध या बहुतेक थोर पु षां या दयांत इटली देशा या ऐक्याची क पना

जरी पूवीर्पासनू प्रितिबिंबत झालेली िदसत आहे, तथािप या वेळेस इटली या ऐक्यास मनोरा य असे नाव दे यात येत असे. या वेळ या अ यंत सिुशिक्षत अशा देशभक्त पुढार् यांनाही ती क पना अशक्य वाटे. यांची आशा िन इ छा सयंुक्त सं थानांपुढे गेली न हती. कोण याही लेखकाने ऐक्याचा-- एकरा ट्रीय वाचा-- उपदेश केलेला न हता. सवर् सं थानांनी िमळून बंधु वाने रहावे हीच काय ती राजकीय उ नतीची परमाविध होती. याच वेळेला चालर्स ्ऑ बटर्ब ल या मखूर् आशेचा िनकाल लागला. याने पवूीर् ह पार केले यांनाही परत बोलािवले नाही. इकड ेमासिलसम ये दसुरी एक गु त मडंळी अस याचे मला कॉल िबए को यांजकडून कळले. हा ितचा थापक होता. ही मडंळी फक्त ल करी तयारीकडचे लक्ष देत अस याने मनःप्रवतर्नांचे मखु्य कामच लगंड ेहोते. या योगाने वातं ययुद्धाला मनाची जी उदा तता िन सिुशिक्षतता अव य असते ती िमळ याचा सभंव न हता.

आता माझी वतःची गु त मडंळीची क पना हटली हणजे तीम ये दोन अगें पािहजे आहेत. मनःसं कृित िन यदु्धसं कृित; मनःप्रवतर्कता व शिररप्रवतर्कता; िवचारक्षमता िन कृितत परता. या दोन मखु्यांगांचे समतोलन करणे हे अव यक िन पिहले कतर् य होय. म यप्रांतातील बंडाला जे नुकतेच अपयश आले, यांचेही कारण असे होते की, यां या पुढार् यांत मनाचा जोर कमी होता. मी कारबोनारी या िन वरील सं थे या अशा दो हीही गु त मडंळां या पुढार् यांची गाठ घेतलेली होती. याव न मला हे प ट िदसनू आले की, या सवर् िव किळत झाले या यंत्रांना पु हा एकदा नवीन सां यात ओतून नवे यंत्र तयार के यािशवाय जयाची आशा करणे यथर् होय. या नवीन यतं्राची सामग्री हटली हणजे त ण अंतःकरणे ही होत.

ते हा मखु्य काम लोकिशक्षणाला आरंभ करणे हे होते. आमचे कतर् य इटली उ प न करणे इतकेच नसनू ती बिल ठ िन े ठ हावी, ित या भतूकालीन वैभवाला ती शोभावी िन ित या भिव यकालीन कतर् याला ती योग्य हावी, असा प्रय न कर याचे होते. परंतु माझी मते ही या वेळ या मतांहून अगदी िव द्ध होती. यां या मत ेपरक्यां या हातून रा ट्रीय उ न ती होईल असे होते. माझ ेमते पिहली गो ट जर कोणची करावयाची असेल तर ती ही होय की, आ मिन ठा उ प न करणे. माझी पक्की खात्री आहे की, कोणचेही रा ट्र आ मावलबंनािशवाय- आ मिन ठे िशवाय- कधीही वर येणार नाही, वर येऊ शकणार नाही. दसुरी गो ट अशी की, कारबोनारीचा सवर् िव वास ब या ब या लोकांवर होता. परंतु रा यक्रां या या लोकांकडून घडत असतात. यासाठी रा यक्रांित क न वातं य िमळिवणे हे आपले मखु्य कतर् य होय, ही गो ट सवर् लोकांना समजावून िदली पािहजे. लोकांना ते आपले कतर् य आहे असे मनापासनू वाटू लागले पािहजे. ितसरी गो ट अशी की, कारबोनारी मडंळीम ये उदा त ल य असे कोणचेच न हते. यांचा कायर्क्रम

फक्त नाशमय होता. सघंटनाची ताकद यां यांत मळुीच न हती. ‘एकरा ट्रीय व’ (Unity) या श दाचे ऐवजी यांनी नु ता ‘ऐक्य’ (Union) हा श द योजला होता. कारण, सयंुक्तसं थानपद्धित हाही ऐक्य श दातंील गिभर्त अथर् होऊ शकेल. अशा रीतीने मखु्य त वांतच धरसोड सु झालेली होती. त वपे्रम नस याने यां यात िन ठेचे साम यर् िबलकुल न हते. लोकां या मनांतील चुकी या क पना काढून टाकून यांचे मनःप्रवतर्न कर याचे काम िबलकुलच चाललेले न हते. कारण, खु पुढार् यांनाच याब ल पूणर् अज्ञान होते. हे अज्ञान झाक यासाठी फाजील गु ततेचे मह व वाढले. खरी कृित कर यासाठी ती गु तता न हती, तर खरी दःुि थित छपिव यासाठी केलेले ते ढ ग होते. कारबोनारीचा प्रसार मात्र िवलक्षण झालेला होता. ित या पूवीर् कोण याही सं थेची इतकी प्र ततृी झालेली न हती. परंतु ित याम ये असले या त णां या अवसानाचा, जोमाचा िन वातं यपे्रमाचा उपयोग यांना क न घेता आला नाही. या उदा त िन कतृर् ववान त णांवर िशिथल व आले या वदृ्धांचा दाब ठेव यात येत असे. या वदृ्धांना िन ठा न हती, यांना भिव य न हते. वदेशभक्त, लोकस तावादी, युद्ध िप्रय िन िवजयाकांक्षी अशा इटली या ता याचा जोम वाढिव याचे ऐवजी ते याला कोमेजनू टाकीत असत. अखेर या मडंळीची सखं्या जे हा अवाढ य झाली ते हा गु तता राहणे अशक्य झाले. मग काहीतरी कर यास आरंभ झाला. परंतु काय करावयाचे िन कसे करावयाचे? एक त वाचा अभाव, उ च ल याचा अभाव, अस याने ऐक्य होईना. एक उ ेशाचे बंधन नस याने एकी होणे दरुापा त झाले. अथार्तच त विन ठे या बधंनाचे ऐवजी मग यिक्तिन ठेचे बंधन शोधावे लागले-कारबोनारी एका राजपुत्रासाठी लढंू लागली. कारण, ितला एक त वासाठी लढणे मु कील झाले. यांची मते द्र यवादी बनलेली होती, यां यात िन ठा उरलेली न हती.

िन ठा न हती हणनू िभक्षा मागनू परके लोक आप यास तारतील अशी यांची समजतू झाली. अखेर या पिरणामाव न िदसनू आले की, खरे साम यर् हे केवळ सखं्येम ये नसनू ते यां या साधनां या सघंटनेवर अवलबंून असते.

परंतु कारबोनारीझम म ये समतेचे त व मात्र पूणर् रीतीने ग्गोचर झालेले होते. सवर् प्रांतातील, सवर् दजार्तील लोकांना, धम पदेशक, सरदार, लेखक, िव वान, िशपाई िन सामा य वगर्, या सवार्ंना एकच दीक्षा देऊन एकत्र के याने एकीचा मागर् सलुभ झाला. पण कायर्क्रम ठरलेला नस याने यांचा हात पोचतो न पोचतो तोच िवजय ी दरू जात असे. कारबोनारी मडंळी या हातून घडले या चुकांचे मी बारीक परीक्षण केले. १८३१ साली घडले या बडंाचा इितहास सू म रीतीने तपासला.

१८३१ साली जे बंड झाले या बंडाम ये पिहली गो ट जर कोणची िदसनू झाली असेल तर ती ही होय की, क्रांितकारक चळवळीचे शा त्रांत रा ट्र बरेच पुढे गेले आहे हे

प ट झाले. मागील बंडाप्रमाणे या वेळेला लोकसमहू थोर लोकां या िकंवा िशपायां या आधारावर खोळंबून बसला न हता, हे पिहले त व आहे. क्रांितशा त्रांतील हा पिहला िसद्धांत आहे. बहुजन समाजानेच उठावणी केली पािहजे. थोर लोक िन िशपाई लोक मागाहून िमळतात.

तेही आधी िमळतील तर सो याहून िपवळे होणार आहे. परंतु बहुजन समाजाची तयारी असतांना थोर यक्तीं या मदतीवर िकंवा िशपायां या आशेवर अवलबंून राहता कामा नये. हे त व १८३१ या बंडात पाळले गेले. फ्रांसमध या या क्रांितकारक तीन िदवसांची बातमी पोचताच सवर् लोक जागजागी जम ूलागले. त ण त ण मडंळींनी फ्रांस या हकीकतीने िन वातं यप्रीतीने भरलेली वतर्मानपत्रे िन लेख उंच िठकाणी उभे राहून च हा यावर जमले या लोकांस वाचून दाखिवले. श त्रे परजली, वयंसेवकांचे सै य सघंिटत केले, आिण कोणाही िशपायाने नागिरकांस त्रास देऊ नये हणनू सक्त हुकूम सटुले.

ही बोलोग्नाची बातमी कळताच उठावणीचा वणवा चहंूकड ेपेटू लागला. मॉडनेा या गु त मडंळीची तयारी होतीच. अिधकार् यां या तळावर रोखले या तोफेचा बार होताच, ती खूण ओळखून, सवर्जण उठले.तारीख २ ला ही गो ट घडली. ता. ४ ला बोलोग्ना म ये सवर्त्र उठावणी झाली. ता. ५ ला मॉडनेाचे लोकांनी जलुमुी अिधकार् यांस शहराबाहेर हुसकून िदले. अमोला फाए झा, फॉलीर्, कॉसेना, र हेना हे एकामागनू एक वतंत्र झाले. फेरारा ७ या तारखेला बंधमकु्त झाले. पेसरो, फोस ब्रोन, फेनो िन अरिबनो यांनी ८ या तारखेस पारतं यांचे ज ूकाडकन मोडून टािकले. ऑि ट्रयाला पळता भुई थोडी झाली. रोज नवीन शहरे वतंत्र झा याची बातमी येऊ लागली. हे सवर् कृ य बहुजनसमाजा या फूतीर्ने घडून आले. त ण िन वदृ्ध, पु ष िन बायका, या सवार्ंना िवलक्षण अवसान चढले. बायकांनी िनशाणे तयार क न उभारली िन एखादा त ण वीर लढाईत जरा कच लागला की, वदृ्ध लोक मागील बडंातील झालेले घाव या यापुढे उघड ेक न, “ या जखमा वदेश वतंत्र करतांना लाभ या आहेत.” असे सांगू लागले.

अशा रीतीने फेब्रुवारी या २५ या तारखे या समुारास जवळ जवळ पंचवीस लक्ष इटािलयन लोक परवशतेतून मकु्त झाले. यांना वसाम यार्ंत िन ठा आली िन वसरंक्षणासाठीच न हे तर इतर देशबंधूंची सटुका कर यासाठी सश त्र होऊन पुढे घसु ूलागले. माग या बंडातील आणखी एक चुकी टाळली गेली ती ही होय की, बंडाला रा ट्रीय व प िमळाले. इटलीचे ित्ररंगभिूषत िनशाणाखाली सवर् बंड चाललेले होते. वतःचे प्रांतच मकु्त क न व थ न बसता त ण लोक सवर् इटली मकु्त झा यासच आपलाही प्रांत मकु्त असणे शक्य आहे असे जाणनू एकरा ट्रीय वा या क पनेने पे्रिरत होऊन बाहेर पडत होते. कारण क्रांितशा त्रांतील मखु्य मखु्य त वांपकैी प्रसिृत हे फार मह वाचे त व आहे.

बंडाचा प्रसार िजतक्या जा त भागांवर किरता येईल िततका चांगला, इतकेच न हे तर क्रांतीचे प्र यक्ष जीिवतच या प्रसारावर अवलबंून असते.

एकसमयाव छेदक न सवर्त्र उठावणी झाली असता शत्रूचें बल िछ निभ न होते. इकड ेक्रांितपक्षांत एकमेकांचे आधाराने एकमेकांस धीर येऊ लागतो. हणनू क्रांतीचा पाया िजतका ं दावेल िततका ं द करणे हे अ यंत अव य आहे. १८३१ साली लोकांनी या त वावर आरंभ के याने मागची बंड े यथर् केली नाहीत असे िसद्ध झाले.

परंतु लोकां या हातून स ता िनघाली, आिण ती पुढार् यां या हाती पडली मात्र, तोच अदरू टीपणा िन याडपणा यांना आरंभ झाला. ऑि ट्रयाला चेपीत ने यासाठी आघातक िन आक्रमक पद्धतीचे अवलबंन कर याऐवजी यांनी सरंक्षक पद्धतीचाच अवलबं केला िन लढाईचा पाया ऑि ट्रयाचे प्रदेशात ढकल याऐवजी तो आप याच शहर या तटाशी ओढून आणला. प्र येक क्रांतीने प्रथमतः आघातक पद्धतीचेच अवलबंन केले पािहजे. बंडाचे आरंभी शत्र ूसाहिजकरी याच गरैसावध असतो. अशा वेळेला यास एकदम चेपीत नेणे फार सलुभ असते. िन हणनू आघातक पद्धतीिशवाय केवळ सरंक्षक पद्धतीने केलेली क्रांित ही आपले थडगे आप याच हाताने खणीत बसते. शत्रूवंर आपण आघात करीत गेलो की, िठकिठकाण या लोकांनाही आघात कर याचे अवसान चढते. अशा क्रांतीसमयी इतरत्र उठावणी हावी हणनू आपण उठावणी करीत रािहले पािहजे. इतरांना अवसान चढ यास आपण अवसान दाखिवले पािहजे. इतरांम ये साम यर्िन ठा उ प न करावयास आपण साम यर्िन ठा धरली पािहजे परंतु या वदृ्ध िन मखूर् पुढार् यांनी प्र येक कृ यांत याडपणा दाखवून सवर् इटलीत िन साह पसरिवला. ते इतरांशी आपला सबंंध नाही असे दाखवू लागले. लोकांना त वभक्ती या ऐवजी यिक्तभक्ती िशकवू लागले. लोकस ताक यव थेला लाथ मा न राजस तेचे खूळ माजवू लागले. वतः लढाईची काही एक तयारी न किरता फ्रच लोकांतील “उदार मतवा यां” या (Liberals) िव वासघातकी थापांवर भलुनू गेले. वावलबंन िवसरले. म यंतरी ऑि ट्रया लढाईची जारीने तयारी करीत असता आपण शहरात या शहरात घोरत पडले! नतंर पु हा कायदेशीर चळवळीला आरंभ झाला! जे तलवारीचे जोरावरच िमळिवले जावयाचे िन “परत देतोस का घेऊ प्राण?” असे हट यािशवाय कधीही िमळावयाचे नाही, ते रा ट्रीय वातं य यांना कायदेशीर चळवळीने पािहजे होते! यांनी एक जगंी अजर् केला िन यात काय याचे आधार दाखवून या आधारावर आ हाला वातं य असावे हणनू िसद्ध कर यासाठी एक नीच लेख िलिहला.

वातं य हा प्र येक रा ट्राचा अबािधत हक्क आहे, हा परमे वराचा कायदा आहे, हणनू आ ही आम या प्रय नांनी वतंत्र होणार, असे जाहीर कर याचे ऐवजी अमक्या कलमा या अमक्या आधाराने आ ही वातं याची िभक्षा मागतो अशी याड िन िन ं य भाषा वापरली. ऑि ट्रयाला हेच पािहजे होते. या मगृजळाचे शोधांत बंडा या बळे बळेच

झाले या वयमिधकृत पढुार् यांस गुतंवून याने इटली या नूतन सौभाग्य-कंुकुमावर पु हा घाला घातला! आघातक पद्धतीने बंडाचा िव ततृ प्रसार न होता उलटे धैयर् गळून कोठेही नवीन उठावणी होईना. क्रांती या जीिवताला ठार मारणारे िथ लरपणासारखे दसुरे िवष नाही. परंतु या कायदेशीर पुढार् यांना या िथ लरपणातच आपण मोठा िवचारीपणा दाखिवतो आहोत असे वाटले! या फाजील आंकडशेा त्रात िन या फाजील कार थानीपणात अ यंत िव वास िन अवसान, पौ ष िन समकालीन उठावणी- या तीन श दात सवर् क्रांितशा त्र भरलेले आहे- या या तीन श दांत अ यंत अिव वास; हे रोग इटलीला प्राणनाशक झालेले आहेत. आपण वाट पहात बसतो, परीक्षा करीत बसतो, पिरि थतीचे गलुाम बनतो; पिरि थतीला आपले गलुाम कर याचा िकंवा नवीन पिरि थती िनमार्ण कर याचा प्रय न आपण के हाही करीत नाही, िवचार कर यास फार वेळ घेणे हे बुिद्धमां याचे लक्षण समज याचे ऐवजी यातच काही लोकांना मोठा डौल वाटतो.

या सवर् दोषांचा पिरणाम हावयाचा तसाच झाला. ऑि ट्रयाने वतःची तयारी होताच एकदम वारी कर याचे प्रिसद्ध केले. अजनू तरी सावध हावयाचे होते; िन एकरा ट्रीय वा या त वाने पे्रिरत होऊन जोर धरावयाचा होता. परंतु याड िन वयोवदृ्ध पुढार् यां या मखूर्पणापुढे सवर् यथर् झाले. त ण लोकांस अवसान चढलेले असनूही ते या त्रणै लोकांनी ठार मािरले. वतर्मानपत्रांपैकी कोणी लढाईचे नाव काढले की, याला कडक िशक्षा कर याचा हुकूम सटुला. ऑि ट्रयाने मॉडनेावर वारी केली. ते हा बोलोग्ना शहराने जािहरनामा कािढला की, “मॉडनेीज लोकां या सकंटाशी आपला काहीएक सबंंध नाही हणनू या लोकांनी योिजले या युद्धपद्धतीत आपण िमसळ याचे काहीएक कारण नाही, यां यावर आणीबाणीची वेळ आली आहे!” मॉडनेावर आणीबाणीची वेळ आली असतांनाही बोलोग्नाला वाटले की, आप यावर काही आणीबाणीची वेळ आली नाही! सै य ठेवावयाचा िनयम पढेु आला असता धुडकावला गेला. दसुरी शहरे वतंत्रतेतून पारतं य गतत ढासळत असता बोलोग्नाला व थ बसावेसे वाटले. कारण याचे वातं य कायदेशीर अजार्वर अवलबंून होते! अखेर २० तारखेला बोलोग्ना या दरवा यावर ऑि ट्रयाने लाथ मािरली! तरी कायदेशीर चळवळ कायमच होती. पुढार् यांना अजनू वाटत होते की, पूवीर्ची वचने कायम ठेवली जातील! या सवर् वचनांना गुडंाळून ठेवून ऑि ट्रयाने परवशते या शृंखलेत पु हा सवार्ंना पक्के आवळून टाकले!!!

१८२० आिण १८३१ या वेळ या ददुवी उठाव यां या इितहासाचे वरील धतीर्ने पयार्लोचन के यावर भावी प्रय नांत काय काय चुका टाळ या पािहजेत हे मी ठरिवले. इटािलयन लोकांतील बहुतेक जण क्रांित िन ितचे पुढारी यांचे िनरिनराळे परीक्षण कर यास िवसर यामळेु वरील पराजयांपासनू िनराशेिशवाय दसुरे काही िशकले नाहीत.

माझी पक्की खात्री झाली की, यश ये यास फक्त योग्य िदशचेा अवकाश आहे. सवार्ंत मखु्य चुकी घडत होती ती ही की, बंडाचे पुढारीपण यांनी याला आरंभ केला न हता अशा लोकांना दे यात येई. त ण लोक िन सामा य वगर् यांनीच इटली या प्र येक क्रांतीला आरंभ केलेला आहे. परंत ु यांनी थो या कालांतच वदृ्ध लोकांना पुढारीपणावर बसवून िदलेले आहे. वयोवदृ्ध लोकां या स याने चालावे हा िनयम समाजा या सामा य ि थतीम ये योग्य आहे. परंतु िवलक्षण कालक्रांतीत वदृ्ध लोक साहिजक रीतीनेच अयोग्य ठरतात.कारण क्रांतीला आरंभ त णांकडून िन म यमवगार्कडून होतो. पुढे जे हां पिहली मह सकंटे दरू होतात िन क्रांितपक्षास जय येतो, ते हा हलकेच हे वदृ्ध लोक पुढे सरकतात. पिह यास झगुा न देऊन आपण अिधकृत होतात. जी यांची नसते या क्रांितक पनेचे हे मागर्दशर्क होतात. जो यांनी जळुवून आणलेला नसतो तो बेत पुरा करावयास हे पाहतात िन यांचा अ यास यांनी ज मात केलेला नसतो अशा अडचणी िन पिरि थती, अवसान िन वाथर् याग, यां यावर ताबा ठेवावयास पाहतात. यांचे सवर् िशक्षण जु या िवचारपद्धतीने झालेले असते. यांचा ता यावरचा िव वास उडालेला असतो. यांचा उदारमतवादीपणा हणजे ह ली इटलीत जीव ध न असले या नेम तपणा (Moderation हे नाव इटलीतील एका पक्षाला देत होते.) प्रमाणेच असे. कारण तेही या नेम तांसारखेच याड िन दबुर्ल; बािरकसािरक मु यांवर घासाघीस करणारे; कायदेशीर चळवळी या नेभ या प्रितकारावर अवलबंणारे; परंतु नैसिगर्क हक्कां या मलूत वापयर्ंत जा याची धमक नसणारे-असे असत. हे लोक पुढारीपणावर येताच आप या हाताखाली अिधकारीही आप या मताचे असे िनवडतात. िपढीजाद लोक, वकील, प्रोफेसर वगरैतून िनवड केली जाते. अथार्त ् यापैकी सवर्जण दबुळे असनू यां यात रा य क्रांतीला लागणारी धमक, िहमंत िन अक्कल ही मळुीच नसतात. आमचे त ण लोक अनुभवाने िन िव वासाने हाती स ता देऊन मागे सरतात. यांनी हे िवस नये की, वतंत्र अतंःकरणां या मह वाकांक्षा िन गलुामां या मह वाकांक्षा यात फार मोठे अतंर असते िन हणनूच गलुामांचे प्रितिनिध वाला योग्य ठरले या या जु या लोकांनाच वतंत्रतेचे पुढारीपण के हांही करता येणार नाही. या सवर् गो टीचा िवचार क न अखेर मी मा या अतंः फूतीर्ने चाल याचे ठरिवले िन ‘त ण इटली’ या सं थापनेला आरंभ केला.

भाग दसुरा

त ण इटली (La Giovine Italia).

मावळे - ीम स वातं याचा ठेवा कैसा िमळवावा। अ हां नसे रे ठावा िशवबा कवण देव घ्यावा।। िशवराय - करी ती धरा भक्त शंकरा भवािन तलवार। अिवधं सारा िचरा चरचरा हाल दा यपार।। ‘गोिवदं.’ (त ण इटलीची थापना करते वेळी खालील िनयम प्र येक सभासदाला पाळावे

लागत. यांची मते खाली िदले या सवर् त वांना अनुकूल असतील यांनाच सभासद होता येत असे. या मतांचा सतू्ररी या िन कषर् काढ यासाठी खालील लेख मॅिझनीने िलिहला आहे. यातील प्र येक श द हणजे इितहासशा त्रातील एकेक मह त व आहे. प्र येक वाक्य हे एक वतंत्र याख्यान आहे, तो सवर् लेख मेले या रा ट्रांचा सजंीवनीमतं्र आहे.)

त ण इटली या सभासदांसाठी सामा य िदग्दशर्न ‘ वतंत्रता-समता-मानुषता -दा यमकु्तता- रा टै्रकता’ खंड १. यांचा प्रगित आिण कतर् य या दोन मह त वावर िव वास आहे, अशा

इटािलयनांची ‘त ण इटली’ही सहकारी सं था आहे. िहचा असा ढ िव वास आहे की, इटली ही एकरा ट्र होणारच होणार. या एकरा ट्रीय वाची प्रा ती क न घ्यावयास ती आ मसमथर् आहे. ित या आजपयर्ंत या प्रय नातील अपयशाचे खरे कारण ितचे अतंदुर्बर्ल व नसनू ित या क्रांितशक्तीची िदशाभलू हे होय. एकवटून िन एकसारखे प्रय न करीत राहणे यातच िवजयाचे रह य भरलेले आहे. अशा िव वासाने जे या सं थेचे सभासद झाले आहेत यांचे मखु्य उि ट इटली देशाला वतंत्र क न तीम ये ववश िन समसमान लोकांची एक रा ट्रस ता उ प न करणे हे होय. इटली या या वातं यासाठी, या रा टै्रक्यासाठी िन या लोकस तेसाठी आ ही आमचे बुिद्धसाम यर् िन कृितसाम यर् सवर् वी अपर्ण केलेले आहे.

खंड २. इटली देशा या मयार्दा आ ही अशा समजतो. १) यूरोपखंडाला लागनू असलेली िन

पुढे वीपक पाकृित झालेली, ित या उ तरमयार्देला आ स पवर्त वतुर्लाकृित पसरलेला आहे, दिक्षण भागी जी समदु्रवलयांिकत आहे, पि चम िदशेला हरो नदीचे मखु आहे िन िज या पूवर्सीमेवर िट्र टी नगर वसलेले आहे. २) जी लग याची बेटे तेथील लोकां या मातभृाषेने इटलीचेच भाग हणनू ठरत आहेत िन रा यपद्धतीची योग्य रचना झाली असता जी इटली या रा टै्रक्यसीमेत आ यावाचून रहाणे अशक्य आहे, ती सवर् बेटेही इटली देशातच मोडतात.

‘रा ट्र ‘ श दाचा अथर् असा आहे की, सवर्समंतीने एकजीव झालेले िन एकाच शासनपद्धतीने शािसत असलेले सवर् इटािलयन लोक.

खंड ३. सं थेची मलूत वे. कोण याही सं थेची सरुिक्षता, उपयुक्तता िन भरभराट ही ित या उि ट ल या या

िनि चततेवर, प टतेवर िन सु यक्तेवर अवलबंून असतात. कोण याही सं थेचे बल हे ित यातील सभासदां या नुस या सखं्येवर अवलबंून

नसते; तर या सभासदां या एकवाक्यतेवर अवलबंून असते. या मागार्ने जावयाचे याब ल पणूर् समंित िन वेळ येताच सवर्जण एकिजवाने, एकिदलाने िन खां याशी खांदा िभडवून एका झ याखाली अभे य यहू रचतील अशी खात्री, या गो टीतच खरे साम यर् असते.

या क्रांितकारक सं थांम ये िनरिनरा या िव द्ध मताचे लोक घेतले जातात िन यां यापुढे िनि चत कायर्क्रम असा नसतोच या सं था नाश पावेतोपयर्ंत जरी

एकमता या िदस या तथािप लढाई या दसुर् याच िदवशी या चळवळीला योग्य वळण दे यास समथर् नस याने, आपसातील यादवीने यांचा अतं होईल. ही यादवी उ ेशा या िन िक्रये या एक पतेची िजतकी या त महती असेल िततकी जा तच माजत जाईल.

प्र येक त वाम ये या या साधनांचाही अतंभार्व होतो. हेच दसुर् या रीतीने सांगवयाचे हणजे जसे सा य असेल तशीच साधनेही असावयाची.

जोपयर्ंत क्रांित का करावयाची, ती क न काय िमळवावयाचे, हे िनि चत नसते तोपयर्ंत ती घडवून आण याची िकंवा ितला कायम प यावयाची साधने हीही अिनि चत िन अपयशी अशीच असतात. ढ िव वासािशवाय ती चळवळ काही वेळ चालेल िन हणनूच ितची प्रगतीही लटपटीत िन मदं अशी राहील. भतूकाली ही गो ट प्र ययास आलेलीच आहे.

एतदथर् जी सं था िकंवा जी यिक्त यापुढे रा ट्रक्रांती या प्रवतर्नाला हात घालील ितला चळवळी या मळुाशी काय आहे, िन या क्रांतीचे पयर्वसान कशात आहे, याचे प ट ज्ञान असले पािहजे. लोकांनी श त्र उचलावे हणनू जो आज्ञा करील याने ते कशासाठी उचलावयाचे हेही सांिगतले पािहजे. जो कोणी पुन जीवन क पाहील या याम ये द्धा असली पािहजे. जर या द्धेचाच अभाव असेल तर ितचा बदंोब त करणे िकंवा योग्य वळण देणे हे याला अशक्य होईल. अशा बेबंदशाहीचा आरंभ कर यापलीकड े याचे हातून काही एक हावयाचे नाही. कारण कशासाठी झगडावयाचे िन िवजय िमळवून कशाची िसिद्ध करावयाची याचेच अज्ञान असता सवर् रा ट्र असे के हाच रणांगणांत उतरणार नाही.

या तव, आम या ‘त ण इटली’चे उ ी ट, सा य- या यासाठी ितला झगडावयाचे आहे ते ल य-कोण याही प्रकारची छपवाछपवी न करता आ ही आम या वदेशबांधवास कळवीत राहू.

आम या सं थेचा उ ेश रा यक्रांित हा आहे. ितचे प्रय न हे रा यक्रांतीचे पूवीर् िन नंतरही िशक्षणा मकच असतील. या त वांचे िशक्षणानेच रा ट्रीय मन ससुं कृत करणे शक्य आहे िन या या प्रभावानेच इटलीचे पुन जीवन िन रक्षण घड याचा सभंव आहे अशा त वांचा िन िवचाराचा उ बोध हो यासाठी त ण इटली याचे िववेचन करीत राहील.

ितला जे स य हणनू वाटत आहे याचा उपदेश करणे हे ितचे कतर् य आहे, अशी ‘त ण इटली’ची समजतू आहे. यात ती कोणाचाही हक्क लबूाडून घेत नाही. रा यक्रांतीला आरंभ कर याचे आधी कोण या मागार्ने इि छत फल प्रा त क न घे यासाठी झटले पािहजे याचा उपदेश कर यात इटली या समोर वातं ययदु्धाचे िनशाण फडकत ठेव यात; तो वातं य समरातील झडा हा वदेशा या पुन जीवनाची गढुी आहे अशी यांची खात्री असेल यांना यांना या झ याखाली ये याचे आमतं्रण कर यात; िन या वयंसेवकांचे सै याचा यहू रच यात; ही सं था आपले कतर् य बजावीत आहे. परंत ुते िनशाण वदेशा या भावी रा ट्रीय झ याचे ऐवजी उभार याचा आमचा उ ेश नाही. जे हा हा आमचा इटली देश पूणर् वतंत्र होईल िन केवळ याचेच असणारे वािम व पु हा एकदा आपले हाती घेईल, ते हा मग या भाग्योदयाचे िदवशी तो आपले वतःचे िनशाण उभारील िन कोण या त वांवर िन िनयमावर रा ट्राने वागावे याब ल वयं वतंत्र इ छा तो प्रकट करील. वतंत्र वदेशाची ती इ छा ही सवर्पू य िन सवर्समंत अशी राहील.

‘त ण इटली’ ही लोकस तािप्रय िन रा टै्रक्यवादी आहे. ती लोकस तािप्रय आहे, कारण त वतः परमे वराची िन मान याची अशीच आज्ञा आहे की, प्र येक रा ट्र हे सम िन वतंत्र अशा देशबंधूंनी बनलेले असावे. िन लोकस ताक रा यपद्धतीिशवाय वदेशाची ही ि थित अबािधत िटकवील अशी दसुरी रा यपद्धतीच नाही.

कारण की, खरी खरी रा यस ता हटली हणजे जे या अ यु च नीितिसद्धांताचे प्रगमनशाली िन अखंड असे िनदशर्क असते या रा ट्रशरीरातच प्रिति ठत झालेली असते.

कारण की, या रा ट्रशरीरातून रा यस ता काढून ती कोण याही िविश ट हक्काचे पाने एखा या िविश ट यक्तीत ठेवली िन या यक्तीला सवार्ंचे डोक्यावर चढिवले की,

हीच अिधकाराची चटक इतर वगार्तही पसरत जाते मग या योगाने नागिरकांची समता नाश पावत जाऊन अखेर वदेश वातं य न ट होते.

कारण की, एकदा स ताधीश व रा ट्रपु षातून िनघून ते िनरिनरा या भागांकड ेगेले की, दाबादाबीला आरंभ होतो िन एकदा दाबादाबी सु झाली की, या िनरिनरा या भागात वािम वाब ल लढाई जुपंलीच पािहजे. एकिदल नाहीसे होऊन भेद तर माजलेच पािहजेत. अिव वास िन वेष यांचा अमंल चढून रा ट्राची प्र यक्ष जीवनशिक्त अशी जी याची एकतानता ितचा भगं झालाच पािहजे.

कारण की, राजा हटला हणजे याचा लोकांशी प्र यक्ष सबंंध असणे शक्यच नसते. ते हा लोकांचे पाठबळ नस याने याला एक सरदारांचा म यवतीर् वगर् िनमार्ण करावा लागतो. हा सरदारवगर् झाली की, असमता िन दरुाचार हे रा ट्रात उ प न झालेच हणनू समजावे.

कारण की, िनसगर् यव था िन इितहास या दोहोचाही हाच उपदेश आहे की, राजा िनवड याची पद्धित ठेिवली की, बेबंदशाहीला आरंभ होतो; िन ते सकंट टाळ यासाठी राजाची आनुवंिशक पद्धित ठेिवली की जलुमुाला आरंभ होतो.

कारण की, जो जो राजा तो तो िव णचूा अशं या दु ट समजतुीचा आता नायनाट होत अस याने राजस तेम ये अिधकार बजाव याची िन एकी कायम ठेव याची धमक उरलेली नाही.

कारण की, यूरोपखंडभर उ कांितदशर्क अशी जी अिनवायर् पांतरे घडत चालली आहेत. याव न हे प ट होत आहे की, लोकस तात वच िसहंासना ढ होणार. िन अशा ि थतीम ये इटलीत जर राजस ता वीकािरली तर तीतच लवकर घडणार् या क्रांतीची बीजे पेिरली जातील.

‘त ण इटली’ ही लोकस तािप्रय आहे. कारण की, इटलीम ये वा तिवकरी या राजस तेची काहीच िच हे अि त वात नाहीत. राजाम ये िन लोकाम ये स माननीय असा सरदारांचा वगर् कायम नाही. सवर् इटलीला रा ट्रीय व प देणारा िन हणनू सवर् देशाला मम व लावणारा असा एकही राजवंश ह ली कायम नाही. कारण की, आप या इटलीचा प्राचीन बाणा लोकस तािप्रय व हाच आहे. आपली े ठ पूवर् मारके लोकस तावादी आहेत. आप या रा ट्रो क्रांतीचा सवर् इितहास लोकस तािप्रय आहे. िन जे हा आप या देशात

राजस तेला प्रारंभ झाला ते हाच नाश, परस ते या अवलबंनाने आलेली अवनित, लोक वेष िन रा टै्रक्याचा बीमोड यांचाही आरंभ झाला.

कारण की, इटलीतील लोक हे एका मनु याला रा य िमळावे हणनू के हाही लढणार नाहीत. कोण याही एका सं थानाला रा यपद दे यास इतर सं थानांचे हक्क न ट करता येणार नाहीतः ते सयंुक्तसं थानपद्धतीचा हट्ट सोडणार नाहीत. परंत ुया यिक्त-मह वाचे ऐवजी जर असे एखादे मह त व पुढे धरले की या त वाचे अनुगमनाने थािनक मह वाकांक्षा गळून पडतील तर या त वासाठी सवर् इटािलयन लोक आनंदाने एक होऊ शकतील. असे सवर्समंत होणारे ल य हणजे लोकस ताक पद्धती होय.

कारण की, सवर् रा ट्राने उठावणी करावी असे लोकमत तयार हो यास एकच उपाय आहे. या या योगाने याचे प्र यक्ष रीतीने क याण होईल िन याचे ज मिसद्ध हक्क परत िमळतील असेच एखादे उि ट लोकां या त काल पसंतीस पडले. हणनू लोकस ता हीच यांची आशा असली पािहजे.

कारण की, ह ली सवर् सं थानाची ि थित ही खेळातील बाहु याप्रमाणेच अस याने आप या रा ट्रीय वतंत्रते या प्रिवत्र प्रय नास यां या याडपणामळेु िन दु ट नीतीमळेु याचा काही एक उपयोग होणार नाही. हणनू रणांगणांत उत न आपण लोकांना हाक मारली पािहजे. आपण जनपदालाच या वातं या या िन लोकस ते या े ठ त वांचा उ चार क न चैत यपूिरत केले पािहजे. यूरोपखंडभर होणार् या क्रांती या प्र येक प्रादभुार्वात जे प्रकटीभतू झालेले आहे, ते लोकस तात वच अिंगकािरले पािहजे.

या सवर् कारणांसाठी ‘त ण इटली’ ही लोकस ता िप्रय आहे. इटली वतंत्र क न तीम ये लोकस तापद्धती थाप याचा ितचा अिंतम हेतु आहे.

त ण इटलीही रा टै्रक्यवादी आहे. कारण, ऐक्यािशवाय खरे खरे रा ट्र व सभंवतच नाही.

कारण, रा टै्रक्यािशवाय खरी शिक्तम ता कधीही येणार नाही. िन इटली देश हा समथर्, एकीकृत िन मह वाकांक्षी अशा रा ट्रां याम ये बसला अस याने ितला तर सवर् गो टीचे आधी शिक्तम ताच िमळिवली पािहजे.

कारण, एकरा ट्र कर याचे ऐवजी जर सयंुक्त सं थानपद्धती वीकारली तर ि व झलर्ंड-प्रमाणेच इटली देशही दबुर्लतेत राहील. शेजार या कोण या तरी रा ट्रा या क यात यास वागावे लागेल.

कारण, सवर् देश एक रा ट्र आहे अशी ि थित झा यािशवाय िनरिनराळे लोक एकमेकांवर पे्रम करणार नाहीत. सयंकु्तसं थान पद्धतीचा अिंगकार के याबरोबर नुकतचे मावळत चाललेले थािनक िन प्रांितक अिभमान वाढत जाऊन इटली पु हा म ययगुांत या अतंगर्त यादवीत जाऊन पडले.

कारण, सयंुक्त सं थानपद्धित ही इटली देशाचे िव ततृ क्षेत्र मोडून याचे लहान लहान तुकड ेकरील, हे तुकड ेझाले की या आकंुिचत क्षेत्रांम ये म सर सु होईल; पु हा राजेलोकां या जलुमुाला आरंभ होईल.

कारण, सयंुक्त सं थानपद्धित ही इटली देशा या नैसिगर्क रा ट्रकुटंुब वाचा िव वंस क न इटली देशाला मनु यजाती या उ क्रांतीत जे मह कतर् य करावयाचे आहे या या मळुावरच घाव घालीत.

कारण, युरोपखंड हे प्रगमना मक पांतरांतून जात असता यात िव ततृ िन एकीकृत रा टे्र बनत चालली आहेत. याव न अिनवायर् िन आव यक असा हाच िसद्धांत िनघतो की, मनु यजातीने िव ततृ िन एकीकृत रा ट्रांची घटना करावी.

कारण की, इटलीम ये अतंगर्त सधुारणेचे जे जे प्रय न झाले यांचा सू म रीतीने अ यास केला असता असे िदसनू येईल की, िक येक शतकापासनू रा टै्रक्यतेकडचे इटलीची प्रविृ त होत आलेली आहे.

कारण की, रा टै्रक्यािव द्ध जे जे आके्षप घे यात येतात याम ये हे गहृीत घेतले जाते की, मखु्य सरकार प्र येक प्रांतावर या या थािनक हक्कांिव द्ध जलुमू क लागेल. ‘त ण इटली’ ला समंत असणारी अशी रा टै्रक्यता हटली हणजे यात कोण याही प्रकारचा जलुूम येत नाही. तीम ये सहकािरता, िन सवर्समंतता यांचाच अतंभार्व होत आहे. प्र येक प्रांताचे थानमाहा य हे पिवत्र आहे. ‘त ण इटली’ची अशी इ छा आहे की, अतंगर्त यव थे या रचनेत प्र येक प्रांताची वतंत्रता िजतक्या शक्य िततक्या आदरबुद्धीने स मािनली जावी, परंतु राजकीय यव थे या रचनेत मात्र सवर् इटलीदेश एकीभतू िन कद्रीभतू हावा. िन यूरोप या चळवळीत एकरा ट्र या ना याने याने वागावे. एतदथर् ‘त ण इटली’ ही रा टै्रक्यवादी आहे.

अशा रीतीने त ण इटलीची मलूभतू असणारी ही त वे िन यांचे ता कािलक पिरणाम याचे हे सार प िद गशर्न केलेले आहे. हे ‘त ण इटली’ चे धमर्मत आहे. िन यांची या रा ट्रीय धमार्वर द्धा असेल िन जे तो वीकारावयास कबूल असतील यांनाच

‘त ण इटली’ ते घेतले जाईल. या भलूभतू त वाचा बारीक सािरक प्र नात कसा उपयोग करावयाचा िन या

त वापासनू िन या िविवध प्र नांपासनू उ प न होणार् या राजकीय घटनांची कशी यव था करावयाची वगरेै मु े हे ‘त ण इटली’ ही सं था आप या पूणर् िवचारात घेत आहे िन घेत जाईल. अशा दु यम प्रती या मु यांचा िनकाल करतेवेळी सभासदाचे हणणे ऐकले जाईल िन या या मतभेदांची योग्य रीतीने वासलात लाव यात येईल.

ही सं था वरील मखु्य त वांचे प टीकरणाथर् िन प्रसाराथर् वेळोवेळी लेख प्रिसद्ध करीत जाईल. या लेखमालेत या त वांचा िन तदंगभतू सवर् मह वा या प्र नांचा िवचार हा

मनु यजातीचे िनयमन करणार् या उ क्रांितिनयमाला िन आप या इटली या ऐितहािसक प्रवृ तीला ध न केला जाईल.

इतर सवर् रा ट्रांना सामा य असणारी अशी जी मह त वे त ण इटलीचे सभासदास मा य आहेत िन वर सांिगतले यापैकी जी इटलीलाच लाग ूअसणारी िविश ट त वे आहेत, ती सवर् दीक्षा देणार् यांकडून दीक्षा घेणार् यांना प टीकरण क न सो या रीतीने िशकिवली जातील. दीक्षा घेणारे दीिक्षत होताच तीच त वे शक्य या या मागार्ने सवर् इटािलयन लोकास उपदेिशतील.

दीक्षािधकारी िन दीिक्षतवगर् या दोघांनीही हे पक्के यानात ठेिवले पािहजे की, प्र येक त वाप्रमाणे नैितक आचरण हे अ यंत मह वाचे आहे. नीतीिशवाय नागिरक व शक्य नाही. कोण याही पिवत्र मह कायार्ला आरंभ करताना पिहली गो ट हणजे स गणुाने आपली अतंःशुिद्ध क न घेणे ही होय. जे हा आपण िशकिवतो या त वांचा िन दैिनक कृ यांचा मेळ बसत नाही, जे हा ‘जगी बोल यासारखे चालणे’ होत नाही ते हा ती त वे प्रसतृ हावी हणनू केला जाणारा प्रय न हे केवळ ढ ग असते. हे अ यंत भ्र टतेचे िच ह होय. केवळ स गुण िन पिवत्राचरण यांनीच ‘त ण इटली’ला इतरास आप या मताकड ेवळिवता येईल. जर जे आपली मते मा य करीत नाहीत या याहून अ यंत े ठ अशा आचाराने आपण भिूषत नसलो, तर आपण एका अभागी िन हट्टी पथंाचे अनुयायी ठ . परंतु ‘त ण इटली’ हा एक अभागी तट िकंवा हट्टी पक्ष नसनू तो रा ट्रधमर् आहे, ती देवदतूांची सिमती आहे!

आपण इटली देशा या भाग्यरवीचे अ ण आहोत. इटली या रा ट्रधमार्ची महूुतर्मेढ रोिवणे हे आपले मखु्य कतर् य आहे.

खंड ४. आता या साधनांनी या वर सांिगतले या वातं यप्रा ती या े ठ उ शेाची िसिद्ध

करावयाची आहे, ती साधने दोन आहेत- िशक्षण िन उठावणी. या दोन साधनाचा उपयोग समकालीन सु राहील िन यांची पणूर् एकतानता कर यात येईल. िशक्षण हे उदाहरणाने, वक्तृ वाने िन लेखणीने िदले जाऊन याचा सवर् रोख उठावणीचे मह व िन आव यकता ही लोकांची मनात िबबंिव याकड ेराहील. उठावणी ही शक्य ते हा ते हा अशा रीतीने केली जाईल की, ित या योगाने रा ट्रीय मनाला उ च प्रकारचे िशक्षण िदले जावे.

वातं ययुद्धाचे िन वातं यप्रीतीचे िशक्षण इटलीम ये अथार्तच गु त रीतीने िदले जाईल. परंत ुइतर देशाम ये ते उघड उघड रीतीने िदले जाईल.

‘यंग इटली’चे सभासद हे, या सं थेकडून छापिव या जाणार् या िन करिवले या लेखमालेचा खचर् भागिव यासाठी उभारले या द्र यिनधीस यथाशिक्त मदत देतील िन ती पाठिव याची खटपट करतील.

जे देशभक्त ह पार झालेले आहेत, यांचे मखु्य कतर् य हेच होय की, यांनी रा ट्रधमर्प्रवतर्न सिमती थापावी.

बंडाला आरंभ कर याची तयारी ही सवर् गु तपणे केली जाईल. ित या ब लचे िशक्षण िन ितची मािहती ही इटलीत िन इटली या बाहेरही अ यंत गु तपणे िदली जातील.

‘त ण इटली’ची पूणर् तयारी झाली की, योग्य सधंी पाहून बंडास आरंभ केला जाईल. या बंडाचे व प हे नेहमी रा ट्रीय ठेवले जाईल. या बंडाचा कायर्क्रम असाच ठरिव यात येईल की, यात भावी रा टै्रक्याची बीजे अकुंिरत केली जावी. या उठावणीचा आरंभ कोण याही िठकाणी जरी झाला तरी उभारले जाणारे िनशाण िन पढेु धरलेले सा य ही एकरा ट्रीयच असतील. ते बंड हे रा ट्रसघंटनेसाठी केलेले अस याने ते रा ट्राचे नावानेच केले जाईल िन आजपयर्ंत ितर कृत के या गेले या जनपदावरच सवर् भरंवसा ठेवला जाईल. या बंडाचा उ ेश सवर् रा ट्र वतंत्र करणे हा होय. आमचा सवर् इटली देश हा वातं यितलकाने मिंडत हावा अशी आमची इ छा अस याने बंडाचा प्रारंभ जरी एखा या िविविक्षत प्रांतात झाला तरी आम या इतर देशबधंूना दा यमकु्त कर यासाठी आ ही आमचे वतःचे प्रांतापुरतेच न पाहता बाहेर पडू िन वारी क न चोहोकड ेएकदम उठावणी कर याची यव था करीत राहू. या क्रांतीचा प्रसार िजतक्या जा त भागावर करता येईल, ितचा पाया िजतका जा त ं दिवता येईल िन ती प्रसिृत िन ते ं दिवणे हे िजतके झपा यात करता येईल िततके कर याच प्रय न केला जाईल.

वदेश वातं याची खरी महती लोकांना कळावी िन यां या दयमिंदरात वदेशाची मिूतर् सहानभुतूी या िन िद य पे्रमा या कमलात आ ढ हावी असा आमचा उ ेश अस याने उभारलेली क्रांतीची लढाई ही अशा रीतीने चालिवली जाईल की, वदेशिहत हेच आपले िहत अशी सवर् लोकांची ढ द्धा हावी.

आमची अशी पक्की समजतू आहे की, आमची ही िपतभृिूम वतःचे वातं य िमळिव यास सवर्समथर् आहे. जर एक रा ट्र िनमार्ण करावयाचे असेल तर रा ट्रिन ठा ही प्रथम उ प न केली पािहजे; ती रा ट्रिन ठा परक्यां या सहा याने िमळिवले या पूणर् अशा जयानेिह कधी उ प न होणार नाही; जी उठावणी परक्यांचे आधारावर केलेली असते ितचे प्रार धही या परक्याचे पिरि थतीवर अवलबंून अस याने ितला जय येईलच याची िनि चतता िन शा वतता मळुीच धरता येत नाही; या सवर् ऐितहािसक स यात आमचा पूणर् िव वास अस याने ‘त ण इटली’ ही परक्यां या मदतीचा शक्य िततका फायदा घे यास जरी सोडणार नाही तथािप आम या उठावणीची वेळ, थळ, िन व प ही आमची आ हीच ठरवू. कोण या मागार्ने जावयाचे हे आपणच ठरिवले पािहजे.

क्रांितिप्रय यरूोप हा बंडाचे िनशाण फडक याची वाट पहात आहे. मग त ेिनशाण इटलीने का फडकवू नये? कोणी तरी आरंभ कर याचीच खोटी आहे. मग तो आरंभ

इटलीनेच का क नये? परवशतेचे पाश तोड यासाठी ‘त ण इटली’ ला या क्षेत्राकड ेजावयाचे आहे ते क्षेत्र अजनू कोण याही पाद पशार्ने िवटाळलेले नाही. परदा याचा नाश कर यासाठी ‘यंग इटली’ ने जो प्रयोग कर याचे योिजले आहे तो प्रयोग अजनू कोणीच केलेला नाही. आजपयर्ंत जेवढी उभारणी कर यात आली तेवढी फक्त एका िविश ट वगार्ने केलेली आहे. तीत जानपद िमळालेले न हते. परंतु आता रा ट्राचा एकच भाग चळवळ करीत नसनू याचा िवरा देह हा नखिशखांत चतै ययुक्त होऊन उभा ठाकणार आहे. रणांगणांत तो िवजयी होणारच!

कारण जय ये यासाठी िजची उणीव होती ती गो ट आमचे दबुर्ल व नसनू आम यातील आ मिन ठेचा अभाव ही होय. परंत ुजे हा एकदा या आ मिन ठेने युक्त असलेले िन आता वातं यच पािहजे अशी प्रितज्ञा केलेले इटली देशाचे दोन कोटी लोक दंड ठोकून उभे राहतील ते हा यांना काय करणे शक्य नाही? आता परदा याची बेडी तोडावयाचीच हणनू जे हा दोन कोटी लोकांचे रा ट्र घण उचलते ते हा या बेडीचे तकुड ेउडालेच पािहजेत.

ही आ मिन ठा िन हे वातं यपे्रम उ प न कर याचे पिहले कतर् य प्रथम या मता या उपदेशाने िन नतंर जोमाची उठावणी क न पार पाडले जाईल प्रथम मनःप्रवतर्न िन नंतर उठावणी केली जाईल.

‘त ण इटली’चे असे मत आहे की, उठावणी िन क्रांित यां याम ये अतंर आहे. उठावणीचा जय झाला हणजे क्रांतीला प्रारंभ होतो. हणनू पिहली उठावणी होऊन बंडाला आरंभ हो यात िन इटलीदेश पूणर् वतंत्र हो यात जो म यवतीर् काळ लागेल, या अवधीत एका ता पुर या िन थो या लोकां या हातात कद्रीभतू झाले या अशा स तेचा अमंल चालेल.

परंतु मातभिूम एकदा वतंत्र झाली की, मग प्र येक अिधकार रा ट्रीय सिमती या हाती िदला जाईल. ही रा ट्रसिमित हाच रा ट्रािधकाराचा उगम अस याने प्र येक जण ितची आज्ञा िशरसामा य करील.

वातं ययुद्ध हे गिनमी का या या पद्धतीने केले जाईल. सबल परक्या स तेचा धु वा उडवनू देऊन यांना वदेश मकु्त करावयाचा असेल

यांनी गिनमी का याचीच युद्धपद्धित योिजली पािहजे. लढाई या आरंभी परस तेचा डोळा चुकवून िश तवार सै य तयार करणे अशक्य असते. परंतु गिनमी का या या पद्धतीने ती उणीव भ न काढता येते. या का यात लहान लहान टो यांचीच ज र अस याने या ताबडतोब तयार करता येतात. यां या सटुसिुटतपणाने परक्यांची नजर सहज चुकिवता येते. दसुरा फायदा असा होतो की, गिनमी का याची टोळकी िठकिठकाणी पसरलेली अस याने शत्रसू फार मोठे सै य रणांगणावर आणावे लागते. परंतु याला भडंावून

सोड यास लहान लहान टो याही समथर् होतात. सारांश, शत्रूं या अितशय मोठया सै याला देशोद्धारकां या अितशय लहान सै यात गुतंवून टाकता येते. ितसरा फायदा असा की, पारतं याम ये लोकास ल करी िशक्षण देणे अगदी अशक्य होते िन ल करी िशक्षण लोकास िमळा यािशवाय पारतं य सपंत नाही. अशा या वतुर्लाकार कोिटक्रमाचा उ छेद करावयास गिनमी का यािशवाय दसुरे श त्र नाही. कारण, गिनमी का याला आरंभ करावयास फार थोड ेल करी िशक्षण लागते. ते इतक्या बेताचे असते की, पारतं यात ते सहज देता यावे. परंतु एकदा या का या या युद्धपद्धतीला आरंभ झाला की, बाकीचे ल करी िशक्षण वानुभवाने िन आपोआपच िमळू लागनू रा ट्र यदु्धक्षम बनते. ते हा पारतं यातील सवर् दाबादाबीला गुडंाळून ठेवून रा ट्राला ल करी िशक्षणात तरबेज कर यास गिनमी कावा हा एकच मागर् आहे. चवथा फायदा असा आहे की, बंडाचे यश हे या या प्रसतृीवर अवलबंून असते िन गिनमी का या या टो या चहूकड ेभटकत ठेवणे शक्य अस याने ही प्रसिृत ताबडतोब करता येते. गिनमी का याने िपतभृमूीत प्र येक पावलाला देशवीयर् वा या कृ याने पावनता येत;े प्र येक िठकाण वातं ययुद्धा या सगंतीने रा ट्रके्षत्र बनते; असले एकेक क्षेत्र व मतृीने हजारो देशवीर उ प न करीत जाते! या युद्धपद्धतीत मोठे सै य सहसा जमवावे लागत नस याने याने याने आपापले सरंक्षण केले तरी सदु्धा पुरेसे होते िन हणनू पाचवा फायदा असा आहे की प्र येक िठकाणी लढाईचे त ड जुपंलेले अस याने थािनक शौयार्ला आपली करामत दाखिव याला झपेेल इतकेच क्षेत्र िमळते. िशवाय सिंध सापडली िकंवा ज र पडली की, यांना चटकन एकत्र होता येते. परंतु हा सटुसटुीतपणा शत्रू या िश तवार िन अवजड सै यात असणे अशक्य अस याने सहावा फायदा असा होतो की, शत्रूसं ज मात माहीत नसले या युद्धपद्धतीने घाब न सोडता येते. यातही एकदा पराभव िमळालाच तर फारतर एखादी टोळी बुडले, परंतु बाकी सवर् सरुिक्षतच रहातील. हणनू सातवा फायदा असा आहे की, िकतीही पराभव झाले तरी गिनमी का याने लढत असता िनमूर्लन हो याची के हाही भीित नसते. पराभव होतोसा वाटला की गेले पळून. जवळचा खिजना हरवावयाचा नाही िकंवा शत्रूसं मोठी लटू सापडावयाची नाही. सवर् टो या या एका उ ेशाने िन एकाच वदेशपे्रमाने बद्ध असतात हणनू या यात बेबंदशाही माजत नाही. परंतु या बहुतेक जमाव क न रहात नस याने यां यापैकी एखा या टोळीचा जरी मागमसू लागला तरी इतरांचे बेत सरुिक्षत रहातात हा आठवा फायदा होय. गिनमी का याने रा ट्रीय युद्धाचे िव वासघातापासनू सरंक्षण करता येते. अशा रीतीने एखा या थली िव वासघात झा याने िकंवा शत्रू या तावडीत ते थळ सापड याने मोठीशी नुकसानी होत नाही. कारण या युद्धाचा पाया हा एकच िठकाणी नसतो. एखादे शहर सटुले तर दसुरीकड ेजाऊन दसुरे बळकावून बसता येते. यात नववा फायदा होतो तो असा की, एकाच िनि चत थली लढाईचा पाया ठेवला असता जो अनथर् घड याचा सभंव

असतो तो सहज रीतीने टाळता येतो. वातं यदेवीचे मिंदराकड ेजावयास, बरोबर रीतीने आक्रमण के यास, गिनमी कावा हा एकच मागर् होय. गिनमी कावा हा अिजकं्य आहे. गिनमी कावा हा अिवनाशी आहे. (इटली या रामदासाचे हे गिनमी का याचे तोत्र वाचीत असता, याचे मनन करीत असता िन याचे पठन करीत असता कोणाला महारा ट्रा या मॅिझनीची आठवण होणार नाही? समथार्ंचे उपदेशात ‘वकृयुद्धा’ वर कटाक्ष ठेवलेला आहे. िन ीम छत्रपतीपासनू तो वातं यप्रा ती या राजारामीय युद्धाचे अतंापयर्ंत मराठेवीरांनी याच गिनमी का याचे अवलबंन केले होते. परंतु या इटली या थोर पु षासारखे भिव यवादी महा मे आप यातही उ प न झाले होते याब ल अिभमान बाळगला िकंवा या महा यांचा ज म िन उपदेश इटलीप्रमाणे साथर् न करता िहदंु थान पु हा जसे होते तसेच मेलेले आहे याब ल ल जा मानावी हे काहीच कळत नाही! ही रा ट्रीय ल जा के हा जाईल?)

अशा रीतीने युद्धाचा आरंभ गिनमी का याने करावा. परंतु शक्य झा याबरोबर िश तवार सै याची रचना िनवडक िशपाई िमळवून फार काळजीने क लागावी. बंडाने आरंिभलेले कायर् या सै याचे सा याने सु झालेले क्रांितयुद्ध शेवटास नेईल. लढाईची ही मलूत वे सवर्त्र प्रसतृ कर यास ‘त ण इटली’चे सवर् सभासद झटून प्रय न करतील. या त वांचे िववरण, प टीकरण िन यांचा बंड चाल ूअसतांना कसा उपयोग करावयाचा हे वेळोवेळी त ण इटली या लेखमालेतून प्रिसद्ध केले जाईल.

खंड ५ त ण इटलीचे सवर् सभासद प्र येकी दरमहा ५० सिटयस ्(समुारे सात आणे)

याप्रमाणे सं थे या खिज याकड ेदेत जातील. यांना अनुकूल असेल ते यापेक्षा जा त रक्कम दे याचे कबलू करतील.

खंड ६ त ण इटलीचे रंग वेत, रक्त िन हिरत हे तीन आहेत. त ण इटलीचे िनशाण

या रंगत्रयीने भिूषत झालेले असेल. या या एका बाजवूर वतंत्रता, समता, मानुषता, हे त वत्रय िन दसुर् या बाजवूर रा टै्रक्यता िन दा यमकु्तता हे त व वय झळकत राहील.

खंड ७ त ण इटलीचा सभासद होऊ इि छणारा, प्र येकजण, त ण इटलीची दीक्षा घेते

वेळी आप या दीक्षागु ं चे समक्ष खालील शपथ घेईल. जग जनक परमे वराला म न; मा या परमपिवत्र वदेशभलूा म न; परक्या

िकंवा अतंगर्त शत्रूं या जलुमुाला वदेशसरंक्षणा या पिवत्र कायार्साठी जे जे देशवीर बळी पडलेले आहेत, या देशवीरांना म न:-

परमे वराने जे देशबंधु मला िदलेले आहेत, यां या प्री यथर् िन या देशाम ये ज म घे याचे महद्भाग्य मा या वा याला आलेले आहे या देशमातेप्री यथर्, माझी आव यक अशी जी कतर् ये आहेत या कतर् यांना म नः-

िजने मा या पूवर्जांना ज म िदला िन जीम ये माझी मलेुबाळे नांदावयाची आहेत या भमूीब ल मानवी प्रा यात िनसगर्तः उ प न झालेली जी पिवत्र प्रीित या देशप्रीितला म नः-

दु टता, कुिटलता, अपहार, जलुमू िन गलुामिगरी यां याब ल मानवी प्रा यात िनसगर्तः असलेला जो अ यंत ितटकारा िन वेष या अधम वेषाला म नः-

इतर वतंत्र देशातील नागिरकांम ये मी उभा रािहलो असता जे हा मला असे िदसनू येते की, मला नागिरक वाचे कोणतेच हक्क नाहीत, मला याला माझा हणता योईल असा वदेश नाही, िन मला वदेशाचे िनशाण नाही, ते हा जी अ यंत ल जा वाटून माझ ेत ड काळे िठक्कर पडते या ल जेला म नः-

वातं यासाठीच उ प न झालेल असतानाही मा या आ याला याचा उपभोग घेता येत नाही िन स कृ य कर यासाठीच याची उ पि त असतानाही गलुामिगरी या भयाण िन शू यश द अशा क डवा यात पड याने मा या आ यास ती स कृ ये करता येत नाहीत, तथािप या वयं वतंत्र आ याची जी िनसगर् प्रविृ त वतंत्रतेकडचे िन स कृ याकडचे ओढा घेत आहे या मा या िनसगर् प्रवृ तीना म नः-

आप या पूवर्कालीन थोरपदा या मतृीला िन प्र तुत या नीचतेला म नः- वातं यकायार्ंसाठी झुंजत असताना फाशीवर, तु ं गात िकंवा वनवासात देहपात

झाले या देशवीरां या मतांनी जे अ ू ढाळले आहेत या पिवत्र अ ूंना म नः- मा या को यवधी बंधूं या तळमळणार् या आ यांना म नः- मी अमकु एक मनु य - परमे वराने इटली देशाला जी िविश ट कामिगरी सांिगतली आहे तीम ये िन ती

पूणर् कर यासाठी प्र येक इटािलयनाने झटले पािहजे या कतर् याम ये पणूर् िव वास ठेवूनः- जेथे जेथे ई वरी स तेने ‘येथे रा ट्र िनमार्ण झालेच पािहजे हणनू आज्ञा केलेली

आहे तेथे तथेे या रा ट्रा या िनिमर्तीची शक्तीही याने उ प न केलीच आहे. ती शिक्त जानपदाम ये वा त य करीत आहे िन जर या शक्तीचा उपयोग जानपदाकडून िन जानपदासाठीच केला जाईल, तर िवजय ी माळ घालीलच घालील. असा माझा पूणर् िव वास अस यानेः-

िक्रयाकतृर् व िन वाथर् याग हाच स गणु आहे आिण सहंित िन हेतुसात य हेच स वल आहे असे जाणनूः-

मी याच रा ट्रधमार्ने चालणार् या ‘त ण इटली’ नावा या सं थेत माझ ेनाव घालतो आिण अशी शपथ घेतो की, यां याबरोबर इटली देशाला एक, वतंत्र, दा यमकु्त, िन लोकस ताक रा ट्र कर याचा प्रय न मी आज म करीत राहीन.

‘त ण इटली’ या उि ट हेतूंचे, या हेतूंची पूतर्ता कर याचे जे एकच साधन या सहंतीचे िन या यािशवाय िवजय ी सतत राहावयाची नाही अशा स गणुांचे िशक्षण हे मी वदेशबंधूना वक्तृ वाने, लेखाने, िकंवा कृतीने देत जा याचा प्रय न यथाशिक्त िन शक्य िततका करीत राहीन. यापुढे मी दसुर् या कोण याही सं थेत नाव घालणार नाही.

‘त ण इटली’ या अिंतम त वांना ध न जेवढे हुकूम होतील तेवढे मी पाळीत जाईन. मी या सं थेचे सवर् िनयम प्रसगंी प्राण गेला तरी गु त ठेवीन.

मा या सहकारी बंधूंना उपदेश िन कृित यांनी सहा य कर यासाठी आता िन यापुढे आज म ही शपथ मी पाळीन.

जर ही सवर् िकंवा ित यांतील एक श द मी िव वासघात क न मोडीन तर या मा या म तकावर परमे वरा या कोपाचा भिडमार होवो! मनु य जाित माझा िधक्कार करो! िन अस य प्रितजे्ञचे लांछन मा या त डास काळोखी लावो!!!

(अशा रीतीने ‘त ण इटली’ या सं थे या कामाला आरंभ के यानंतर ित या ‘िशक्षण िन उठावणी ‘ या पर परावलबंी कतर् य वयापैकी पिहले कतर् य पार पाडले पािहजे होते. ते िजतक्या प्रमाणाने उ तम होईल िततक्या प्रमाणाने उठावणी यश वी हो याचा या त सभंव होता. एतदथर् रा ट्राम ये वतंत्र िन स यमागीर् िवचारांची प्रसतृी क न

त णा या अतंकरणाची एकवाक्यता कर यास मॅिझनीने “यंग इटली,” “त ण इटली,” या नावाचेच पत्र मासिलसला काढले. मासिलस हे फ्रच ह ीत अस याने मॅिझनी या ‘त ण इटली’ पत्रा या वारे वातं याचे िशक्षण उघड उघड रीतीने देऊ लागला. या पत्राचे आरंभापूवीर् प्रिसद्धीपत्रक काढले होते. ते अ यंत मह वाचे अस याने यातील उतारे खाली िदलेले आहेत.)

‘त ण इटली’चे प्रिसद्धीपत्रक इटलीतून वदेशाची सेवा के याचे अपराधाव न यांना वदेश याग करावा लागला

आहे िन जे ह ली परकीय देशात कालक्रमणा करीत आहेत, यां या मताने आजपयर्त आपण बोललो िततके पुरे आहे, आता शक्य ते हा िक्रयाच क न दाखवू. मनात या मनात जाळून टाकणार् या सतंापाची वाला ही योग्य वेळ येईपयर्ंत आत या आतच दाबून ठेवू. म यंतरी काही एक वा यता करावयाची नाही.

परंतु वा तिवक ि थतीचे परीक्षण करता असेच िदसनू येत आहे की, इटलीचे लोकात अजून मखु्य मखु्य त वांब ल भयंकर अज्ञान आहे. ती त वे िशकिव यािशवाय िन

या त वांची पारायणे क न इटलीचे मनःप्रवतर्न के यािशवाय उठावणीचा प्रय न िसद्धीस जावयाचा नाही.

मोठा या रा यक्रां या या त वांनीच घडवून आणले या असतात. या क्रां या आधी मनाम ये होतात िन मग यवहारात होतात. जे हा या क्रां या कशासाठी करावया या िन कशा करावया या यांचे बरोबर ग्रहण मनास करता येते ते हा हातून तदनुसार कृित घडते. या वेळेस एखा या िनसगर्द त िकंवा मह वा या पिवत्र हक्कासाठी तरवारीचा उपयोग केला जातो ते हाच काय तो तरवारीस जय िमळतो. परंतु हे हक्क कोणाचे आहेत हे आधी कळले पािहजे. सवर् समाजाचे आ मिशक्षण उ तम चालले की मगच हक्क िन कतर् ये कळू लागतात. मग तयार नसताना नु तीच सु झालेली दांडगाई ही पशूं या टकरी इतकीच असारभतू असते. जे हा वातं यप्रीित, परवशतेचा पूणर् ितर कार, आपले शत्र ूकसे फसवीत आहेत याचे पूणर् ज्ञान िन या शत्रूं या नायनाटाचा मागर् कसा आंखावयाचा याची प ट क पना अ यािद त वांचा लोकांना उ तम बोध होतो ते हाच मग यां या हातून यश वी क्रां या घडतात. त वे पूणर् समजावून िदली गेली हणजे लोकांना आपले हक्क कळू लागतात. हक्क कळले की यांना वातं याची जबरद त इ छा उ प न होते. अशा रीतीने लोकांना िशक्षण देता देता वतंत्रतेची ज र भास ूलागली िन ित या प्रा तीची अिनवायर् इ छा उ प न झाली की, यां या अगंात शिक्तम व उ प न झालेच हणनू समजावे.

यासाठी इटलीतील लोकांना मखु्य त वाची मािहती िन िशक्षण दे यासाठी आ ही एक वतर्मान काढ याचे योिजले आहे. यात हलके हलके िन प्रगमनाचे प्रमाणाने िनरिनरा या िवषयांची चचार् केली जाईल िन या प्र येक िवषयाव न मलूत वांची आव यकता िशकिवली जाईल.

वदेशप्रीित; या परक्या जोखडाचा, या परवशते या शृंखलेचा, या परदा या या तु ं गाचा, या ऑि ट्रया या जलुमी अमलाचा पूणर् ितटकारा; िन याचे ते जोखड झगुा न यावयाचा, ती शृंखला तोड याचा, तो तु ं ग फोड याचा, या परकी अमलाचा नायनाट कर याचा पूणर् सकं प चहूकड ेझाला पािहजे. हे त व सवर्मा य झाले पािहजे, ते होईल, ते होत आले आहे. परंत ुहे अिंतम सा य कसे साधावयाचे याब ल या प्र नात मात्र बरीच भानगड उ प न होत आहे.

आप यात थािनक कतृर् व िन थािनक मह व असलेले बरेच जनेु लोक आहेत. यांचे असे हणणे पडते की, राजकीय हक्क हे कार थानीपणाने सभंाळून सभंाळून थोड ेथोड ेअसे िमळिवले पािहजेत. यांना आपली त वे कबूल आहेत, पण यापासनू होणारे पिरणाम मात्र नको आहेत. जलुमुाचा िन परवशतेचा अितरेक झालेला आहे हे त ेदःुखाने कबूल करतात; परंतु अितरेकी उपाय योज यास मात्र धजत नाहीत. या कार थानपद्धतीने

िन युक्तीने परक्यांनी आप याला बद्ध केले याच कार थाना या िन लपंडावी या खेळाने ते मकु्त होऊ पहात आहेत! यांची गलुामानांच योग्य अशी मते आहेत यात काही आ चयर् नाही. इटलीम ये या वेळेस वतंत्र मनोवृ तीचा गधंही न हता ते हा या गलुाम ि थतीत याचा ज म झालेला िन या गलुाम ि थतीतच याचे िशक्षण झालेले; ते हा आप या हक्कासाठी, आप या पूवर्वैभवासाठी िन आप या प्र यक्ष अि त वासाठी दंड ठोकून उठणार् या लोकांचा यांना भरवसा नाही यात काय आ चयर् आहे? अवसानाचा जोर कसा असतो हे यांना मािहत नाही. याची सवर् मदार काय ती कार थानी िन कायदेशीर चळवळीवर! तरी बरे; याच कार थानीपणाचे वेडाने आपणास हजारो वेळा फसिवले आहे!

यां या हे अजनू यानात येत नाही की, गे या अधर् शतकभर इटली देशाम ये पुन जीवना या सािह याची जोपासना होत आली आहे. आप या लोकास आता ि थित सधुारलीच पािहजे असे वाटू लागले आहे.

या या हे यानात येत नाही की, गुलाम-िगरीत अनंत शतके तलेला हा इटली देश वर यावयास दोनच मागर् आहेत-स गणु िकंवा स मरण.

यांना कळत नाही की, दोन कोटी साठ लक्ष लोक, पिवत्र कायार्त ‘देहं वा पातयेत ्अथर्ं वा साधयेत”् हणनू गजर्ना क न ठाकले असता ित्रभवुनातही अिजकं्य होतात!

यांना हे शक्य वाटत नाही की, सवर् इटली एका त वासाठी िन एका उ शेासाठी एकत्र करता येईल. परंत ुअसे कर याचा यांनी मनापासनू प्रय न एकदा तरी केला आहे काय? या प्रय नात मरण प करावयास ते कधी तरी तयार झाले आहेत काय? याने सवर् इटली या नावाने सरंा ट्र युद्ध के हा तरी सु केले होते काय? लोकास यांनी कधी तरी असे िशक्षण िदले होते काय की मोक्ष िमळवावयास एकच मागर् आहे; की आ मो नित ही आ मबलावर करावी लागते; की लढाईिशवाय के हाही वातं यप्राि त शक्य नाही. लढाई-िनकराची, तुमलु, िजला िवजयािशवाय िकंवा वगार्िशवाय दसुरा तह ठाउक नाही! ‘हतो वा प्रा यिस वगर्ं िज वा वा भो यसे महीम’् अशा िनधार्राची! अशा लढाईिशवाय वातं याची आशा नको! हे िशक्षण लोकास िदले होते काय? नाही? तर िहमंती या प्रय नाला वतः िभऊन ते बाजबूाजलूा दबून बसले िकंवा दचकत िन भीतभीत पाउले टाकीत बसले, जण ूकाय या परम पिवत्र वातं य-समरा या मागार्त ते उभे होते, तो बेकायदेशीर मागर् होता! जण ूकाय वातं यप्रा तीचा प्रय न हा एक गु हाच होता! यांनी रा ट्रसभा (Congress) िन प्रधानमडंळ (Cabinets) यां या गयाळ िन नेभ या सं थाकड ेबोट दाखवून लोकांना फसिवले आहे. परक्यां या मदतीची वचने देऊन लोकांतील आ मिन ठे या िन आ म यागा या योतीला यांनी िवझिवले आहे िन जो काळ यांनी लोकां या मनःप्रवतर्नात िकंवा समरात खचार्वयाचा तो काळ यांनी काय या या घासािघसीत यथर् दवडला आहे िन अखेर आता रा ट्राम येच आ मिन ठा नाही हणनू ते रडत आहेत. त े

यांनी या आ मिन ठेला आप या उदाहरणाने के हाच प्रदी त कर याचा प्रय न केला नाही! ते आप याच याडपणाने िन चंचल वाने मा न टाकले या लोकां या अवसानाची चे टा क पहात आहेत.

परंतु ते िबचारे सखुी असोत, कारण यां याकडून या चुका घड या या यां या नीचतेपासनू नसनू िभत्रेपणामळेु घड या आहेत. िशवाय क्रांती या ि थतीत घडलेली प्र येक चुकी ही अिंतम स याची एकेक पायरीच होते. नकु याच घडले या चुका या क्रांितशा त्रावरील हजारो पु तकांपेक्षा या त उ तम रीतीने त ण िपढीला उपदेश देतील. यां या चुकांचा त ण िपढीला फायदा िमळेल. याचे आधीच हा फायदा वा तिवक घ्यावयास पािहजे होता. तो घेतला गेला असता तर रा ट्र याचे आधीच सावध झाले असते, तर नवीन चकुा टाळता आ या अस या. परंतु क्विचत दहा शतकां या इितहासाचे सार पुरेसे नसेल! आजपयर्त परक्यां या वचनांनी िन आशेने केलेला घात हा आ मिन ठा उ प न कर यास पुरेसा न हता! आता तरी सावध हावयाचे आहे का? हे इटली देशा! अजनू तरी तुझी खातरी झाली आहे काय की परमे वर िन जय ी ही शूर पु षालाच वश असतात! कायदेशीर कार थानात िवजयदेवी रहात नसनू ती तु या तरवारीचे अग्रभागी रहात असते! इटलीची अजनू तरी खातरी झाली आहे काय?

होय, खातरी झाली आहे िन “त ण इटली” हे याचेच फळ आहे. या एकोिणसा या शतकात इटलीला कळून चकुले आहे की लढाईिशवाय वातं यप्राि त नाही. लोकांिशवाय लढाई नाही. बहुजनसमाज, िशक्षणािशवाय- राजकीय िशक्षणा-िशवाय लढाईस प्रवृ त होत नाही. िन हे िशक्षण दे याचा उ तम मागर् हटला हणजे या याबरोबर वाथर् याग िन देह याग करावयास स ज असणे हा होय. इटलीला आता कळले आहे की, या नवीन कायार्त जु या म यांचा उपयोग नाही. नवीन पिरि थतीला नवीन माणसे उ प न हावी लागतात. नवीन त ण- यांना जु या िवचारांनी िकंवा सवयीनी दिूषत केलेले नाही, यांचे आ मे वाथार् या िकंवा लोभा या पशार्ने भ्र ट झालेले नाहीत, जे प्रितभेचे िजवंत झरे आहेत! अशा त णांनी युक्त असले या “त ण इटली”ला या गो टी कळ या आहेत. ित या कतर् याची पिवत्रता ितला सवेंिदत झालेली आहे. या कतर् याची सांगता ती करणारच करणार, ते कर याची ितने शपथ घेतली आहे. जे हजारो देशभक्त वदेशाला बळी पडले आहेत यांची शपथ घेऊन आ ही प्रितज्ञा केलेली आहे की, जलुमुाने िवचार मरत नाहीत तर सु ढ होत जातात हे िसद्ध करावयाचे. आ ही, प्रगतीकड ेजो सदासवर्दा अिममखु आहे, या मानवी आ याची शपथ घेतली आहे. या त ण बांड िरिमनी या लढव यांची शपथ आहे. मॉडनेा या देशवीरां या रक्ताची शपथ आहे!

अहो! देशवीरांचे रक्त! या रक्तात मिूतर्मतं रा ट्रधमर् भरलेला आहे. वातं याचे बीज देशवीरां या रक्तात एकदा जले की, मग याचा नाश कर यास समथर् “असा सवर्

भमूडंळी कोण आहे”? आज आमचा मखु्य धमर् देशवीर वाचा आहे. पण तो उ या िवजयाचा धमर् होणार आहे. आिण अशा ि थतीत आ ही त ण लोक - याच देशवीरां या धमार्त िव वास ठेवणारे- आमचे कतर् य हेच आहे की, या पिवत्र कायार्साठी आज म यथाशिक्त शक्य िततका प्रय न करावयाचा. या अथीर् स याच श त्र उचलता येत नाही, या अथीर् आ ही लेखणी उचलणार. जे िवचार अपूणर् िन अ यवि थत रीतीने अत ततः पसरलेले आहेत ते एकत्र क न यांना वातं यप्रीतीचे यवि थत वळण देणे िन यां यात आ मिन ठेची योत लावणे या कामासाठी लेखणी उचलणे भाग आहे. हणनू आ ही असा िवचार केला आहे की, ठरले या वेळी भागाभागाने आम या त वां या प टीकरणाथर् िन प्रसिृतकायार्थर् आम या देशबंधूं या मदतीने वातं यप्रा ती या अिंतम उ ेशानु प लेखमाला प्रिसद्ध करावी.

आमचा मखु्य उ ेश इटलीचे वातं य हा अस याने याला अनु प िततकाच भाग इतर देशां या राजकारणातून िवविणर्ला जाईल. भतूदया हा मान याचा िनसगर् आहे. हणनू सवर् रा ट्रांशी भतूदयेने वागावे हा अबािधत धमर् आहे. परंतु भतूदया ही नेहमी समसमानांम येच शक्य असते. हणनू प्रथम वातं यसपंादन िन मग भतूदया. यािशवाय आपण भतूदयेला योग्य नाही. आ ही परक्यां या मदतीची आशा धरणार् यांचा िधक्कार करतो. परंतु इतर रा ट्रांना इटलीची खरी मािहती क न दे याचा प्रय न आ ही क . आ ही हे सवर् जगास िसद्ध क न दाखवू की, इटली ही आंधळी नाही; ती याडही नाही; परंतु ददुवी आहे. इटली ही अज्ञात आहे. पोकळ डौल, अिवचार; िन चालिवले या जलुमुाचे ढ गी मडंन कर याची आव यकता उ प न झा यामळेु मु ामच िपकिवलेला गरैसमज, या सवर् रीतीनी परक्यांनी इटलीब ल सवर् जगात वाईट मत पसरिवले आहे. आमचे मनोिवकार, ि थित, चाली-रीती यांचा जाणनू बुजनू िवपयार्स चालिवलेला आहे.

आमचे देशास शांतता िदली हणनू परके डौल मारीत आहेत. शांतता! आ ही आम या जखमा उघ या क िन यातील रक्ता या िचळकां या उडू लाग या हणजे सवर् जगात सांग ूकी, या शांततेसाठी ही िकंमत आ हाला यावी लागत आहे. आ ही कोठ यातून िन अधेंरातून जलुमुाचे कागदपत्र ओढून काढून परक्यानी आ हांस िकती छळले आहे याचा लेखी पुरावा सादर क ; आ ही आम या थडग्यात उत िन आम या देशवीरां या अि थ िन या हजारो अज्ञात यो यांचे इितहास जगाचे समोर ध ; ते आम या गांजणकुीचे, आम या ढ िन चयाचे, िन जगा या दषूणीय दलुर्क्षाचे मकेु साक्षीदार होतील! या महा यांकड ेबोट दाखवून आ ही सवर् जगास सांग ूकी, यांना तु ही परवशतेत िचरडू िदलेत, ते आ मे असे आहेत! याला एकाकी सोडून अखंड गलुामिगरीत ढकललात तो हा इटली असा आहे!

(यानंतर थोडचे िदवसांनी “यंग इटली” हे पत्र सु झाले. या पत्रात वरील प्रिसिद्धपत्रकात कळिव याप्रमाणे वातं यप्रीित, वातं ययुद्धाची आव यकता िन याचे मागर् याब ल चचार् ठेवली होती. मॅिझनी या लेखांचा पिरणाम कसा झाला हे सांगावयास पािहजे असे नाही. जे श द इतका काळ लोट यानंतरही िन परदेश थांसही अजून फूतीर्चे िजवंत झरे वाटत आहेत, िन यांना ऐकताच जलुमुाला िन परवशतेला अजनू कंप सटुत आहे ते श द या वेळेस या वातं यवीरा या लेखणीतून प्रथम बाहेर पडले असतील िन त कालीन मह वा या प्र नांचा िनकाल िसहंगिजर्ताने इटािलयन त णां या अतंःकरणास कळवीत असतील ते हा याचा पिरणाम काय होत होता हे क पनेनेच जाणले पािहजे. मासिलसहून ते श द बाहेर पडत न हते, तर पिवत्र वेषा या या धगधगले या वाला इटली या पारतं यास भ म कर यासाठी धावत असत! मॅिझनी या लेखणीने मकुुट उलथे पाडले; िसहंासने पालथी घातली; बादशा यांचे तकुड ेउडिवले; इटली या समशेरीला वातं याचे पाणी िदले; ‘मोठा या रा यक्रां या या तरवारीपेक्षा त वांनीच घडवून आणले या असतात, या क्रां या आधी मनाम ये होतात िन मग यवहारात होतात.’ हे िसद्ध क न दाखिवले. मॅिझनी या लेखणीने रा ट्रीय मोक्षसाधना-साठी चतुवद िनमार्ण केले! कालकालाचा िवचार क न जे या वेदाचे वण, मनन िन िनिद यास करीत जातील यांना परवशते या भतुाची बाधा कधीही होणार नाही.

या “यंग इटली” पत्रात मॅिझनीबरोबर आणखीही बरेच वदेशभक्त लेखक लेख िलहीत असत. हे पत्र दर आठव यात िनघत नसे. याचे मधून मधून भाग प्रिसद्ध होत. यातील मॅिझनीचे बहुतके लेख हे त कालीन मु यांवर, काय यांवर, िन या िविश ट पिरि थतीवर अस याने ह ली सामा य वाकां या ते फारसे उपयोगी नाहीत. िन जी मह त वे या लेखांत िवविणर्ली आहेत ती वर या प्रिसिद्धपत्रकात िन “यगं इटली” या गु त मडंळीचे िनयमपत्रकात आलेलीच आहेत. पढेुही ती येतीलच. हणनू या लेखांचे श दशः भाषांतर कर याची िवशषे आव यकता नाही. वतर्मानपत्रात एकच त व वेळोवेळी पुढे मांडणे भाग पडते; परंतु काही कालानंतर तेच तेच िववरण कंटाळवाणे होते.

मॅिझनी या ‘यंग इटली ‘तील लेखांनी इटलीवर काय पिरणाम केला हे या लेखां या प्रसारािव द्ध िकती कडक िनयम केले होते हे पािहले असता यानात येईल. ती हकीकत पुढे ‘आ मचिरत्रात’ मॅिझनीनेच िद याप्रमाणे येईल.

तथािप “यंग इटली” पत्राचे साघारण व प यानात यावयास मॅिझनी या लेखांची याद, िन यातील अ यंत मह वाचा भाग ह ली मनोरंजक िन उपदेशक हो यासारखा तेवढा पुढे िदलेला आहे.)

‘त ण इटली’ हे पत्र सु होताच पिहले लेख १)त ण इटली, २)रोमाग्ना, ३)स यािव करण, या िवषयांवर होते. नंतर दोन मोठमोठाले िन िवचारपूणर् लेख

“इटलीम ये वातं यप्रा तीला आजपयर्ंत झालेले अडथळे िन घडले या चकुा” या िवषयावर िलिहलेले आहेत. यातील मखु्य िन पिहले कारण हणजे उ तम पुढार् यांची उणीव हे होते. पुढार् यांची मने वातं य िवचारांनी पणूर् झकृंत झालेली न हती! िन लोकांस यांनी भलतीकड ेनेले. लोकही मनःप्रवतर्नास पुढे गेलेले न हते. या योगाने जरी अतंः फूतीर्ने यांनी उठावणी केली तरी ती फसत असे. परंतु खरी चूक पुढार् यां या क या मनात होती. इटली वतंत्र हो यास सवर्समथर् असताही पुढार् यांनी िभक्षांदेहीचा आ य केला वगरेै. दसुरे कारण असे दाखिवले आहे की, वातं य िमळताच काय यव था लावावयाची याचे लोकास साधारण ज्ञानही िदलेले न हते. लोकस ता थापावयाची हे अिंतम ल य न सांिगत याने िन त ेशक्य आहे असे िसद्ध क न दाखिव याने लोक ग धळून गेले की, समजा, परक्यांना हुसकून िदले, तरी पुढे काय? यां यापुढे प ट कायर्क्रम काहीच न हता.

“ यक्तीचा“ काल आता सपंला आहे. ‘समाजा’चा काल आला आहे. मनु य यिक्त जाऊन आता समाज यिक्त हे आिदत व झाले आहे. रा ट्र यिक्तपयर्ंत मानवी उ क्रांती आलेली आहे. हणनू आता क्रांितशा त्रातील आिदत व हे होय की, “क्रांती ही जनपदाकडून जनपदासाठीच केली गेली पािहजे.” हा आमचा ॐ कार आहे. आम या मताचे हे सार आहे. आम या उपदेशाची ही बेरीज आहे. “क्रांित ही जनपदाकडून जनपदासाठीच केली गेली पािहजे.” हे आमचे शा त्र, हा आमचा धमर्, हाच आमचा दयाचा िवसावा! “.....राजस ता िन गलुामिगरी; महाजन िन सामा यजन; यॉट्रीिशयन िन लेिबयन; जहािगरदारी िन रोमन क्याथोिलिसझम;् रोमन क्याथोिलिशझम ्िन प्रॉटे टंटॅिनझम;् जलुमू िन वातं य ही इितहासातील वं वे िन तदथर्क झालेली सवर् वं वयुद्ध ेही कशाची िनरिनराळी व पे आहेत? अजनूपयर्ंत चाल ूअसले या ‘िविश टािधकार’ िन ‘जानपदता’ यां यातील वं वयुद्धाचीच िभ न नावाखाली िन िभ न पाखाली िनघालेले ती पूवार्विृ त होय.”

“परंतु िविश टािधकार आता मात्र मरणा या दारी बसला आहे. इकड ेजानपदाचा उ कषर् होत होत अखेर परमे वरापयर्ंत जाऊन यांनी आप या अिधकाराची िन कतर् याची शासनपित्रका िमळिवली आहे. िन आता या िव वातील सवर् वं वे सटुत सटुत अखेर ‘ई वर िन जानपद’ ‘देव िन लोक’ यां या समानािधकरणाचे निजक सवर् जगत ्आले आहे.”

“ई वर िन जानपद,” “देव िन लोक,” हाच आमचा भावी कायर्क्रम आहे, हणनू आ ही लोकांकड ेवळून यांना सबंोध ूलागणार. यांना वातं यप्राि त झाली हणजे सवर् प्रगित कशी आपोआप होत जाईल िन जोपयर्ंत राजकीय परवशता आहे तोपयर्ंत कोण याही मागार्त समाज प्रगमन क शक यास कसा असमथर् होतो, हे िसद्ध क न देऊ. नंतर यांना यां या पूवर् मतृीची आठवण देऊ. यांना प्राग्वैभवाची िनशाणे दाखवू. पूवीर्

वातं यवीरांनी धारातीथीर् देह कसे ठेवले ते यांना सांग.ू ती धारातीथ यांना दाखवू. यांना पॅिरस, वारसा, ब्रुसेलची मदैाने दाखवू िन यांना उ शेून सांग ू‘अहो, अशी कृ ये पु हा करणे, िन दंड ठोकून उभे राहणे हे तुमचे हाती आहे. भीमभयानक बलाने उठा. परमे वर तमु या पक्षाचा आहे. जलुमुाने गांजले यांचा तो सांभाळ करतो. हणनू ‘िनजले काय मतृापिर जागे हा िसहंसे उठा!’ नंतर या श दांनी लोकसमहूाला अवसान भ लागले, ते उठू लागले, यांचे नेत्र उ साहाने िन वेषाने चमकू लागले, प्रचंड समदु्रा या

पंदनाप्रमाणे क्षु ध लोकसमहूा या अतंःकरणाचा वन वनी आ हांस एकू येऊ लागला की आ ही पुढे घुसलोच! ते लॉ बडीर्चे मदैान आले, “लोकहो पहा, तुमची दा याची बेडी घडवणारे अधम हे येथे उभे आहेत! आ पस ्पवर्त िदसला, “देशवीर हो, बघता काय? आपली खरी सरह ही आहे! ऑि ट्रयाशी युद्ध.”

“लोकपक्षाचा जयजयकार! जानपदाचा जयजयकार! कारण, लोक हे परमे वराने पसतं केलेले आहेत. िव वाप्रीित, समाजसहकािरता िन दा यमकु्तता या ई वरी िनयमांची पूतर्ता कर यासाठी परमे वराने लोकपक्षाला िनवडले आहे!”

पुढे मग मॅिझनीने प ट मत िदलेले आहे की, लोकस तेिशवाय देश वातं य कायम राहणार नाही. इटलीसारख्या िभ न िभ न सं थानांनी िन िभ न प्रांतांनी बनले या देशात राजस ता कधीिह िचरकाल िटकणार नाही कारणः--

“त व हे सवार्ना सारखेच लाग ूअसते. त वाचा जय हा सवार्ंचा जय होतो. त वांची पसतंी ही सवार्ंची पसतंी होते. त वासाठी लढाई िकंवा स ता चालिवली की यात प्रित पधार् िकंवा खाजगी वेष उ प न होत नाहीत. हणनू वातं यप्रा ती िन लोकस ता ही त वे िवजयी होतील. परंतु राजाचे नावाने सवर् लोक एकत्र कसे होतील? तो मनु य कोण या तरी िविश ट प्रांतात ज मलेला असतो, वाढलेला असतो. िन जरी या िविश ट प्रांताने प्रीतीने तर न हेच परंतु वािभमानाने यास पािछंबा िदला तरी इतर प्रांत याचा वेष करणारच! परंतु लोकस ते या त वाने सवर् एकत्र होतील.”

“लोकस तेला इतर रा टे्र एवढी का भीत आहेत याचे कारण फार िनराळे आहे. ते लोकस ते या त वाला भीत नाहीत, तर नावाला भीत आहेत, असेच िवचारांती कळून येईल. कारण फ्रांसमधील भयंकर प्रकाराला लोकस ता हे नाव िदले गेले. पण खरे पाहता ती लोकस ता न हती. लोकस ता िनमार्ण कर याच तो प्रय न होता. लोकस तािनिमर्तीची ती क्रांती होती. ती लोकस ता न हती तर ते क्रांितयुद्ध होते हे यानात ठेवले िन मग लोकस तेचा िवचार केला की सवर् उलगडा होतो. “लोकस ता” Republic हा श द मळू कशापासनू िनघाला आहे? Republican ‘लोकांची व तु यापासनू तो श द यु प न झालेला आहे िन याचा अथर् दसुरा कोणचाही नसनू ‘रा ट्राची स ता रा ट्राचेच हाती असणे.‘ असा आहे. याहून पिवत्र श द कोणचा असणार?’

यानंतरचा लेख ‘क्रौयर्” यावर आहे, नंतर “एकोिणसा या शतकातील कवीस अनुलक्षून“ हणनू एक सुदंर लेख िलिहलेला आहे. यावर बायरनचे एक सरुस वचन िदले आहे.

“किवता ही काय आहे? किवता हणजे भतू िव वाचे िन भावी िव वाचे चतै य होय.” परंतु हा लेख का यिवषयक असनू यात त कालीन नेपोिलयन कालाची चचार् आहे. तथािप किवता हणजे काय हे मॅिझनीने या श दात सांिगतले आहे ते श द िद यािशवाय रहावत नाही;-- “परंतु किवता ही कालाबरोबरच प्रगमन करीत असते. किवता ही चेतना आहे, किवता ही गित आहे, किवता ही कृतीचे अतं तेज आहे, भिव याचा मागर् प्रकािशत करणारी ती िद य चांदणी आहे, घोर अर यातून पलीकड ेजाणार् या वाटस स वाट दाखिवणारी ती वल ीपमाला आहे!!! किवता ही िव तवा या पंखांनी युक्त अशी धमक आहे. उदा त

िवचारांची, आ म यागाचे बल अगंात सचंरिवणार् या उदा त िवचारांची ती िद य मिूतर् आहे........ नाही, नाही! किवता गतप्राण झाली नाही. ती नुक्तीच पेनला गेली होती. अवार्चीन कालाची किवता पेनम ये लढणार् या गिनमी का या या योद्धयांना जाऊन िमळाली; यांनी नेपोिलयनलािह आप या िचकाटीने खड ेचारले, या अिद्रवािसयांना फूित र् देत देत, परकीयां या नाशा तव देशभक्तांना उठिवणार् या कवनातून प्रादभुूर्त होऊन ती पवर्तां या िशखरोिशखरी विनत होत आहे! अवार्चीन किवता ितकड ेजमर्नीम ये आप या शाळातून िन िव विव यालयातून िनघून वातं यसमराकड ेनाचत जाणार् या त णवीरां या सर वतीत सभंतू होऊन या रणनतर्नाचा ताल धरीत आहे!” “........काय, आता पु हा यिक्तिवषयक किवता? छे, छे, ितचे नाव नको. आता यिक्तयुग नसनू समाजयुग आलेले आहे...... किवराजहो, अहो ग डांचे सखे हो, मागे का पाहता? पा वर्भागी पहा, अग्रभागी पहा, अ यंतु चभागी उडत जा िन भिव यवादी हा!” “किवराज हो, वदेशबंधहूो, चला, लोकांकिरता रणकवने रचू लागा! ऑि ट्रया या उरावर नाचत नाचत ती रणकवने गावयास त ण लोक उताळीत झाले आहेत!” मग या नंतरचे लेख हणजे “कॉिसमोवरील भाषणे, “लोकबंधु व “जमर्नीची ि थित, “फ्रचाचा िन जमर्नीचा तह, “ फ्रच उदार मतवादी जमर्नीलोक िन यंग इटली” वगरेै िवषयावर िलिहलेले आहेत. नंतर मॅिझनी िन िस मांडी यां या मधला पु कळसा पत्र यवहार प्रिसद्ध केलेला आहे, तो ‘यंग इटली’ते िस मांडीचे अनुमोदनानेच िदलेला आहे. नंतर या पढुचा मह वाचा लेख हणजे “यंग इटली या लेखकवगार्चे वदेशबांधवास सबंोधन” या अथीर् आहे. या लेखाम ये मॅिझनीने ‘यंग इटली‘ सं थेवर येणार् या आके्षपाचा िवचार केला आहे िन प्र यु तरे िदली आहेत. वातं यप्रा तीचे मडंन, िभत्रपेणाचे िन कायदेशीरपणाचे खंडन, परक्यांवर अवलबंून राहणार् या पक्षाचा यथायोग्य समाचार, लोकस तेची आव यकता वगरेै त वांचा मागे िदले या मु यावरच प्रपंच केलेला आहे.

“......आ ही िविश टािधकार वाचा नाश क . सवर् रा ट्रात समतेचे बीजे पे . सवर् रा ट्र एक क . आ ही परक्यांचे आशेवर िन वचनावर भरवसा ठेवणार नाही. सभा भरवून िन अजर् क न िभक्षेकर् यासारखे वातं याचा जोगवा मागणार नाही. कारण आ ही हे जाणनू आहो की, लोकस तेचा झडा उभारला की, राजांची कंबर खचलीच! आमची पक्की खातरी आहे की, समशेरीनेच क्रां या िसद्धीस जातात. आ ही लोकपक्षाचे आहो. आ ही लोकपदाशी बोल.ू लोक आमचे एकतील. लोकां या मतास योग्य वळण देऊन आ ही शक्य तेवढा प्रय न क न लढाईस आरंभ क . लढाई लोकपक्षाने चालिवलेली, सरंा ट्रीय िन गिनमी का याची. ही गिनमी का याची लढाई जर िन चयाने िन सवर्त्र चाल ूठेिवली तर ित याशी िटकाव धर यास कोणीही समथर् होणार नाही!” नंतर मॅिझनीने आप या सं थेत ‘त ण इटली’ हे नाव देऊन त ण िन वदृ्ध असे दोन तट केले या आके्षपाला उ तर िदले आहे. ‘त ण इटली’ या मताप्रमाणे रा ट्रस तेची रचना कोण या त वावर हावी याचा अ यंत मह वाचा नकाशा रेखाटला आहे. “आ ही आम या ित्ररंगयकु्त िनशाणावर ‘त ण इटली’ असे नाव िलिहले आहे याचे कारण असे आहे की, ते िनशाण पुन जीिवत िन अिभनव इटलीचे आहे. “जे समाजा या क्रांितप्रवृ तीला यःकि चत सधुारणावर सतंु ट ठेवू पाहतातः जे भतूकालीन इितहासा या िव द्ध जाऊन िन या इितहासा या बोधाला गुडंाळून ठेवून राजस तेचे तोम माजिवतात; जे लोकस ताक पद्धतीचा वेष किरतात; जे रा ट्रीय पुढारीपणाचा डौल िमरिवते वेळेस पुढे येतात परंतु मृ यूची वेळ आली की मागे घेतात, यांना वदेशो नित परक्यांचे आधाराने करावयाचे मगृजळी अशा लागली आहे; जे राजकीय वातं य पािहजे, परंतु वा ःमया मक, धािमर्क िन ताि वक वातं य नको हणनू ओरडतात, िन या राजकीय वातं यासाठी िभक्षांदेहीवर िव वास ठेवून वदेशाने आ मिन ठापूवर्क केले या वातं या या चळवळींचा िधःक्कार करतात; यांना िन फक्त यांनाच मग ते कोण याही दजार्चे, वयाचे िन प्रांताचे लोक असोत- या सवार्ना आ ही हातारी इटली हणनू नाव देतो. कारण ती भतूकालाची माणसे आहेत िन यांची साठी बुिद्ध नाठी झालेली आहे.” “यां यािशवाय िन फक्त यां याचिशवाय जे उतरतात ते आ ही- ‘त ण इटली’- प्रगतीचे लोक, भिव याचे कत, वातं याचे भक्त आमचे वय, ि थित, प्रांत कोणचाही असो. आ ही यां यापासनू िवभक्त झालो आहोत, कायमचे िवभक्त झालो आहोत. “ वतंत्रता, सवर् प्रकारची िन सवर् लोकांची समता, सामािजक िन राजकीय हक्कांची िन कतर् याची सहकािरता, सवर् लोकांची, सवर् वतंत्रजनाची; मान या या प्रगतीचे मह कृ य पार पाड यासाठी केलेले सभंयू समु थान हे आमचे िच ह आहे, उि ट आहे, मह कायर् आहे.”

“ याला याहून काही जा त ेय कर िशकवावयाचे असेल याने पुढे यावे. ते उघड रीतीने सांगणे हे याचे कतर् य आहे. याला याहून उदा ततर काही ठाऊक नसेल याने आ हास येऊन िमळावे. आमचे बधंु हावे.” “ यांना या दोहोपैकी एकही मागर् प करावयाच नसेल यांनी खुशाल हातपाय पस न घोरत पडावे. पण उलटे आ हालाच िक्रयाशू यतेचा िन मशानशांततेचा उपदेश कर याचे धाडस तरी क नये.” “लोक, जानपद हे आमचे मलूत व आहे. समाज पी िपरािमडचा हा मलूाधार आहे. आ ही याचा जानपद याचा अथर् असा समजतो की, रा ट्र बनिवणारा लोकसमाज. नुसते समाज हणजे रा ट्र न हे. एका त वाने, एका उ ेशाने िन एकाच काय याने बद्ध असलेले लोक रा ट्र बनवू शकतात. रा ट्र श दात एकीचा अतंभार्व होतो. त वैकता, उि टैकता, अिधकारैकता याच गो टीनी समाजाला रा ट्रीय व प्रा त होते.” “रा ट्र एक अस याने याचे प्रितिनधीमडंळही एकच राहील.” “रा ट्रीय प्रितिनिध वाचा अिधकार हा ीमतंी या त वावर अवलबंून नसावा, तो लोकसखं्ये या प्रमाणाने ठरिवला जावा.” “रा ट्राचे खरे खरे प्रितिनिध व सपंाद यासाठी प्र येक यक्तीला मतदारीचा हक्क असला पािहजे. या मनु याला मतदारीचा हक्क उपभोिगता येत नाही, तो नागिरकच न हे. समाजाचा करार या यापुरता मोडला आहे असेच समजणे भाग आहे. कारण या करारास याची समंती घेतलेली नाही. िन हणनू समाजाचा प्र येक कायदा हा या या िहशोबी केवळ जलुमूच होय.” “परंतु या प्र येक यक्तीला मतदारी दे या या िव द्ध एक मह वाचा आके्षप असा आहे की मतदारीचा योग्य उपयोग कर याइतके िशक्षण प्र येक यक्तीला िमळालेले नसते. हणनू ही अडचण टाळ यासाठी अशी यव था केली जाईल, की दहेुरी िनवडणकुीची पद्धित योज यात येईल. पिह याने मतदाराची िनवडणकू होईल िन मग ते मतदार लोक प्रितिनधीची िनवडणकू करतील.” “रा ट्रीय प्रितिनधींना रा ट्रच पगार देईल. िन मग यांना प्रितिनधी वा या मदुतीपयर्ंत कोणचीही सावर्जिनक जागा िमळणार नाही.” “रा ट्रीय प्रितिनधीची सखं्या शक्य िततकी जा त ठेवावी. या रीतीने लांचलचुपतीचा पु कळ बंदोब त करता येतो. फ्रांसम ये जे हा जे हा प्रितिनधींची सखं्या कमी केली गेली ते हा ते हा वातं याची अवनित होत गेली.” “ते प्रितिनधी एकत्र िमळून रा ट्रीय कामे पार पाडतील. रा ट्राची शक्ती अमयार्िदत आहे िन हणनू प्रितिनधी या िनवडणकुीवर कोणचािह दाब दडपशहा ठेवणे हणजे रा ट्रा या सवर् शिक्तम वाचा र् हास करणे होय.”

“अशा पूणर् िवचाराने पार पाड यास प्रितिनधीची िनवडणकू ही खरी खरी रा ट्रीय िनवडणकू होईल.” “सामािजक शक्तीची योग्य यव था, िदग्दशर्न िन सधुारणा क न या समाजाला प्रगतीकड ेउ क्रांतीकड ेनेणे हे प्रितिनधीमडंळाचे मखु्य कतर् य आहे. याने समतेचे सरंक्षण केले पािहजे. िन हणनू दःुखाने गांजले या अनंत माणसां या वगार्ची उ नित िन सखुसमाधान घडवून आणणे हे मखु्य काम आहे.” “आनुवंिशक, द तिवधाना मक, दाना मक, मृ युपत्रा मक वगरेै कायदे अशा रीतीने केले जावेत की, थो या िन िविश ट लोकातच सपं ती थांबून राहू नये. िकंवा फार थो या कुटंुबां या हातीच सवर् मालम ता अडकून पडू नये.” “करांची यव था अशी केली जावी की, आयु याला अगदी अव य तेवढे पदाथर् करापासनू मकु्त असावेत. िन चैनी या पदाथार्वर प्रमाणाने वाढ या रीतीने कर बसवावे.” “प्र येक मनु यास या या समयोग्यते या मनु याकडून याय िदला जावा एतदथर् यूरीची पद्धत- पंचायत अमलात आणली जावी.” “रा ट्राचे प्रितपालक या ना याने रा ट्र प्रितिनधींचे हे कतर् य आहे की, अशा रीतीने सवर् कारभार चालिवला जावा की, यक्ती या वातं याची पराका ठा िन रा ट्रा या िवभवाची पिरसीमा ही एकत्र राहू शकतील.” “यासाठीच यिक्त वातं याचे पूणर् सरंक्षण झाले पािहजे. यािव द्ध घडणार् या गु यांना कडक शासन केले जाईल.” “यासाठीच मत वातं य नेहमी पू य मानले जाईल. हणनूच धािमर्क प्र न नेहमी यक्ती या िन ठेवर िन पसतंीवर सोपिवले जातील.” “यासाठीच लेखन वातं य िन मदु्रण वातं य पूणर् रीतीने दे यात येईल.” “परंतु रा ट्रा या िवरा पु षाचे लक्ष नेहमी प्रगमनाकड ेपािहजे आहे.िन हणनूच शक्य िततकी सधुारणा कर यासाठी भिव य कालाकड ेएकसारखे सू म परीक्षण करीत पहात बसनू वतर्मान ि थती या त वात काय फरक करावयाचा हे ठरिवणे रा ट्र प्रितिनधींचे मह वाचे कायर् होईल. कारण रा ट्रसरंक्षण हेच कायते कृ य नसनू रा ट्रप्रगमन हेच मखु्य कतर् य होय.” “ हणनू समाज वातं याचे सरंक्षण िन समाजएकीकरणाचे पूणर् वातं य ही राखली जातील. समाजाला सुिशिक्षतता यावी एतदथर् प्राथिमक िशक्षणाची सवर् यापक पद्धित सु करावी िन िशक्षणसं थांना उ तेजन आिण मदत यावी.” “सरकारी अिधकार् यांची िनवड ही बिुद्धिवषयक े ठता, यिक्तिवषयक सशुीलता िन सामाजिवषयक नीितम ता यां या िवचाराने ठरिवली जाईल.”

“गु हेगारीचे कायदे अशा रीतीने केले जावेत की, गु हेगारांची सधुारणा िन स वतर्न ही वाढावीत.” “सावर्जिनक वाचनालये, वतर्मानपत्रे िन िव विव यालये काढली जावीत िन बिक्षसे िदली जावीत.” “सवर् यापक मतदारी या हक्काप्रमाणे जे सरकार येईल ते आ ही िशरसावं य मानू. कारण यक्तीने रा ट्रीय श दाला मान देणे हे ितचे कतर् य आहे. परंतु वरील मलूत वािव द्ध जर ते सरकार असेल तर जरी आ ही रा ट्राची आज्ञा मा य क च क , तरी रा ट्राला आम या मतांचा उपदेश अतक्य जोराने क की, रा ट्रानेच पु हा क्रांित घडवून आण यास तयार हावे.” “आमचे उ तर येथे सपंले आहे. ही आमची मलूत वे आहेत. ही आमची मते प्रिसद्ध केली आहेत. पािहजे असेल यांनी ती सरंक्षण करावी.’त ण इटली’ या मताने चालणार. इटली या भावी भाग्या इतकीच सिुनि चत िन या वातं यिवचारातून ती प्रादभुूर्त झाली, या वातं यिवचाराइतकी अिवनाशी अशी ही ‘त ण इटली’ याच मागार्ने चालणार! “त ण इटली” अिवनाशी रहाणार, कारण प्र तुत यगुा या अतं फूतीर्शी ितची त मयता झालेली आहे. िन हणनू सरकारी जुलमु, यक्तींचा शंकखोरपणा, िकंवा परवशतेचे जड जोखड यां या योगाने इटली या त ण वीराची मह वाकांक्षा िन वातं याकांक्षा कालत्रयीही नाश पावणार नाही!”

भाग ितसरा

आ मचिरत्र खंड २. Bright goddess of the chain-less mind, Brightest in dungeons, liberty thou art; Thy palace is within the freeman’s heart, Whose soul the love of The alone can find. And when thy sons to fetters are consigned To fetters and the damp vault’s day-less gloom Thy joy is with them still and unconfined Their country conquers with their martyrdom. Byron.

प्रमाणे ‘त ण इटली’ची थापना कर यास आरंभ केला. प्रथमतः मी वतः शपथ घेतली. या शपथेबरहुकुम मी अजनू वागत आहे, आज म वागेन. ‘त ण इटली’ या कायर्क्रमाप्रमाणे िशक्षण िन उठावणी ही दो ही कतर् ये कर यास मी आरंभ केला. गु त रीतीने इटलीम ये शाखा काढून सं थेची प्रसिृत कर याचा खटपटीस लागलो. इकड े‘त ण इटली’ या पत्राचे प्रिसिद्धपत्रक छापून प्रिसद्ध केले. या वेळेस आम यापाशी पैशाचे अगदी बळाबळ न हते. मी माझ ेघ न जे थोडसेे पैसे येत असत यातनूच खचर् भागवी. िशवाय माझ ेजे इतर िमत्र होते तेिह ह पार झा यापासनू िनधर्न झालेले होते. परंतु लोक या या भरवशावर आ ही वतर्मानपत्र काढ याचे कामास हात घातला. अशा रीतीने अगंावर गु त सं था िन वतर्मानपत्र अशी दोन कामे घेतली. मी माझा वेळ वतर्मानपत्रासाठी लेख िलिह यात िन गु त सं थेचा प्रसार कर यात खचर् क लागलो. मी आता मासिलसम येच राह याचा सकं प केला. तेथून इटलीम ये िजनोआ, लेग्हॉनर् वगेरे शहरी जे माझ ेिमत्रमडंळ होते, यांना ‘त ण इटली’ ची क पना समजाऊन देऊन नंतर ित या शाखा िठकिठकाणी उघड यासाठी ितचे िनयम, काम कसे करावयाचे याची मािहती, प्र येक मह वा या प्र नाब ल खुलासा, िनरिनरा या सचूना, वगरेै धाडीत असे. िजनोआम ये माझ ेअसलेले िप्रय िमत्र रिफनी बंधु वय िन लेग्हॉनर्म ये असलेले िबिन िन ग्युराझी यां या माकड ेसवर् ेय आहे की, लवकरच िजनोआम ये िन लेग्हॉनर्म ये ‘त ण इटली’ या

शाखा उघड या गे या. पिहली रा ट्रमडंळे तेथे थािपली गेली. ‘त ण इटली’ची रचना ही शक्य िततक्या रीतीने साधी िन फािजल िवधीपासनू

अिल त अशी केली होती. कारबोनारीमधील या असखं्य पायर् या, वगर्, इय ता वगरेै सवर् काढून टाकून आ ही दोन वगर् काय ते ठेिवले. एक दीक्षागु िकंवा दीक्षािधकारी िन दसुरा दीिक्षत.

‘त ण इटली’ या त वाना पूणर् मान देणारापैकी जे सभासद िवशेष बुिद्धमान िन धोरणी असत यांना दसुर् यांना दीक्षा दे याचा अिधकार दे यात येत असे िन दीक्षागु हे नाव िमळत असे. परंतु जे नुसते दीिक्षत वगार्तील असतील यांना दसुर् यांना दीक्षा दे याचा अिधकार नसे. इटली या बाहेर एक मखु्य कमेटी नेमलेली असे. इटलीत िकतीिह धरपकड झाली तरी सं थे या मखु्य कद्राला धक्का लाग ूनये हणनू मखु्य कमेटी इटली या बाहेर ठेवली होती. या कमेटीचे मखु्य काम हणजे ‘त ण इटली’ चे िनशाण एकसारखे फडकत ठेवावाचे िन इतर देशातील लोकस ताक िन वातं यशाली वीरांबरोबर शक्य िततका नेहसबंंध ढ करावयाचा. नंतर या मखु्य कमेटीखाली इटली या मह वा या प्रांतातून मोठमोठा या शहरी थािनक कमेटया नेम या हो या. यांचे मखु्य काम हणजे ता पुरती कामे बजािवणे, थािनक कृ ये पार पाडणे, पत्र यवहार करणे वगैरे वगरेै असे. सभासदाची सखं्या ही प्र येक शाखेत सारखीच असे असे नाही. या प्र येक शाखे या सभासदापैकी लहान लहान टो या क न या एकेक दीक्षागु या ता यात िदले या असत. या दीक्षागु वर या िविश ट थानाचा खरा पुढारी हा चालक नेमलेला असे.

अशी, थोडक्यात हणावयाची हणजे, ‘त ण इटली’ ची रचना होती. पत्र यवहाराची पद्धित अशी होती की, प्रथमतः दीिक्षतांनी दीक्षागु कडे, नंतर या दीक्षागु नी प्र येकी या या थािनक चालकाकड,े या थािनक चालकांनी यां या िज यातील मडंळांकड ेिन या मडंळाने इटली बाहेर या असणार् या सवार्त वर या कद्रमडंळाकडे (Central committee); अशा परंपरेने सवर् यवहार केला जाई.

कद्रमडंळाकडून थािनक मडंळाकड ेिन थािनक मडंळाकडून कद्रमडंळाकड ेयेणार् या िनरो यावर िव वास ठेव याचे आधी याची खात्री क न घे यासाठी काही खुणा ठेवले या असत. िविश ट श द, िविश ट आकृतीने कापलेला कागदाचा तुकडा, िन ह त पशार्ची ठरलेली लकब या खुणा योज यात येत असत. यातूनिह फसगत होऊ नये हणनू या दर तीन मिह यानी बदल या जात. प्र येक सभासद आप या ऐपतीप्रमाणे दरमहा ठरलेली वगर्णी देत असे. या वगर्णीपैकी दोन ततृीयांश रक्कम प्रांितक खचार्किरता ठेिवली जाई. बाकीची एक ततृीयांश रक्कम ही कद्रमडंळाकड ेसं थे या रचनेचा खचर् भाग यासाठी िदली जाई, न हे िदली गेली पािहजे होती. पिह यानेच असा अजमास होता की, छापखा याचा खचर् हा लेखा या िविक्रवरच िनघेल.

आम या सं थेचे िच ह सायप्रसवकृ्षाची एक डहाळी असे. सायप्रस वकृ्ष हे एक मशान िच ह आहे. तेच आ ही आम या देशवीरा या मतृीसाठी धारण केले होते. आमचा सतू्र श द ‘आता िन आज म’. हा आम या कायार्त अ यंत अव य अशा ढ िन चयाचा िन स त वाचा योतक होता.

‘त ण इटली’ या झ यावर इटली रा ट्राचे रंगत्रय होते. वेत, रक्त िन हिरत (मॅिझनीने याचा उ ेश िदला नाही परंतु तो प ट आहे. वेतवणर् हा पिव याचा योतक आहे, रक्तवणर् हा अ याया या सडूाचा योतक आहे िन हिरतवगर् िहरवा रंग हा ता याचा िन ता या दमाचा योतक आहे.) या िनशाणा या एका बाजलूा वतंत्रता, समता िन मानु यता हे श दत्रय िन दसुर् या बाजलूा रा टै्रकता िन दा यमकु्तता हे श द वय िलिहलेले असे. पिह या बाजवूर इटली देशाची अतं थ कतर् य असनू दसुर् या बाजवूर याची रा ट्रीय कतर् ये िलिहलेली होती. पिह यापासनू ‘परमे वर िन मान य ‘ हा आमचा मतं्र ठरलेला आहे. ‘परमे वर िन मानुषता’ असा हा महामतं्र आम या इतर रा ट्रांशी असणार् या सबंंधात पाळला जाईल िन ‘ई वर िन लोक ‘ हा मतं्र आम या अतंगर्त यव थेत पाळला जाईल.

या दोन त वां या िकंवा वा तिवक पाहता एकाच त वाची ही पिरि थतीने िभ न िदसणारी जी दोन पे ‘ई वर िन जानपद,’ ‘लोक िन देव ‘ यां यापासनूच आम या सं थे या राजकीय, सामािजक, धािमर्क िन यिक्तिवषयक सवर् मतांचा उद्भव झालेला आहे. रा ट्राम ये प्रादभुूर्त होणारी िभ न िभ न समाज पांतरे िनिरक्षण क न या सवार् या एकीकरणात जे सवर्सामा य त व िदसनू येते ते ग्रहण क न या त वा या भाषेत रा ट्राची सवर् उपांगे समािव ट कर यात यश वी झालेली राजकीय सं था हटली हणजे आमची ‘त ण इटली’ हीच होय. रा ट्राची दा यापासनू मकु्तता, मग वतंत्रतेने भिूषत अशा या रा ट्रपु षाचे इतर रा ट्रपु षांशी नेह सपंादनता अशा रीतीने मानवी उ क्रांतीकड ेसवार्सह अिभमखु होऊन अिंतम त वाला परमे वराला जाऊन त मय हो याची कतर् यता, हा मनु याचा पूणार्व थेचा मागर् प्रथमतः ‘त ण इटली’ने शोधनू काढला. वातं यसपंादन ही धमर्शील वाची पिहली पायरी होय, राजकीय िन धािमर्क कतर् ये िभ न नाहीत िन हणनूच ऐिहक िन पारमािथर्क ही एकाच त वाची दोन पे आहेत असे दाखवून जगातील िन वगार्तील मखूर् मतवा यांनी माजिवलेला िवरोध मोडून टाकला.

या वेळेस इटलीम येच थापन होत गेले या ‘त ण इटली’ या गु त मडंळी या िनरिनरा या शाखांना मी वारंवार उपदेश िन मागर्दशर्न देत असे. याचप्रमाणे इटािलयन त ण लोक माझी भेट घे यास िन उपदेश एक यास आले हणजे यांनाही मी वरील त वाची फोड क न सांगत असे. अशा प्रकार या उपदेशात मी नेहमी राजकीय िन नीितिवषयक त वाची सांगड घालीत असे. हजारो वेळा हे काम करावे लागत असे. यातून साधारण मु े खाली िदले आहेत.--

“नु ती क्रांित क नच थांबावयाचे नाही तर शक्य िततका प्रय न क न पुन जीवन करावयाचे.”

“आप यापुढे जो मखु्य प्र न आहे तो खरे पािहले असता रा ट्रीय ससंतृीचा, रा ट्रीय िशक्षणाचा आहे. परंत ुआप या मातूभमूीला स या या परतंत्रते या नीच ि थतीत क डलेले आहे या पारतं याचा नाश के यािशवाय हे रा ट्रीय ससंतृीचे मह कायर् करणे अशक्य अस याने या ससंतृीची साधने हणनूच श त्रे परजली पािहजेत िन क्रांितयुद्ध केले पािहजे. परंतु या समशेरी घेऊन आ ही राजकीय शृंखला तोडणार आहोत या समशेरी या अग्रभागी ‘देव िन लोक’ ही त वे असतील तरच या समशेरीना आ ही पशर् क .”

“जा त शोिभवंत िन शभु मिंदर बांध याची धमक असेल तरच प्र तुत या अमारतीचा नाश कर यात खरी मजा आहे. वदेशबांधवां या अतंःकरणपटावर हक्क िन कतर् य हे श द िलहू अशी आशा िन िन ठा जर नसेल तर त ेश द नु त ेकागदोपत्री िलहून काय उपयोग?”

“आप या विडलांनी ही कतर् ये केली नाहीत िन हणनू आपण ती अव य केली पािहजेत. इटली या देशबधंूना नु ते बंड कर यास सांगावयाचे नाही, तर आपले मखु्य कतर् य हटले हणजे वतंत्र िन शिक्तमान रा ट्र िनमार्ण करणे होय. “

“अशी आम या मनाची धमर्िन ठा आहे की, इटली देशाचे ऐिहक अि त व सपंलेले नाही. मानवी उ क्रांतीत नवीन त वाची भर टाक यास ती अजनू समथर् आहे. ितने दोन वेळा जगाचे नेतृ व प किरले होते. तीच इटली जगाचे नेतृ व पु हा एकदा आप याकड ेघे यास सवर्समथर् आहे. आपले कतर् य हणजे या नेतृ वास अ यंत आव यक अशी राजकीय वातं यप्राि त क न घेणे हे होय.”

“द्र यवािद वाने यिक्तधमार्ची गौणत वे प्रचिलत होतात. परंत ुरा ट्र िन समाज िनमार्ण कर यास द्र यवािद व समथर् नाही. कारण रा ट्रिनिमर्ित ही यक्तीं या गौण हेतूंनी घडणारी नाही. आपली सवार्ंची उ पि त, आपली प्रविृ त, आपली अिंतम साथर्कता ही एकच आहे अशी भावना झा यािशवाय समाजिनिमर्ती होत नाही. हणनू यिक्त व आ ही झगुा न देऊन समेि ट व हे उ क्रांित प अिंगकारतो.”

“पूवीर् या थोर थोर इटािलयनां या इितहासप्रसाराने आ ही इटािलयन लोकां या मनात वसाम यर्िन ठा उ प न क . वरा ट्राची भतूकृ ये ऐकून यांचे बाहू फुरफु लागतील. धैयर्, वाथर् याग, नेट, िचकाटी िन एकिदलपणा हे स गणु यांचे अगंात सचंारतील. ते स गणु आम या मह कायार्ला अ यंत आव यक आहेत.”

“ याची मते तकर् शा त्रा या कसोटीस उतरतात यांचा पंथ हा बिल ठ असतो. तुम या अनयुायांम ये नसुता बंडखोरपणा माजवू नका. प्र येकाला याचा िव वास कशात आहे हे िवचारा िन यांचा तुम या त वाम ये पणूर् िव वास असेल यांनाच आप यात घ्या. तु ही सखं्येवर फारसे जाऊ नका, तर मतैक्यावर सवर् िव वास ठेवा.”

“तु हाला नवीन झडा उभारावयाचा आहे. िन हणनू तो तोल याची शक्ती यां यात असेल असेच लोक िनवडा. असे लोक हटले हणजे रा ट्रांतील त ण जवान हे

होते. ता य हे अवसान, धाडस, करारी िन आ म याग यांनी भरलेले असते. यां यापासनू आपली त वे गु त ठेवू नका. फाजील गु तता नाश करते. यांना सवर् कळू या इतकेच न हे तर यांना ती त वे प ट िरतीने समजावून सांगा. आपला उ ेश काय, र ता कोणचा हे यांना कळले की, मग ते काय वाटेल ते करतील.”

“भतूकाली घडलेली फार मोठी चुकी हटली हणजे त वाचे जगी यक्तींची योजना होय. वातं यासाठी अमुक करा असे सांग याचे ऐवजी, आमचा हुकूम हणनू अमका सांगतो हणनू करा असे सांिगतले जाई.”

“ही चुकी सधुारा. त विन ठा िशकवा. यांना यक्तीसाठी लढाई करावयाची नाही असे कळवा. आप याला आप या िप्रय देशाला मकु्त कर याकिरता, लोकक याणाकिरता, िनसगर्द त हक्कांकिरता िन ई वराकिरता लढावयाचे आहे असे कळवा.”

“लोकांस असे समजावून सांगा की, रा यक्रांतीचे पुढारी यांचा रा यक्रांतीत िव वास आहे अशा लोकातूनच िनवडावे. यांनी गलुामिगरीची कामे क न मोठेपणा िमळिवला आहे, यां या हाती रा यक्रांतीचे चालक व सोपवू नये. १८३१ या बंडातील अशा प्रकार या पढुार् यांचे िन ं य वतर्न उघडकीस आणा.”

“पुनः पु हा लोकांस असे समजावून सांगा की, इटली देशाची मकु्तता ही ितचे लोकांचे हातात आहे. िक्रयाकतृर् व- एकसारखे झटणे- हे मखु्य श त्र आहे. उठावणी- पुनः पु हा उठावणी- पिह या पिह याने येणार् या अपजयास भीक न घालता, धैयर् न सोडता, िन िनराश न होता उठावणी करीत रहावे.”

“तडजोड हणनू सहसा क नका. तडजोड ही बहुधा अिनतीकारक िन घातक असते.”

“तु ही कधीही असे व नातसदु्धा आण ूनका की तु हास लढाई टाळता येईल. नाही, नाही, लढाईिशवाय वातं य िमळणार नाही. लढाई भयकंर रक्तपाताची, तुमलु, कठोर अशी लढाई ऑि टयाशी के यािशवाय सटुका नाही. लढाई टाळता येणे शक्य नाही इतकेच न हे तर तु हास िततके सबल व येताच शक्य िततक्या लवकर या लढाईला तु हीच आरंभ केला पािहजे. कारण क्रांितयुद्धात सदोिदत पिहला आघात क्रांितपक्षानेच केला पािहजे. एकदम तुटून पड याने तुमचे असावध शत्र ुभयभीत होतात िन तुमचे नेही आशायुक्त िन धैयर्युक्त होतात.”

“परक्या स तेपासनू काहीही िमळिव याची आशा ध नका. परके लोक तु हांस कधीही मदत करणार नाहीत. तु ही असेच िसद्ध केले पािहजे की, यां यािशवाय तु हाम ये वतंत्रता िमळिव याची धमक आहे.”

“जे हां उठावणी कराल ते हा ती उठावणी एका या प्रांतातफ िकंवा जातीतफ न किरता ती सवर् इटलीचे नावाने करा. सवर् देशाचे नावाने उठा. जर वातं यत वासाठी रा टै्रकते या नावाने उठाल िन पिह या धडक्यासरशी वतः या सम यार्चा प्रभाव दाखवाल तर सवर् लोक दसुर् याच ह याला तु हास येऊन िमळतील िन अशा रीतीने तु हास िवजय िमळेल. परंत ुरा ट्राचे नावाने िन वतःचे िहमतीवर उठले असता जरी तु हास अपयश आले तरी काय? या देशवीर वाने तु ही रा ट्रास इतके उदा त िशक्षण याल की, तुमचे पुत्र तमु या अपजयाचा फायदा घेऊन िन तुम या रक्ताची शपथ घेऊन तु ही आरंिभलेले पिवत्र कायर्क्रम शेवटास नेतील.”

साधारणतः अशा त वाचा िन अशा िदशेचा मी बोध करीत असे. यांना मी हा उपदेश देत असे यापैकी पु कळजण अजनू िजवंत आहेत. त ेसवर्, मी, िलिह याप्रमाणेच उपदेश देत होतो की नाही, याची साक्ष देतील. मा या उपदेशाचा पिरणाम फार विरत होत असे. इकड ेट कनी प्रांतात कमे यांची थापना अ यंत जलद रीतीने होत गेली. िजनोआ शहरी रिफनी बधंु वय, कँपानेला, बे झा िन सं थे या प्रसाराथर् अ यंत खटपट करणारे आणखी काही त ण लोक हे सवर् ता या या भरात होते; अप्रिसद्ध, दिरद्री िन वजन पडावयासारखे काही साधन नसलेले असे होते. परंतु या सवर् अडचणी बाजसू सर या. िन या त णापासनू या त णाला िन या िव या यार्पासनू या िव या यार्ला आग लागत चालली. सं थेचा प्रसार एखा या वण याप्रमाणे अनपेिक्षत वरेने चाल ूझाला. इतक्यात आमचे वतर्मानपत्रिह प्रिसद्ध झाले. यामळेु आजपयर्ंत नसलेले यिक्तमह व आ हांस िमळाले. ते लेख यां या यां या हातात पडले त ेते आम या मताकड ेवळले. त णामागनू त ण आम या िनशाणाखाली िमळू लागले. यक्ती या िन फाजील गौ या या िव द्ध हा त वांचा जय होता. प्र येक उ च दयातनू आम या िवचारांचा प्रित वनी िनघू लागला िन आजपयर्ंत आम या इटािलयन त णां या अतंःकरणात सु त असले या उदा त मह वाकांक्षा ‘त ण इटली’ या गजर्नेने खडबडून जाग्या झा या.

अशा रीतीने आ हास उ तेजन िमळाले. आमची कतर् ये पार पाड यास आ ही प्राणांचीही पवार् ठेवली नाही. आम या या लहानशा मडंलातील प्र येकजणाने, या प्र येक देशवीराने, मेहनत, म िकंवा वाथर् याग यांची कमाल क न ती कतर् ये शक्य िततकी पार पाडली. मी असे सांगतो या त णांनी आपले देह धारातीथीर् ठेवले यां यािवषयी िन जे अजपूयर्ंत कीतीर्ला तु छ मानून अप्रिसद्धीत कायर्क्षम आहेत, यां यािवषयी माझ ेअसलेले कतर् य म न-मी असे सांगतो की, आम या या त ण मडंळाप्रमाणे वातं यकायार्ला वाहून घेतले या, एकमेकांवर इतके अप्रितम पे्रम करणार् या, इतक्या िनमर्ल उ हासाने िन अवसानाने झटणार् या, िन प्र येक िदवशी, प्र येक क्षणी, इतके अ ांत म करणार् या, अशा त णांचे मडंल मी इतरत्र कोठेही पािहले नाही.

या मडंलात, लॅ बिटर्, युिसिग्लओ, लु ट्रीनी, रिफनी, मी िन आणखी समुारे पाच सहा जण इतके होते. यापैकी बहुतेक मॉडनेा मधून आलेले होते. कोणतीही मदत नसतां, चाकरमाणसे नसतां, कचेरी नसतां, बदली यावयाची सोय नसतां, सकाळपासनू सं याकाळपयर्ंत िन सं याकाळपासनू रात्री बारा वाजेपयर्ंत आ ही एकसारखे काम करीत होतो. लेख िलिहणे, पत्र यवहार, इटलीतील शाखांचे मागर्चालक व, प्रवाशी िन त ण इटािलयन यां या भेटी घेणे, इटािलयन खलाशांना आप या पक्षास वळिवणे, छापले या लेखां या घ या घालणे, गठे्ठ बांधणे वगरेै मानिसक िन शािररीक कामे एकामागनू एक अशी कर यासाठी हमालासारखे आ ही राबत होतो. लासेिसिलया नावाचा स छील िन खर् या कळवळीचा त ण हा कंपॅिझटर होता. लॅ बटीर् हा छापलेले लेख तपाशीत असे. ितसरा एक ते लेख गठे्ठ क न वाहून नेत असे- गाडीचे िकंवा हमालाचे भाड ेवाचवीत असे! आ ही सवर्जण अगदी बरोबरी या ना याने िन सख्या भावाभावाप्रमाणे रहात होतो. एकाच उ ेशाने िन एकाच आशेने बद्ध झालेले भाऊ होतो. इतर रा ट्रातील लोकस ताकवादी आम या प्रय नांचा नेट िन वातं यिप्रती पाहून आ हावर पे्रम करीत िन आम याब ल पू यभाव बाळगीत. बहुतेक वेळा आम या आ हीच जमिवले या लहानशा पुंजीतून तो सवर् खचर् भागवावा लागत अस याकारणाने, आम या दािर याची कमाल होई आिण आ हांजवळ एक पै देखील राहत नसे. तथािप आ ही सदोिदत आनंदात िन उ हासात होतो. आम या मदेु्रवर सदासवर्दा भावी आशेचे ि मत झळकत असे.

१८३१ पासनू १८३३ पयर्तेची ती दोन वष ही आम या आयु यातील इतकी िनमर्ल, आनंदाची िन हौशीने कतर् यत परतेत खिचर्लेली होती की, भावी िप यांनी ती हकीगत अव य वाचावी अशी माझी इ छा आहे. आम यावर आम या शत्रूनंी वाटेल तसे ह ले केले. आम यावर काही वेळा िजवावरची सकंटे आली. ती हकीकत पुढे देईनच. परंत ुते युद्ध हे आम या शत्रूनंी उदा त रीतीने केले नाही. यां या या त्रासाने, यांनी केले या या िव वासतघाताने, आम यात पाडले या फाटाफुटीने, आमची काही मडंळी जरी िनराश आिण हताश झाली असली तथािप आमचा पक्ष काही हताश झाला नाही. आमचे आ मे अजनू आशेने फुललेले आहेत. आ ही यक्तीब ल आता बेपवार् झालो आहोत. आता मी फक्त कतर् यासाठीच-िवरक्त फलाशािवहीन, िनमर्म वपूणर् अशा कतर् यासाठीच-खपत आहे िन आज म खपेन. ‘कमर् येवािधकार ते मा फलेषु कदाचन’ या कतर् यमीमांसेप्रमाणे मी वागणारच, परंतु आमचे मागनू येणार् या वदेशबधंूंना तरी अशा अधम शत्रूपंासनू परमे वर सरुिक्षत ठेवो!

आमचे पत्र िन लेख इटली देशात गु तपणाने प्रसतृ कसे करावयाचे हा पिहला प्र न येऊन पडला.ते हा फ्रांसपासनू इटलीकड ेजाणार् या बोटींवरील इटािलयनांशी सधंान बांध याचा प्रय न केला. याम ये मॉ टेनेरी नावाचा एक त ण इटािलयन होता. याने िन

इतर काही जणांनी ते लेख इटलीम ये वेळचे वेळी ने याचे काम अतीशय त परतेने िन िशताफीने केले. हा त ण मॉ टेनेरी पुढे कॉलेर् याने मेला. पिह या पिह याने सरकारची वक्र टी आम या लेखांकड ेगेली नाही. ते हा, तोपयर्ंत लेखांचे पुडक्यांवर कोणातरी एका यापार् या या वखारीचा प ता िलिहत होतो. या यापार् या या नावाचा सरकारला सहसा सशंय येत नसे. यातनूही िजनोआस धाडावया या पुडक्यांवर लेग्हानर् शहरातील वखारीचे नाव असे िन लेग्हानर् या पुडक्यावर दसुर् या एका शहराचे नाव असे, अशा रीतीने ती पुडकी पाठिवली जात. अशा रीतीने या पिह या शहराला बोट लागेल तेथील ऑिफसर या िठकाण या पत्रांब ल चौकशी करीत अस याने सवर् पुडकी िबन तपासता सटुत. ती पुडकी आम या मनु या या ता यात बोटीवर पडत. पढेु बोट बंदराला लागली की, आम या आगाऊ सचूनेप्रमाणे या शहरातील सं थेचा अिधकारी बोटीवर भेटीला हणनू येई िन जाताना ते पुडके लपवून घेऊन जाई. इकड ेपोिलस या शहरा या प यावरील सवर् व तु तपाशीत व थ पडत. परंतु काही कालाने अिधकार् यांचे लक्ष इकड ेलागले. या लेखांनी इतका पिरणाम घडत असे की, सरकारने ते लेख पकडून देईल याला बिक्षसे लािवली िन इटलीम ये याचा प्रसार हो यास यि कंचीतही मदत कोणी केली तरी याला भयंकर िशक्षा दे याचे हुकूम सटुले. यानंतर एका नेिट ह सं थािनकांनी आम यािव द्ध जािहरनामा काढला. जो कोणी आमचे वाचक ध न देईल याला या वाचकापासनू आले या दंडापैकी िन मी रक्कम िदली जाईल िन याचे नाव प्रिसद्ध केले असता आमचे त ण लोक या िव वासघातक्याचा िनःपात करतील हणनू याचे नाव प्रिसद्ध केले जाणार नाही, असे फमार्िवले. येथून राजस तेशी आमची प्र यक्ष लढाई जुपंली. या झग याम ये आ हाला शेकडो यातना भोगा या लाग या िन त्रास पडला, तथािप मी अिभमानाने सांगतो की, अखेर आमचाच पक्ष िवजयी झाला.

याप्रमाणे सरकारची करडी नजर आम या लेखावर िफर यानंतर मग एक नवीनच बेत योज यात आला. राळी या िकंवा कोळशा या पो यांची आवक जावक इटलीम ये सु होती. आ ही या यापारासाठी लहानशी एक वखार काढली िन तेथे या कोळशां या पो यात आपण वत;च आप या हातानी आमची लेखाची पुडकी नीट यव थेने भरीत होतो. िन या कोळशाची दहा दहा बारा बारा पोती आगबोटी या एजटंाचे माफर् त धाडीत होतो. या एजटंांना या पो यात कोळसेच काय ते आहेत असे कळिव यात येई, ती पोती सरुिक्षत पोचावी हणनू भरपूर किमशन दे यात येई. या पो याचे प तेही यांना आतील ममर् माहीत नाही, अशा यापार् यांचे नावाचे असत. या अड याचे माफर् त ती पोती इटलीमध या यापार् यास िमळाली हणजे ती पाळत राखून आम या आगाऊ सचूनेप्रमाणे तेथील सभासद िगर् हाईकांचे िमषाने यांजकड ेयेत िन ठरले या खुणेव न तेवढीच पोती िनवडून काढून िवकत घेऊन जात. नतंर आमचे लेख गु त रीतीने चोहोकड ेवाटले जात.

आ ही योिजले या हजारो युक् यांपैकी ही एक उदाहरणाथर् मी िदली आहे. या आम या गु त प्रसतृी या कामात आ हाला फ्रच लोकस तावा यांचेही सा य होई. यापैकी बरेच जण आम या फार उपयोगी पडले आहेत. मला िजआसोपेलो नावा या त णाचे नाव अजनू आठवत आहे. इटलीम ये २०० बंदकुा धाड यासाठी आ ही या या जहाजावर ने या. याने या बंदकुा गु त रीतीने पोचिव याचे अगंीकृत कायर् तडीस ने या तव फार प्रय न केले. परंतु अखेर ते कृ य उघडकीस येऊन याचे जहाज िन सवर् मालम ता िहसकाऊन घेतली गेली! तथािप तो मा याशी फार नेहाने वागला. मला वाटते की, तो अजनू मासिलसलाच रहात असेल. माझी मनापासून अशी इ छा आहे की, या या नजरेस हा लेख पडावा. मला याची अजनू आठवण आहे असे पाहून याला अितशय आनदं होईल, अशी माझी पक्की खात्री आहे. परंतु या याचब ल काय, पण असे प ट सांगतो की, लोकपक्षातील एकही मनु य मा याशी कृतघ्नतेने वागला नाही िकंवा मला िवसरला नाही.

आम या लेखांना वाटले िततके जलुमी िनयम िन कडक िशक्षा के या असतािह आळा घालता येत नाही, असे पाहून इटलीतील सरकार हताश झाले िन शेवटी याने फ्रच सरकाराकड ेतक्रार केली िन मासिलसमधील आमचा लेखन यवसाय बंद पडावा हणनू िवनंती केली! िन फ्रच सरकारने याला नंदीबैलासारखी मान डोलिवली. परंतु या यां या अनुमोदनाने आ ही न िभता तसेच काम चाल ूठेवले. यांनी आ हावर काय काय जलुमू केले ते पुढे देईन.

म यंतरी इटलीम ये ‘त ण इटली’ या गु त सं थेचा जयजयकार होत चालला. िजनोआपासनू जो आरंभ झाला तो शहरोशहरी सं थे या शाखा पसरत चाल या. थािनक कमे यांची सखं्या वाढत चालली. पुढे सरुिक्षत िन गु तरीतीचा प्रवेश नीओपोिलटन सरह ीकड ेचाल ूझाला. पत्र यवहार धोक्याचा अस याने सदोिदत प्रांतोप्रांती माणसे धाड यात येत. िन यां या वारे िनरोप िकंवा कामिगरी कळिव यात येई िन दीिक्षत केले या सभासदाचे अवसान कायम ठेव यात येई. त ण लोक आम या लेखासाठी उतावीळ झालेले असत. शेवटी आम या लेखांब लची मागणी इतकी वाढली की, आ ही िकतीही प्रती धाड या तरी या अपुर् याच पडत. ते हा मग इटली या सवर् बाजूनंा गु त छापखाने ठेिवले िन यातून आम या पत्रा या प्रती वाटेल िततक्या काढ या जात. िशवाय थािनक मह वा या लेखांची, आम याच त वाचा आणखी प्रसार कर यासाठी प्रिसिद्ध होत असे. अशा रीतीने ‘त ण इटली’ ही सं था इटली देशात एका वषार्चे आत एक कायर्कतीर् शिक्त बनली.

हा त वाचा जय होता. सामा य दजार्त ज मलेले, अप्रिसद्ध असलेले, यां याजवळ द्र य नाही िन या वेळपयर्त लोकसघंाचे पुढारी िन वजनदार गणले यां या मताशी सवर्थैव

िव द्ध असलेले असे एक मठूभर त ण उठतात काय, एक सं था काढतात काय, िन िजचा िनरिनरा या सात सरकारांना िन सात िसहंासनाना वचक बसनू ते ित या नाशाथर् स ज झाले अशा या प्रचंड शक्तीचे पुढारी होतात काय ही एकच गो ट िसद्ध करील की, यांनी जे िनशाण उभारले होते ते स याचे िनशाण होते.

कोणचीही राजकीय पद्धित नीट िनरीक्षण क न पािहली तर असे आढळून येईल की, ती एका त वज्ञान पद्धतीतून उद्भवलेली आहे. राजकीय गो टी घड याचे आधी राजकीय िवचार बदलावे लागतात. िवचार हे नेहमी आचारां या पूवीर् उद्भवतात. प्र येक नवीन क्रांित ही एक नवीन कायर्क्रम आहे. प्र येक क्रांित ही कोण या तरी त वाचा पिरणाम असते. हणनू क्रांतीचे आधी रा ट्राला ते त व बरोबर समजनू िदले पािहजे. ते त व रा ट्रीय मनाने ग्रहण केले की क्रांित हा हा हणतां यश वी होते.

फ्रांसचे सरकारने इटली या जलुमुी राजाला सतंु ट कर यासाठी १८३२ म ये एक हुकूम सोडला. िन मला ह पारीची िशक्षा िदली. तो ऑग ट मिहना होता. ह पारीची िशक्षा झाली होती तथािप मासिलस सोडणे हे मला अगदी अशक्य होते. इटलीम ये दळणवळण राख याची सवर् सोय आ ही मासिलसला उ तम रीतीने केलेली होती. िन मा या लेखनप्रसतृीसाठी मला मासिलसलाच राहणे भाग होते. हणनू या हुकुमाला भीक घालावयाची नाही असे मी ठरिवले. सरकारला मी मासिलस सोडले आहे असे भासिव यासाठी शहरातच लपून रािहलो. फ्रांसम ये या वेळेला पु कळ देशभक्त ह पार होऊन आलेले होते. हणनू अशी तजवीज केलेली होती की, फ्रचां या सरकारी नोकरीत या ह पार लोकांनी थो या पगारावर िशरावे िन या पगारासाठी काही िविश ठ कायदे पाळावे. हे कायदे यांची इतर चलनवलने बंद पाड यासाठी योिजलेले होते. मी ते कायदे प क न नोकरी कर याचे नाकारले िन मा या िशक्षे या िव द्ध ट्राय यून नावा या लोकस ताक पत्रात खालील पत्र प्रिसद्ध केले.

“आपणास हे पत्र धाड याचा मखु्य उ ेश मला झाले या िशक्षपेासनू माझ ेसरंक्षणाकिरता पुरावा पुढे आणणे हा नाही. कारण जलुमुी राजां या मनात िशक्षा दे याचे आ यावर याया या आधाराने यां याशी भांडत बसनू ती िशक्षा र कर याचा प्रय न करणे हे यथर् आहे. परंतु हे पत्र प्रिसद्ध कर याचा मखु्य हेतु हा आहे की, परक्यां या नीच कृती उघडकीस या या िन लोकांना याचा वीट येऊन या परक्यांचा नाश अिधक लवकर केला जावा.”

“ हणनू मी माझी तक्रार लोकां या पुढे मांडतो.” “वतर्मानपत्रानी मला झालेली ह पारीची िशक्षा प्रिसद्ध केली आहे. यात माझा

अपराध असा सांग यात आला आहे की, मा या देशा या मकु्ततेसाठी मी गु त कट करीत

आहे िन इटािलयन लोकानंी वदेश-रक्षणासाठी उठावे अशा आशयाचे लेख िलहून प्रिसद्ध करीत आहे.”

“मी असे सांग यात ितळमात्रही भीत नाही की, हा अपराध मी केला आहे. वदेशाची मकु्तता क अ छणे हा अपराध असेल तर तो मी केला आहे. वातं यप्रा तीची मह स ये वदेशबांधवास सांगणे हा जर गु त कट असेल तर असला गु त कट मी अव यमेव करीत आहे. जर मा या इटािलयनास ‘अहो तु ही िनज ूनका. गलुामिगरी या अवदशे या फेर् यात सापडू नका. गलुामिगरीत िजवंत राह यापेक्षा ितचे तकुड ेउडिवताना मरणे हे जा त ेय कर आहे. सावध हा, दबा ध न बसा िन वदेशाला िन वरा याला सपंादन कर याची पिहली सधंी येताच एका झडपेसरशी ती गाठा’ असे सांगणे- मा या परमिप्रय बधंूंना असे सांगणे- याला जर राजद्रोही कट कोणी हणत असेल तर मी प ट असे सांगतो की, हा राजद्रोही कट मी करीत आलो आहे, करीत आहे िन आज म करीत राहीन.”

“आप या मानवी बंधूं या मकु्ततेसाठी िन स मानासाठी गु त कट करणे हे प्र येक मनु याचे कतर् य आहे. जे सरकार वतःला उदार मतवादी हे ढ गी नाव लावून घेत,े या फ्रच सरकाराला अशा मनु याला गु हेगार हणनू समज याचा िबलकुल अिधकार नाही.”

“मा यावर दसुरा आरोप असा आहे की, मी फ्रांस देशाचे सरकार िव द्ध बंड कर याचा िन बंडवा यास उ तेजन दे याचा प्रय न करीत आहे. िन या अथीर् माझी गेलेली पत्रे पोिलसने पकडली आहेत.”

“ही पत्रे कोठे आहेत? ती पोिलसने पॅिरस या भयुारातून गाडून टाकली आहेत? ती पुढे आण याचे धाडस सरकार का करीत नाही? मी ही पत्र ेदाखिव याची िवनंती केली न हती काय? मग ती दाखिवली का नाहीत? यातील उतारे हणनू जे प्रिसद्ध कर यात आले आहेत ते पोिलसने बनावट केलेले आहेत. त ेमी के हाही िलिहले नाहीत. ते खोटे आहेत. मी या खोटे बोलणार् यांचा िधक्कार करतो....... आणखी काय पुरावे आहोत? एक तरी? नाही. नाही, हा मात्र खरा गु त कट आहे.”

“चाल ू या! मदांध राजांनो चाल ू या! तु ही आम यापासनू आमची वतंत्रता, वदेश, आमचे प्र यक्ष अि त व, िहसकावून घेतलेलीच आहेत. आता आमची वाक वतंत्रताही िहसकावनू या. मासिलस मा या इटली या लग याला आहे िन तेथे इटलीमधून ह पार झा यानंतर आ ही येऊन रािहलो. कारण तेथे इटलीला पशर् क न ध य झालेला वारा तरी आ हास पशर् करीत असे. आता आम या वासो छवासाकिरता इटलीमधून पूत होऊन येणारा तो िप्रय वाराही आम यापासनू िहसकावून घ्या.” मासिलस या िकनार् यावर उभे राहून जेथे समदु्र िन आकाश िमळून जाऊन आम या मातभृमूीला लपवू पहात होते ितकड ेआ ही बोट करावे िन टीला शक्य िततकी पुढे

ढकलनू वतःशी हणावे “ितथे िप्रय इटली आहे!” आता समदु्राकड ेबोट दाखवून “ितथे िप्रय इटली आहे!” असे हण याचा हक्कही आम यापासनू िहसकावून घ्या. चाल ू या. एका नीच कृ यापासनू दसुर् या नीच कृ याकड ेचालत रहा. अपमाना या िन मांगपणा या र याने असेच चालत जा, हणजे तुमचे थडगे तु हाला सापडले. यातच लोकपक्षाचे िहत आहे. हेच आम या मकु्ततेचे खरे साधन आहे की, आजपयर्ंत अननुभतू अशा जलुमुा या िन टपणा या का याकुट रंगाने आपले त ड फासनू तु ही जगापुढे प्रवेश करावा”

“पण जे हा घडा पूणर् भरेल, ते हा लोकपक्षाची ती रणघंटा घणघण ूलागेल. ते हा? जे हा वातं याची प्रभात झा याची आरोळी उठेल, ते हा? ते हा, हे मदांध राजांनो, तुम या ददुर्शेला पारावार नाही!”

“आिण आम यािवषयी िवचाराल तरः-- आ ही कतृर् ववादी ददुवा या कर या नजरेने पिवत्र झालेले, रा यक्रांती या नगारखा यावरले दुंदभुी- आ ही या िदवशी जलुमुाने गांजले यां या कैवारासाठी धावत येऊन यां या वातं याथर् बेलभडंार उचलला याच िदवशी या आयु यातील सखुाला िन आनंदाला कायमचा रामराम ठोकलेला आहे! आम या सवगं यानो, राग लोभ, सखुदःुख, यांना आपण लाथ मारलेली आहे. आता एकत्र हा. अभे य कोट करा. याया या जयजयकाराचा िदवस लांब नाही.”

-- जोसेफ मॅिझनी मा या अजमासाप्रमाणेच या पत्राने सरकार जा त िचडून गेले; िन इटली या

सरकारची टुमणीही सारखी सु च अस याने आमचे ‘त ण इटली’ हे पत्र बंद कर याचा प्रय न फार कसनू सु झाला. या शहरा या अिधकार् याने आम या कंपॉिझटर लोकांना िन बातमीदारांना हुसकून दे याचा धाक दाखिवला. प्रिसद्ध करणार् याला क डून ठेव याचा प्रय न केला. मला हुडकून काढ यासाठी जगं जगं पछाडले. परंतु या सवर् जलुमुाला आ ही धीराने त ड िदले. जे कंपॉिझटर हाकून िदले होते, यांचे जागी आ ही फ्रच लोक ठेवले. याचप्रमाणे एका त ण फ्रच मनु याने प्रकाशक वाची सवर् जबाबदारी आप यावर घेऊन आपले नावाने पत्र चाल ूठेवले. आमचा खरा लेखकवृंद हा मासिलस या आजबूाजू या खे यात फुटून रािहला. तेथून लेख मासिलसला आणणे िन प्रती छाप या जाता जाताच त काल प्रसार कर यासाठी धाडणे ही कामे अ यंत िशताफीने िन गु त रीतीने चालिवली.

ए हापासनू माझ ेते गु त आयु य सु झाले! तीस वषार्पैकी मी वीस वष आपण होऊन बंिदवास भोगीत होतो. एका खोली या चार िभतंीम ये मी वतःला गाडून घेतले होते. मी रात्रिंदवस या खोलीत असे. मला शोध याचे यांचे सवर् प्रय न यथर् झाले. अिधकार् याचे हाताखालील लोकांनी, थो याशा पैशाने मठू दाबली जाताच, आमचे गु तसेवक व प किरले. अिधकार् यांचा हुकुम सटुला की, तो विरत मजकड ेआधीच पाठवून सावधिगरीची सचूना केली जात असे. अशा रीतीने तपासणीपुरता मी नाहीसा होई.

एक िदवशी ती युक्ती फसली िन मी सापड या या बेतात आलो. धर यासाठी पोिलस िनघाले; परंतु यावरील नायकाचे मन वळले गेले. याने आप या वतः या हाताखालचे िशपाई मजबरोबर देऊन मला सरुिक्षत रीतीने दसुर् या एका गावी पोचवून िदले. इकड ेमा या खोलीत झाडा आला. तेथे अिधकार् यास या नायकाची शंका येऊ नये हणनू एक मा या त डव याचा िमत्र बसिवला होता. तोच पकडला गेला िन मो या डौलाने अिधकार् याकड ेनेला गेला. इकड ेमी याच वेळेला पोिलस या वेषाने या मला धरावयास आले या िशपायां या रांगेतून राजरोस रीतीने हलके हलके िनघून गेलो अशा शेकडो प्रसगंाची हकीकत दे याचे हे थळ न हे. चनैी वाचकां या मनोरंजनाकिरता मी िलहीत नसनू मा या देशाला पुढे उपयोगी पडावी अशीच हकीगत देऊ इि छत आहे िन हणनू मास या कारता वरील गो ट िदली आहे.

मी अिधकार् यां या तस या बारीक चवकशीला न जमुानता सबंध एक वषर्भर मासिलसलाच होतो, इतके सांिगतले हणजे या युक् यांची क पना येईल. नेहमीप्रमाणे लेख िलिहत होतो, प्रुफे तपाशीत होतो, पत्र यवहार करीत होतो िन वेळोवेळी फ्रांस या लोकस तािप्रय पक्षा या पुढार् यांची िकंवा इटलीतील रा ट्रपक्षातील मखु्यांची भेट म यरात्री घेत होतो.

या वेळेपासनू मा या शत्रूनंी आप या िन ं य कपट प्रयोगास सरुवात केली. मा या लेखातील एखादे मधलेच वाक्य याचा मागचा पढुचा सबंंध सोडून प्रिसद्ध करावे. भाषांतर करतेवेळी ते असे केलेले असावे की, मा या िवचारांचा िवपयार्स हावा. जेथे जेथे मी जाई तेथे तेथे हे भाडोत्री लेखक मा या मागे असतच. घुबडाला जसा प्रकाश नको असतो तशीच या लोकांना रा यक्रांतीची लढाई नको असते िन मग वतःचा याडपणा छपिव यासीठी यांनी क्रांितपक्षाची िनदंा करीत सटुावे. यांनी मला मारेकरी ठरिवले आहे, याड हटले आहे, मह वाकांक्षी हटले आहे, परो कषर् सिह ण ु हणनू इतर पुढार् यां या मनात माझा वेष भरिव याचा प्रय न केला आहे. या मी फ्रच लोकां या यथर् पाडले या रक्ताचा ितर कार केलेला आहे, या मला मारेकरी ठरिवले गेले. मा या पक्षाचा मजवर कोप झाला असताही, इतरास दसुर् या एखा या प्रय नाने इटली वर आणणे शक्य झा यास पहावे हणनू यांनी माझी अमयार्द िनदंा केली होती, यां या देखील मदतीला माझ ेसवर् हणणे बाजसू ठेवून ते काही तरी कर यास तयार होताच मी हपापलेलो आहे, या मला हे मह वाकांक्षी हणत आहेत. मा या कट्टया िनदंकांनीही जे हा जे हा वातं याथर् उठ याचा आव आणला ते हा ते हा मी यिक्त व िवस न जाऊन या या हातात हात घातला आहे. मी सवर् सकंटाचा मालक झालेलो आहे. तो मी याड िन ते शूर! या वेळेस मजवर जो आरोप केला होता तो खुनास मदत के याचा होता. फ्रच सरकारला मा या गु त थानाचा प ता लागेना. माझ ेपत्रही बंद होईना. आता माझी लोकाम ये होत

असणारी चहा बंद कशी करावी? ते हा यांनी मजवर भलतेसलते िन भयकंर आरोप लादनू माझी लोकांनीच नाचक्की करावी असा प्रय न चालिवला. मी फ्रच मनु याचा खून केला िकंवा कर यास मदत केली हे प्रिसद्ध होताच, मी ट्राय यून पत्रात पु हा तक्रार प्रिसद्ध केली िन मा यावर या आके्षपा या समथर्नाथर् एक तरी पुरावा पुढे आणावा हणनू आ हान केले.

“.....मा या पक्षा या पुढार् यापैकी मी एक आहे. मी ‘यंग इटली’चा सभासद आहे. मी प ट सांगतो की, जे आम या मताहून िभ न आहेत त ेसगळे मारले जावे या अ यंत घातक वाक्याचा उ चार मा या आके्षपकां या अमगंल त डािशवाय कोणीही केलेला नाही. आमची मते यांना मा य आहेत यांनाच आ ही सभासद किरतो. आम या सभासदांनी दसुर् या कोणलाही मार याची शपथ घेतलेली नाही. फक्त ऑि ट्रयनांना मार याची आ ही शपथ घेतली आहे िन सिंध येताच ती पुरी करणार आहो.”

म यंतरी त ेखून करावे हणनू मी धाडलेली आज्ञापित्रका सरकारतफ प्रिसद्ध कर यात आली! इतके बनावट नीच कृ य जगावर दसुरे कोठेही झालेले नाही मी ‘नॅशनल’ नावा या पत्रात या बनावट लेखाचे काप य उघडकीस आणले िन मळू लेख सरकार का प्रिसद्ध रीतीने हजर करीत नाही हणनू िवचािरले. या वेळेस बहुतेकांनी माझी बाज ूउचलली होती. परंतु मी मासिलसम ये गु त रीतीने रहात अस याने मला प्रिसद्धरी या कोटार्त येता येईना, िकंवा दसुर् याला कायदेशीर प्रितिनिध व देऊन बेअब्रूचा दावा आणता येईना. अखेर या खट याचा शेवटचा िनकाल होऊन यात ‘कट वगरेै काही न हता िन गु हेगारांनी ते कृ य वतः याच उमीर्ने केले.’ असे प ट ठरिवले गेले.

पुढे इंग्लडंमध या सर जे स गॅ्रहॅम नावा या एका प्रधानाने हाच आरोप मजवर केला. परंतु खरी गो ट प्रिसद्ध होताच याला भर पालर्मटम ये हाऊस ऑफ कॉम सपुढे माझी माफी मागणे भाग पडली.

आम या ‘यंग इटली’ या गु त मडंळीिव द्ध जे जे लेख िलिहले गेले आहेत ते ते िकती खोडसाळ आहेत हे आम या िनयमाचे परीक्षण करताच प्र येकाचे यानात येईल. आम या सं थे या शाखा नेप स, कािसर्का वगरेै पयर्ंत पसर या हो या. हणनू थािनक कमे यांचे काही िनयम थािनक पिरि थतीने िभ न असत. िनयम िभ न असत, पण त वे िभ न न हती. आ हाला शक्य िततक्या रीतीने आमची त वे आ ही शाखाशाखातून पाळिवली. ती त वे १८३३ साली पु हा एकीकृत क न यवि थत व पात िलिहली होती. ती मु ाम पुढे देत आहे. या त वांना ध न आ ही आजपयर्ंत वागत आहो. ‘त ण इटली’चा अिंतम उ ेश साध यासाठी दोन अगें योिजलेली आहेत. प्रथम कतर् य हणजे इटली या त ण रक्ताची एकी िन शदु्धता हे होय. रा ट्राचे सवर् शिक्तम व हणजे त ण लोक होत. यांना आप या िनशाणाखाली आणनू िन वदेशा या िन वातं या या नावाने

बांधून घेऊन मग क्रांितपक्षा या खर् या खर् या पुढार् यां या भोवती यांना जमवावे. कारण, जे हा क्रांितयुद्धाचा पिहला बार उडले ते हा याचे चालक व जु या, जरठ िन ल धप्रिति ठत अशा भल याच लोकांकड ेजाऊ नये अशी यव था झाली पािहजे. हे प्रथम कतर् य झाले. हे घडून यावे एतदथर् दसुरे कतर् य असे आहे की, ‘त ण इटली’ या पुढार् यांचे आिण प्रितिनधींचे माफर् त इटली देशात जेव या हणनू गु त सं था ‘रा टै्रक्य, दा य-मकु्तता िन वातं य’ या त वासाठी अि त वात असले या असतील तेव यांची एकवाक्यता करावयाची.

“ यापैकी पिहले कतर् य कर याचा अिधकार ‘यंग इटली’ या कोण याही सभासदास आहे. याचा दजार् िन वगर् या मानाने प्र येकाने त ण लोकांस आप या रा ट्रधमार्चे दीिक्षत कर याचा प्रय न करावा. दसुरे कतर् य ‘त ण इटली’चे कद्रमडंळ िन प्रांितक मडंळे याजकड ेसोपिवलेले असेल.

सं थेची नैितक आिण राजकीय त वे (यात बहुतेक मागे िदलेलीच त वे आलेली आहेत. हणनू यािवरिहत िन जा त

यवि थत रीतीने मांडली गेलेली तेवढीच खाली िदली आहेत.) १) सवर् जगत ्हे एकाच िनयमाने अनुशािसत झालेले आहे. तो िनयम हणजे

प्रगित िकंवा उ क्रांित हा होय. २) मनु य हा अ यंत मह कायार् तव ज माला आलेला आहे. या या आयु याचे

अिंतम ल य हणजे या या सवर् शक्तीची पूणर्, वतंत्र िन यवि थत रीतीने झालेली वाढ हे होय.

३) मानवी शक्तीिवकासनाचे हे अिंतम साध यास मखु्य साधन हणजे मनु याचे सभंयू समु थान होय.

४) या मानवी शक्तीचा पूणर् िवकास हो यास मनु यांनी वरील त वाचे आधारावर एकिन ठेने, एकाच उ ेशाने िन सहकायर्तेने चालले पािहजे.

(५) हणनू ‘त ण इटली’चा असा िव वास आहे की, हे सवर् िव व हे एक कुटंुब आहे. यासाठी प्र येक वतंत्र मनु याने सवर् मानवी जातीची सहकािरता घडवून आण याचा प्रय न केला पािहजे. मनु यमात्राची बंधुता िन सहकरण ही साध याचा प्रय न ‘त ण इटली’ करीत राहील.

“तथािप आप या सवर्साधारण उि टाकंड-ेमानवीशिक्तिवकासनाकड ेसवर् मनु यांना सहकरणाने जाता यावे एतदथर् यांना समसमानता सपंाद यासाठी कोणता तरी एक सवर्साधारण पाया पािहजे आहे. िव वकुटंुबाची घटना करता यावी एतदथर् यातील एकेक अवयव होऊ इि छणारांना वतःचे िन सवर् सामा य असे नाव, शिक्त िन अि त व अव य पािहजे आहे.”

“ हणनू प्र येक लोकांनी िव वकुटंुबाचे अवयव हो याचे आधी आपले वतःचे असे एक रा ट्र िनमार्ण केलेच पािहजे.”

“रा टै्रक्यािशवाय रा ट्र सभंवत नाही” “िन य िन अखंड असे रा टै्रक्य हे दा यमकु्ततेिशवाय शक्य नाही. लोकपक्षाची

स ता हाणनू पाड याचा प्रय न कर यास जलुमुी राजे टपत अस याने ते रा ट्रांची िवभागणी के यािशवाय रहाणार नाहीत.”

“दा यमकु्तता ही वतंत्रते या पूणर् वािशवाय िमळणार नाही.” “कारण रा ट्रातील लोकांनी आपले रा ट्र दा यमकु्त ठेव यास झटावे एतदथर् ते

लोक वतंत्र असले पािहजेत. यांना वतंत्र रीतीने िवचार किरता आला पािहजे. यांना वाक् वातं य पािहजे. यांचे प्र येक चलनवलन वतंत्रतेने घडले अशी यव था पािहजे. हणजे मग रा ट्राचे पारतं यापासनू रक्षण कर याची अक्कल िन िहमंतही या लोकात येते. िन रा ट्राचे वातं यासाठी आ म याग कर याची जबाबदारी ते ओळख ूलागतात. सारांश, रा ट्र वातं य अबािधत िटक यासाठी यिक्त वातं य पािहजे आहे.”

“एतदथर् ‘त ण इटली’चा उ ेश इटली देशाचे रा टै्रक्य, रा ट्र वातं य िन यिक्त वातं य िमळिवणे हा आहे.”

“जेथे जेथे स ता ही आनवुंिशक आहे, एकाच मनु याचे हातात आहे तेथे तेथे यिक्त वातं य िटकणे शक्य नाही. कारण स तेचा िनसगर्च असा आहे की, ितची विृद्ध िन अमयार्िदता वाढतच जावयाची. आनुविंशक पद्धित असली की, राजाचे िन प्रजेचे िहतांत िवरोध उ प न होतो. क्रांित अपिरहायर् होते. हणनू प्र येक रा ट्राने शक्य िततक्या वरेने या आनवुंिशक रा यपद्धतीला झगुा न िदले पािहजे. हणजे क्रांतीची सकंटे वारंवार येणार नाहीत.”

“क्रांित हटली हणजे ती जानपदाकडून िन जानपदासाठीच हावयास पािहजे. लोकांनी क्रांती करावी यासाठी, या क्रांतीने यास अल य लाभ होणार आहे हे िसद्ध केले पािहजे. हणनू या पद्धतीने लोकांचा अितशय फायदा होईल, असखं्य गरीबांस अ न िमळू लागेल, प्र येक नागिरका या शक्तीचा पूणर् िवकास हो यास क्षेत्र िमळेल, समता राहील, आप यास पािहजे यासच अिधकार दे याची लोकांचे अगंात शिक्त िन साधन राहील अशा स तापद्धित क्रांतीचे नंतर सु कर याचे अिभवचन लोकांस िदले पािहजे.”

“अशी स तापद्धित हटली लोकस ताकपद्धित ही होय.” “एतदथर् ‘त ण इटली’ ही रा टै्रक्यवादी िन लोकस ताकवादी आहे.” “धमर्िवषयक वातं य ठेिवले जाईल. परंतु सं थेचा सवर्सामा य हेतु हा आहे की,

िविश ठिधकार-पद्धतीचा नाश करावयाचा हणनू योग्यतेिशवाय कोणचाही अिधकार कोणालाही िमळणार नाही.”

“आता या रा टैक्य, दा यमकु्तता, वातं य, िन लोकस ता या मह त वापैकी अगदी पिहली गो ट जी केली पािहजे ती दा यमकु्तता ही होय. रा ट्रो नतीची ही पिहली पायरी होय. हणनू ‘त ण इटली’ आपले सवर् बळ प्रथमतः या त वाचे िवजयाकड ेखचर् करील. ऑि ट्रयाला हुसकून देऊन परक्यां या दा यातून वदेशभिूम मकु्त होईतोपयर्ंत ‘त ण इटली’ श त्रे पैदा करील िन वातं ययुद्धाथर् रा ट्र तयार कर याचा शक्य तो तो प्रय न करील.”

“रा ट्र एकदा दा यमकु्त झाले हणजे मग बाकीचे बेत िसद्धीस ने याचा प्रय न केला जाईल. क्रांित चाल ूअसता रा ट्रीय स ता एका ता पुर या िन प्र येक प्रांतातून एकेकच प्रितिनिध घेऊन केले या सरकारचे हाती राहील. क्रांित पुरी होताच या सरकारचा हक्क सपेंल. मग रा ट्रप्रितिनधीची िनवडणकू रा ट्राचे मजीर्स येईल याप्रमाणे होईल. लढाई गिनमी का याची केली जाईल िन मग िश तवार युद्धपद्धित योज यात येईल िन कवायती फौज उभार यात येईल.”

“प्रथम श त्र ेिन िवजय, नंतर कायदे िन स तापद्धित, हा ‘यंग इटली’चा कायर्क्रम आहे. लढाई िन िशक्षण ही याची साधने होत. पिह यासाठी आ ही गु त शारीिरक तयारी करतो, दसुर् यासाठी लेख, वतर्मानपत्र ेवगरेैचा गु त िन प्रिसद्ध प्रसार क न मानिसक तयारी करतो.”

‘त ण इटली’ची रचना (ही पूणर् वाने िदलेली आहे.) (१) एक केद्रमडंळ. (२) इटली या प्र येक प्रांतात एक प्रांितक मडंळ. (३) प्र येक शहरी एक यव थापक. (४) दीक्षागु िकंवा प्रचारक. (५) दीिक्षत. १. कद्रमडंळांची कामे :- इटली या प्र येक प्रांतात असले या प्रांितक मडंळाची

िनवड करणे; यां याकड ेसामा य िनयम िन सचूना धाडणे; आप या िन यां यामध या खुणा ठरिवणे; सं थे या लेखांची प्रिसिद्ध िन प्रसार करणे; सं थे या कायर्क्रमाची िदशा ठरिवणे िन उठावणीचे नकाशे आखणे; सारांश, कोण याही प्रकारचा फाजील दाब न ठेवता सवर् शाखांतील चळवळीचे एकीकरण िन कद्रीभवन करणे ही कामे कद्रमडंळाची होत.

२. प्रांितक मडंळाची कामे :- आपआप या प्रांताम ये सं थेची मह वाची कामे पार पाडणे; सं थेचा प्रसार करणे; वतः या प्रांतासाठी खुणा ठरिवणे; प्रांतातील सभासदांना कद्रमडंळातून सटुलेले हुकूम कळिवणे; प्र येक मिह यात आप या प्रांतात सं थेची प्रगित कशी काय झाली, िनरिनराळी साधने िकती जमिवता आली, गावागावातून लोकमताची

काय ि थित आहे, पुढे आता कोण या तजिवजी करणे अ यंत आव यक आहे. या सवार्चा मािसक िरपोटर् कद्रमडंळाकड ेधाडणे; ही कामे प्रांितक मडंळाची होत.

३. शहरा या यव थापकाची कामे :- प्र येक शहरी एक एक यव थापक तेथील मखु्यािधकारी हणनू नेमला जाईल. याची िनवडणकू प्रांितक मडंळ करील. तो प्र येक मिह यात या शहरात काय काम झाले याचा मािसक िरपोटर् प्रांितक मडंळाकड ेपाठवीत जाईल. या यव थापका या प्रांितक मडंळाशी असणार् या पत्र यवहाराचे व प कद्रमडंळा या पत्र यवहारासाखेच असेल.

४. दीक्षागु िकंवा प्रचारक :- यांची िनवडणकू प्रांितक मडंळ िन नगर यव थापक यां या समंतीने होईल. बिुद्धमान िन उदा त िवचाराचे असेच लोक िनवडले जातील. यांचे मखु्य कतर् य हणजे त ण लोकास सं थे या धमार्ची दीक्षा देणे िन या दीिक्षत लोकांस मािहती िन उपदेश देत रहाणे हे होय. तो नगर यव थापकाशी पत्र यवहार ठेवील. या पत्र यवहाराचे व प हे नगर यव थापक िन प्रांितक मडंळ यां या यवहाराप्रमाणे राहील. हे सवर् दीक्षागु आप या नगर यव थापकाकड ेमािसक िरपोटर् धाडतील आिण यां याकडून येणार् या हुकुमाचा आप या दीिक्षतवगार्त प्रचार करतील.

५. दीिक्षत :- दीिक्षत िकंवा नु ते सभासद हे उ तम वतर्ना या लोकांतून दीक्षागु ं कडून िनवडले जातील िन यास दीक्षा िदली जाईल. परंतु यां यात योग्य कतृर् य आ यािशवाय यांना दीक्षागु वाचा अिधकार िदला जाणार नाही, हणजे यांना दसुर् याला दीक्षा देता येणार नाही. या दीक्षागु ने यांना दीक्षा िदली असेल या या हाताखाली ते रहातील, यांना झालेली मािहती, लागलेली बातमी, िकंवा सचूना ही ते या दीक्षािधकार् याला कळिवतील. ‘त ण इटली’ या गु तसभे या त वाचा प्रसार ते करीत राहतील. उठावणीची वेळ येताच स ज होतील.

“प्र येक सभासदाला एक टोपण नाव िदले जाईल.” “सं थेचा प्रसार होणे ही मह वाची गो ट अस याने सामा यवगार्ला िन जे नवीन

युगातच ज माला आलेले आहेत िन यां या आशाही नवीन आहेत, अशा त णांना उपदेश देऊन वळिव याचा प्रय न अखंड चाल ूराहील.”

“ याला याला हणनू शक्य असेल या या सभासदाने प्र येकी रायफल िकंवा म केट यापैकी एक बंदकु िन प नास काडतुसे जवळ ठेवावी. यांना हे शक्य नसेल यांना ती बदंकु िन प नास काडतुसे प्रांितक मडंळाकडून िमळतील.”

“ याला जी शक्य असेल ती मािसक वगर्णी याने फंडाकड े यावी.” “या वगर्णीची रक्कम वेळोवेळी प्रांितक मडंळाकड ेपाठिवली जावी. प्रांितक मडंळ

यातून या प्रांताब लचा येणारा खचर् भागवील िन एका ठरले या प्रमाणे कद्रमडंळाकड े

काही रक्कम धाडील. या रकमेचा िविनयोग प्रवासखचर्, छापणावळ, ह यारे िवकत घेणे वगरेै कामाकड ेकद्रमडंळाने करावा.”

“ या वगर्णीची रक्कम जमिवणे, ती क्विचत ्प्रसगंी माफ करणे, दीके्षचे िविश ट मतं्र ठरिवणे वगरेै दु यम प्रती या गो टी या प्रांितक मडंळाकड ेसोपिव या आहेत.”

“फाजील ताबा िकंवा िन कारण चवकशी यांचा कद्रमडंळास ितर कार वाटत आहे. सवर् सं थेम ये एकवाक्यता िन िक्रयासगंित रहावी इतक्याच परुता अिधकार ते बजावू इि छत आहेत.”

“ या गु तसं थे या सकेंतपद्धित दोन आहेत. पिहली सकेंतपद्धित ही कद्र मडंळ िन प्रांितक मडंळ यां या यवहारासाठी असनू ती कद्रमडंळ ठरवीत जाईल. दसुरी सकेंतपद्धित ही प्रांितक सभासदांसाठी प्रांितक मडंळ िनवडीत जाईल िन वरती कद्रमडंळाकड ेकळवीत जाईल.”

“ या खणुा तीन मिह यानी िकंवा ज र तर यापेक्षाही लवकर पालट या जातील. अशा रीतीने एका प्रांता या खुणा जरी पोलीस लोकांना कळ या तरी इतर प्रांत अलग िन सरुिक्षत राहतील.”

( यापुढे ‘यंग इटली’ वतर्मानपत्रांत मॅिझनीने इटलीतील धम पदेशकास उ ेशून एक पत्र प्रिसद्ध केलेले आहे. यात या वेळ या धमर्िवचारांची िन धम पदेशकां या ि थतीची चचार् केली आहे, धम पदेशकांनीही देशासाठी झटले पािहजे, असे िसद्ध केले आहे. धमर् हणजे जगाचे धारण करतो तो. जगददु्धार करणे हे धमार्चे अिंतम. या जगददु्धाराला अ यंत िव द्ध असणार् या पारतं याचा नाश करणे हे धािमर्क कृ य नाही असे जर एखा या धम पदेशकास वाटत असेल, तर या मखूार्ला धमार्ची खरी याख्याच कळली नाही असे सांगनू, मॅिझनीने शेवटी धम पदेशकास सबंोधून अितशय उदा त िन उ तजेक भाग िलिहले आहेत ते खाली िदले आहेत.)

“जे हा क्रांतीचा काल समीप आलेला असतो ते हा ती क्रांती न घडू दे याची ताकद कोण याही मानवी प्रा यात नसते. ती क्रांती खुषीने िकंवा बळजबरीने घडून यावयाचीच िन जरी ितला िमळून ितचे धुरीण व वीकार याचा मान धम पदेशक वीकारीत नसतील तरी ती क्रांती काही अडून बसणार नाही. आ ही या मानवी धम पदेशकांकडून त ड िफरवून या प्र यक्ष धमार्चाच धावा क ! मनु यापुढे त ड वगाडावयाचे सोडून परमे वराला आळवू! िविश ट वगार्शीच परमे वर बोलतो िन आम याशी बोलत नाही हे थोतांड आता पुरे आहे. परमे वर सवार्ंची हाक ऐकतो तो आमचेही ऐकेल. पण धम पदेशक ही माणसे आहेत िन ते नागरीकही आहेत, हे कोणीही िवसरता कामा नये की, धमार्िधकारी हे आम या देशाचाच एक भाग आाहेत, जे आ ही सवार्ं या क याणाकिरता लढत आहोत, या आम या

िनशाणावर ‘देव िन लोक’, ‘मानुषता िन वदेश’ हे श द फडकत आहेत या आम यािव द्ध जाऊन ते वतःचाच नाश करीत आहेत.”

“ हे मा या देशातील धमार्िधकारी हो, तु ही तुम या धमार्चे सरंक्षणासाठी झटणार नाही काय? जो तुमचा धमर् मिूतर्मतं सुदंरता आहे िन जी मनु याची पिवत्रता आहे तो धमर् परचक्राखाली िचरडत असताना तु ही व थ बसणार काय? वदेशाचे वातं यािशवाय वधमर् देखील मरणाचे वारी बसतो हे तु हास अजनू कळत नाही काय? मग तु ही आ हांस मदत का करीत नाही? लोकांचे अग्रणी हा िन यांना प्रगती या मागार्ला या. हे तुमचे धािमर्काचे खरे कतर् य आहे, िन हे प्रगतीला ने याचे कतर् य पारतं याचा-राजकीय पारतं याचा-नाश के यािशवाय तु ही कसे करणार? राजकीय पारतं यात इटलीला पाडणे हा ऑि ट्रयाने अधमर् केला नाही काय? तर मग तु हाला िन लोकांना दोघांनाही यांनी परतंत्रे या शृंखलेत जखडले आहे या ऑि ट्रया या नरडीचा घोट घे यास उठा! लवकर उठा!!”

“अरे, तु हाला वदेश हणनू काही नाही का? नागिरकांचे अंतःकरण तु हाला नाही काय? तुमची तुम या रक्तमांसा या वदेशबांदवावर प्रीती नाही काय?

“ हणनू तुमची िन यांची सटुका करा. कारण, तु हीही, अहो धमार्िधकारी हो, तु हीही पारतं यातच आहा काय? तु हास आठवत नाही काय की, पूवीर् िमलन शहर पारतं यात पडताच लॉ बडीर्चे लोकांना पुका न या िमलन शहराचे सरंक्षणाथर् एक पुढारी धावत गेला! तो पुढारी कोण होता? तो तुम यासारखा एक धमार्िधकारी होता. मग तु ही असे लाजता का? तु हीही तुमची पाळी आली हणनू या इटलीचे लोकांना पुका न यां यासह आ स पवर्ताकड ेधावत चला. ऑि ट्रयाचा उ छेद क न आपण आ सवर आप या इटली या वातं याचे िनशाण रोवू!”

“ही भिूम, जे हा परमे वराने ितला िनमार्ण केली, ते हा सवर् वतंत्र होती. िन आता? तो परका मदांध या इ वरी इ छेसह या मातेला पायाखाली तुडवीत आहे! हणनू परमे वरा या इ छेसाठी तरी लढा. आई या दःुखासाठी लढा. लढाईचा ‘हरहर महादेव’ उ चारा. तुम या गजर्नेत अ िवतीय साम यर् आहे. याचा उपयोग करा.”

“मा या देशातील धम पदेशकांनो, तुम यापैकी जो पिह याने मनु यकतर् यता नीट ओळखून ई वरी आज्ञा हणनू वदेशाला वातं य दे यासाठी रणागणावर ‘हरहर महादेव’ उ चारील तोच खरा धम पदेशक!! “

“परंतु जानपदा या वयं फूिरत युद्धनादाचे आधी जर तु ही या रणश दाचा उ चार करणार नाही तर, तो परमे वर लोकां या या भयंकर शक्ती या प्रचंड फोटापासनू तुमचे सरंक्षण करो! कारण, लोकशक्तीचा सतंाप फार भयंकर असतो!”

(यानंतर ‘यगं इटली’ या वतर्मानपत्रात ‘हंगेरी’ ‘इटलीचे ऐक्य’ वगरेै लेख प्रिसद्ध झाले. ते प्र तुत काली मह वाचे िकंवा मनोरंजक नस याने िदले नाहीत. तथािप इतके सांगणे अव य आहे की, या राजकीय भिव यवा याने हंगेरीब ल केलेली सवर् भिव ये खरी ठरली आहत! इटलीची रा टै्रक्यता होणे हे मनोरा य हणनू हणत असत; पण अखेर मॅिझनीचाच भिव यवाद खरा झाला. जे याला प्रथमतः या हंगेरी या िन रा टै्रक्यते या लेखाब ल हसले, यां याच डो यादेखत ती भिव य-ती मनोरा ये-खरी ठरली!!!)

‘यंग इटली’ पत्रात मा या वतः या लेखांिशवाय आणखी िक येक जणांचे लेख छापून प्रिसद्ध झाले. अनंत अडचणी, त्रास िन जलुमू चाल ूअसताच आ ही आमचे लेखनाचे काम अ याहत चालिवले. या इतरांनी िदले या लेखांपैकी अ यंत मह वाचे लेख हटले हणज जाकोपो रिफनी याचा ‘राजिन ठेची शपथ िन ितचा िधक्कार’ यावर; घेराडीर्चा ‘िब्रिटश रा यपद्धती’ वर; टाबेिरओचा ‘धमार्िधकार् यांची स यःि थित’ यावर; मेलेगारीचा ‘१८३१ चे बंडात घडले या चुका’ यावर; अॅड होकेट बे झा याचा “रा यक्रांतीवर चचार्;” बुनारोटीचा “रा यक्रांतीम ये लोकस ता; फ्राि सनीचा ‘लाँबडीर्म ये ऑि ट्रयाचे अि त व; वगरै वगरेै होते.

सिुशिक्षत त णांना उ ेशून िलिहले या या लेखांिशवाय आ ही वेळोवेळी लोकिशक्षणासाठी लहान लहान पु तकेही प्रिसद्ध करीत होतो. या पु तकात उ तम हणजे ग ट हो मॉडनेाचा “लहानसा सवंाद” हे पु तक होय. िशवाय परक्या लेखकांची भाषांतरे, जाहीरपत्रके, ह तपत्रके, प्रांितक वतर्मानपत्रे वगरेै पाने एकसारखे लेखन सु होते.

आम या या मेहनतीला पूणर् यश आाले. रा ट्रीयसवेंदना जागतृ झाली. इटली या प्र येक प्रांतात हजारो त णांनी लोकस ताक रा टै्रक्याची शपथ घेतली. आम यावर शत्रपुक्षाकडूनही भिडमार झाला. पण तो भिडमार इतका मखूर्पणाचा होता की, या योगाने आमचे िहतिचतंक वाढतच चालले.

रोमाग्ना प्रांतातील “एपोफसीमेनी” नावाची गु त सं था ित या सवर् सभासदांसदु्धा आपण होऊन आम या सं थेस िमळाली. ितचा धुरीण काल बी आ को यालाच तेथील प्रांितक मडंलाचे सभासद नेमले. दसुरी गु त सं था ‘ हेरी इटािलयानी’ हीही आ हांस िमळाली. काब नारीझमपैकी या काही थो या शाखा जीव ध न रािह या हो या याही बहुतेक आ हांस िमळा या. आमची मते िन त वे पाळ या या शपथा झा या िन आमचा मागर् प करला गेला. कारबोनारी सं थेचा मखु्य पुढारी बुओनारोटी हा फार कतृर् ववान असनू याचे जमर्नीत या गु त मडंळाशी झालेले पत्र यवहार अित मह वाचे आहेत. तो या कारबोनारीचा पुढारीच मा याशी नेहमी पत्र यवहार ठेवू लागला, आमचा नेहसबंंध

जळुला. फ्रच लोकस ताकपक्षापैकी बहुतेक पुढारी िन फ्रांसम ये फार वजन असलेले लोक असाच नेह ठेवू लागले. ट्राय यनूचे चालक िन नॅशनलचे चालक हे सहानुभिूत बाळगीत. लफाटे्ट या थोर पु षानेही उ तेजक िनरोप धाडीत असावे. पोिलश लोकही आम याकड ेहोते. या आम या अिव ांत माचा असा पिरणाम झाला की, यूरोपम ये क्रांित घडवून आण यासाठी जे जे झटत होते या या रा ट्रातील लोकांना आता इटािलयन क्रांतीचे मह व वाटू लागले. इटलीचा काही तरी िहशोब धरला पािहजे अशी यांची खात्री झाली.

१८३३ म ये ‘त ण इटली’ची शिक्त िवलक्षण वाढली. यातूनही लाँबडीर्, िजनोआ, ट कनी िन पोपचे प्रांत याम ये ितचा िवलक्षण प्रसार झाला. यापैकी ट कनी प्रांताचे मखु्य शहर लेग्हॉनर् हे आम या सं थेचे या प्रांताचे कद्र होते. या शहरी ग्युराझी, िबनी िन एिन्रको मेअर यांचे पिर म िन कतृर् य आ चयर्कारक होते. पीसा, लॉरे स , सायेना िन युका या शहरी सं थे या शाखा असनू याचे चालक व वरील मडंळीकडचे होते. पट्रोब टोजी (ह ली प्रधान आहे) हे खजीनदार होते. एिन्रको मेअर सं थे या प्रसारासाठी रोमला गेला असता पकडला गेला. परंतु पुरावा न सापड यामळेु सटुला. माझी प्र यक्ष गाठ घे यास मासिलसला आला. मा या सदैुवाने माझी या या इटािलयन त णांची गाठ पडली, यां यातील अ यंत कळकळीचे, कतृर् वाचे, पे्रमळ िन ठेचे त णात एिन्रको मेअर यांची गणना आहे. प्रोफेसर पॉलोकॉिसर्नी, मॉ टर्नेली, काल म युची (ह ली पालर्मटात सभासद आहे.) काल फझी, सेिपनी (ह ली आम या िव द्ध पक्षास िमळून मा यावर िन ं य िन खोडसाळ आरोप कर यात एक प्रमखु सभासद आहे) शेकडो इतर त ण लोकांनी लेग्हॉनर्मधून सटुणार् या वाला प्रांतोप्राती नेऊन िजकड ेितकड ेपरवशते या कोपाची आग लावून िदली. अिंब्रया प्रांतात गॉडबसी हा पुढारी होता. रोमाग्ना प्रांतात ह ली पैसे िमळू लागताच, पद या िमळताच िन पे शने िमळताच जे आ हाला िश या देत आहेत, त ेसवर् या वेळेस ‘त ण इटली’चे अवसानबाज सभासद होते. बोलोग्ना येथे कामकरी वगार्त गु त मडं या जमवून वातं यप्रीतीची िन वातं ययुद्धाची त वे प्रसतृ कर यासाठी फेिरनी हा आप या कतृर् वाने िद य तेज उ प न करीत असे. बोलोग्नाम ये अजनू शेकडो कामकरी लोकां या कानात फेिरनीचा “लाडक्या देशबंधूंनो, आप याला आपले हात शत्रूं या रक्तात धुतलेच पािहजेत. या िशवाय परवशतेचा मळ िनघावयाचा नाही.” ही वाक्ये गणुगणुत असतील. रोमम ये आमचे प्रांितक मडंळ होते. नेप सम ये पाएिरओ, बेिलनी, िलओपाडीर् िन याचे नेही यांनी एक वतंत्र सं था फार जोरदार रीतीने चालिवली होती. परंतु आमचे एकमेकांचे दळणवळण सु होते िन यांनी मला कळिवले होते की, यांची मडंळी दमदार िन स ज असनू आम या कायर्क्रमाप्रमाणे आय या वेळेस येऊन िमळ यास तयार होती. मा याशी याचा आक यांमधनू पत्र यवहारही चाल ूअसे.

परंतु िजनोआ- माझ ेज म थान- याम ये तर सं थेची भरभराट िवलक्षण होत गेली होती. िजनोआम ये नुसते त ण लोक िन सामा य वगार्चे पुढारीच आ हांस िमळाले होते असे नाही, तर सरदार वगार्तीलही पु कळ पुढारी िमळाले होते. आमचे शिक्तम व कबूल क न मािक्वर्स रो होरेडो िन आणखी काही सरदार हे सं थे या िनशाणाखाली आले. िपडमाँट प्रांतात सं थेचे काम जरा हलके हलके सु झाले. परंतु तेथेही अखेर सं थेची प्रसिृत पूणर् झाली. प्र येक मह वा या शहरी शाखा उघडले या हो या. यां या उपशाखांचा िव तार हा तर काना हीजमधील शूर लोकांपयर्ंत जाऊन पोचला होता. अॅड होकेट अझिेरओ (१८२१ म ये ह पार झालेला, साए ड्रा ( यापारी), रॅ कोडपे्रिटस (मखु्य प्रधान िन नेम तपक्षा या िव द्ध पथंाचे ह लीचे पुढारी) टारा िन आणखी िक येक जण हे आम यातील अ यंत करारी िन कतृर् ववान त णांपैकी असत यािशवाय याची नावे येथे देत बसणे यथर् आहे असे पु कळ वजनदार िन ीमान लोक हे प्र यक्ष रीतीने जरी आ हास िमळाले न हते तथािप आ ही कोण याही कृ याला जोराचा आरंभ करताच आपण पूणर् मदत क हणनू वेळोवेळी कळवीत असत.

आता आम याजवळ क्रांतीची पु कळ साधने जमली होती. सं थे या दहेुरी कतर् याप्रमाणे िशक्षण िन गु त लढाईची तयारी ही दोन कतर् ये पार पाड यात झटत असता शेकडो सकंटे दर क्षणी द त हणनू उभी राहू लागली. िशवाय आ ही उ प न केले या जागतृीचा िन चैत याचा उपयोग िजतका लवकर क न घेता येईल िततका घेणे हे भाग पडू लागले. कारण या चैत या या उ णतेने सरकारला आच लाग ूलागली िन लवकरच यावर पाणी ओत यासाठी सरकार भयंकर चौकशी िन जलुमू करील असा रंग िदस ूलागला. हे पाणी ओतले जा याचे आधी या चैत या या िव तवाला फंुकून या या वाला उठिवणे िन यात पारतं याचे भ म कर याचा प्रय न करणे अ यंत आव यक भास ू

लागले. िन आ ही उठावणीचा प्रय न केला. याच वेळेला साडीर्िनया सं थानाची मदत िमळेल अशी आशा उ प न झाली. या

सं थानाजवळ युद्धिवशारद िशपायांचे कवायती िन यवि थत िशक्षणाचे सै ये होते. या सै याला जो कोणी या यावरचा अिधकारी नेमला जाईल, या या हाताखाली िश तीने वाग याचे वळण िमळाले होते. अशा रीतीने ते सं थान बरेच बलवान होते. सदैुवाने या सं थानाने आ हाला अ यंत मह वा या िन ल करी डावपेचात अितशय उपयोगी अशा दोन जागा दे याचे कबूल केले. एलेसडं्रीया िन िजनोआ या या जागा होत. िशवाय याच दोन शहरी आम या सं थेचे बल अपिरिमत होते. इटली या म यभागी उठावणी केली असती तर ऑि ट्रयाचा तेथे प्र यक्ष सबंंध अस याने यास एकदम जागे के यासारखे होते. हणनू वरील दोन भागी उठावणी करणे ेय कर वाटले. नेप समधेही आरंभ किरता येईना. कारण, नेप सम ये आरंभ होताच ते लोक पुढे घुसत चालतील की नाही याची

मला खात्री वाटेना. उठावणी के यानंतर पुढे घसु यािशवाय जयाची दसुरी तोड नाही. भतूकालाम ये याच अपराधाने उठाव या िनरथर्क झा या आहेत. एकदा उठावणी झाली की, ितचा प्रसार भराभर होत गला पािहजे. ह ले क न सवर् शहरे एकदम हालवून सोडली पािहजेत. हणजे शत्रूचं बल िवभागातून जाते िन िमत्रांना अवसान चढते. हे न किरता याडासारखे िहशोब करीत िन आकड ेमोडीत दबून बस यात यांना मोठा शहाणपणा वाटतो या बै या िन मठ्ठ पुढार् यां या या अस याच चुकांनी मागे शेकडो वळा अपजय आलेला आहे.

आमचा शत्र ु हणजे ऑि ट्रया होय. याला रणांगणात उत न एकदम आ हान करणेच भाग होते. या यावर पिहला वार क्रांितपक्षाकडून हावयास पािहजे होता. कारण, नाही तर तोच वार क न उठावणी दाबून टाकता. परंतु आ ही एकदम आपण होऊन या यावर तटूुन पडलो असतो हणजे तो घाबरता. िशवाय ऑि ट्रयाचा वेष आम यात या वेळेस सवर् इटलीभर इतका प्र विलत झालेला होता की, या याशी लढाई करणे हे सवर्त्रांनाच मा य झाले असते. अशा कारणासाठी मी असे ठरिवले की, बंडाला आरंभ साडीर्िनयन सं थानातूनच करावयाचा. िजनोआ िन एलेसेि ड्रया हे कद्रिबदं ूठरवावयाचे. याच वेळेस सरुवातीची खूण होताच आ ही ह पार झालेले देशभक्त लोक यांनी बाह न सॅ हायवर वारी करावी, हणजे तो प्रांत सरह ीवर अस याने आ हास इटलीत घुस यास मागर् िमळता इतकेच न हे तर फ्रांसमध या लोकस ताक मंडळांचे आम याशी प्र यक्ष दळणवळण रहात,े असा बेत योजनू आ ही सै यास वळिव या या प्रय नास लागलो. यां या अगदी वरचे अिधकारी आ हास िमळावयास कबूल होईनात. परंतु दसुर् या वगार्चे अिधकारी लोकांस इटली या एकरा ट्रीय वाची िन वातं याची क पना रचनू ते मदत कर यास तयार झाले. इटलीम ये असले या बहुतेक रेिजमटम ये दळणवळण सु कर यात िन या पर पराम ये एकिदल कर याचे काम अ याहत सु ठेव यात आ हांस पूणर् यश आले. िजनोआ िन एलेसाि ड्रया ही दोन बंडाची मखु्य िठकाणे कर याचे आ ही ठरिवले अस याने या शहरी जी श त्रागारे होती तेथे प्रवेश कर याचा आटोकाट प्रय न केला िन अखेर या श त्रागारावरील तोफखा या या अिधकार् यात आमचा पूणर् िशरकाव झाला. सै य वळिव यात आ ही अगदी वर या अिधकार् यांची फारशी पवार् केली नाही. कारण, ते अिधकारी िमळाले तर फारच चांगले हे जरी खरे आहे तथािप ते न िमळा यास काही मोठेसे नुकसान होत नसते. िशपाई लोक हे या या तकुडीवर या अिधकार् यां याच पूणर् ता यात असतात. यांना अगदी े ठ सेनापतीची ओळख देखील नसते. अशा ि थतीत तकुडीवर या अिधकार् याचे हण याप्रमाणेच िशपाई लोक ताबडतोब वाग याची इितहासात शेकडो उदाहरणे आहेत. सामारझानो हा सेनापती सवर् सै यास बंडास िमळावयास सांगत असताही जे घोडे वार बंडाला िमळाले नाहीत तेच यां यावर या

अिधकार् याने हुकूम देताच क्रांित पक्षास ताबडतोब येऊन िमळाले होते. साजर्ंट िग मांडी या या हुकुमाव न विर ठ अिधकारी काय हणत आहेत याची दादही न घेता सवर् रेिजमट क्रांितपक्षाकड ेआली होती. ते हा मखु्य अिधकार् यांपेक्षा दु यम प्रती या अिधकार् याचाच सै याशी प्र यक्ष सबंंध अस याने िशपाई आप या पक्षाकड ेवळिव याचे मखु्य साधन हटले हणजे या यावरील दु यम अिधकारी यांना दीक्षा देणे हे होय. हणनू आ ही कारपोर स, साजर्ंटस ्िन कॅ ट स यांना भराभरा दीक्षा देत गेलो. बाकी रािहले या मखु्य सेनापतीम येही दोन वगर् असतात. एक अगदीच िव द्ध िन दसुरा अिव द्ध. पिहला वगार्त नैसिगर्क री याचे फार थोड ेलोक असतात. जे हा सवर् रा ट्र वातं यासारख्या परम मगंल िन सकलसखुमलूक अशा कायार्साठी रणांगणात उतरते, ते हा परवशतेचा जयजयकार अतंःकरणापासनू करणारे नराधम, मनु याचे सदैुवाने फार तुरळक सापडतात. यां या अतंःकरणात सहानुभतूीच बहुधा असते. पण भयाने, अिन चयाने िन शंकेखोरपणाने त ेउघड िमळू शकत नाहीत. अशा लोकांचा जो दसुरा अिव द्ध वगर् यातील काहीजण उदासीन राहतात परंतु बाकीचे मागनू िमळू इि छतात. उदाहरणाथर् िग फगा यांनी प ट अिभवचन िदले होते की, जर उठावणी यश वी होणार असा रंग िदसला तर आपण प्र यक्ष रीतीने येऊन िमळू िन यश ये याचा रंग िदस ूलागताच जे उदासीन असतात यांनाही अवसान चढते िन िव द्ध असतात ते अिव द्ध होऊ लागतात. ते हा दु यम प्रतीचे अिधकारी िन िशपायी वळिवले की, सै य पूणर्पणे क्रांितपक्षाला िमळणे िकंवा न िमळणे हे सवर् वी लोकां या उठावणीचा जोरावर अवलबंून राहते िन जर काही वेळा चांगला नेट धरला तर सवर् सै य बंड करावयास चुकत नाही. मात्र आधी याची मने तयार कर याचे काम पूणर् होत आले पािहजे. हणजे पिह या पिह याने देखील ते मनापासनू उठावणीिव द्ध लढत नाहीत. बंडाचे व प आशायुक्त िदसताच उघड रीतीने येऊन िमळू लागतात.

इतके काम जळुत आ यावर मी उठावणी कर याचे नक्की ठरिवले िन प्रांितक मडंळाचे अनुमोदन घेऊन पैशाची मागणी केली. परंतु ददुवाने मी मािगतले िततके पैसे तर िमळाले नाहीतच, परंतु अगदी अव य इतकी देखील रक्कम गोळा झाली नाही. काय चम कार असेल तो असो, परंतु ही गो ट नेहमी प्र ययास येत की, जे लोक प्रसगंी वातं यासाठी आपले रक्त खचर् यास तयार असतात तेच लोक यांचे कमी रक्त वेच याचा सभंव असताही पैसे दे यास काकू करतात!

उठावणीचा बेत िन कायर्क्रम हा िजनोआ, एलेसांड्रीया, हसली, यूिरन, लोमेिलना, वगरेै िठकाणचे शाखा यक्षास कळिवला. िजनोआम ये तेथील तयारी उ तम रीतीने कर यासाठी मी मासिलसहून जा याचे ठरिवले िन िनघ याची सवर् गु त यव था केली.

परंतु िजनोआाला जा याचे पूवीर् फ्रच लोकस ताक पुढार् यांचे नक्की अनुमोदन घेऊन िन सवर् यव था ठरवून मग मासिलस सोडावयाचे असे मी ठरिवले.

नंतर फ्रच लोकस ताक पुढार् यांना मी मासिलसला बोलािवले. त ेआ यानंतर आमचा बेत ठरला की, इटलीम ये लोकस ते या नावाने बंड उभारले जाताच यांनी फ्रांसम ये एकसमयाव छेदेक न उठावणी करावी. हे ठरिव याचे कारण असे होते की, इटलीने लोकस ताक हावे असे फ्रच सरकारचे मत न हते. हणनू ते नेहमी इटली या िव द्ध प्रय न करीत असे. ते हा फ्रांसम येच लोकस तेची उठावणी झाली हणजे फ्रच सरकार घरचे क जे िमटिव यात गुतंले जाईल िन मग यास इटलीकड ेलक्ष दे यास शक्य होणार नाही. लायन िन पॅिरस येथे बंड उभार याचे ठरवून ते फ्रच लोकस ताक पुढारी मासिलसहून गेले. अशा रीतीने सवर् बेत जळूुन आला. परंतु तो अमलात ये याचे आधीच एका क्षु लक गो टीने सवर् काम ढासळून जा याचे रंगांत आले.

आम या ‘त ण इटली’ या लेखांचा िव ततृ प्रसार िन सरकारने याचेिव द्ध हजारो जलुमू चालिवले असताही याची अखंडता, याव न आमचे गु त मडंळ िकती प्रबळ झाले होते याची सरकारला क पना आली होती. यांनी या गु त चळवळीचा कद्र शोधून काढ याचा हवा िततका प्रय न केला, पण यथर् झाले. ते अंतगर्त कद्र जेथे के हाही न हते तेथेच ते शोध करीत गुंतले होते. १८२१ साली यांनी बंड केले होते या पुढार् या या पक्षकारात िन ीमान लोकात या चळवळीचे मूळ असावे असे यास वाटत होते. अशा िव ततृ गु त मडंळीचा अद्भतू प्रसार िन पोिलसला िन सरकारला खड ेचा न रा यक्रांतीचा अवघड काम अखंड रट याचे साम यर्, याचे मळुाशी लोकप्रिसद्ध नसलेले िन वतः या अ िवतीय कतर्बगारीिशवाय िन इ छाशक्तीिशवाय यां या जवळ कोण याही प्रकारे द्र यबळ िकंवा साधनबळ न हते असे मठूभर त ण लोक असावेत िन यां या नेटाने हे सवर् चक्र िफवत असावे ही गो ट या पोिलसला ग्रहण करता येईना. परंतु या ीमान लोकांवर ते सरकार एकदम जलुमू कर यास धजेना. कारण जर खरे पुढारी िनराळेच असतील तर या भल यावरच रट्टा बसलेला पहाताच ते जा त सावध होतील. अशा भीतीने पोिलस दबून राहून सवर् तपास काढ याची इ छा करीत होते अशात जर एकदम उठावणी झाली असती तर यांना तयारी कर यास देखील अवसर िमळाला नसता. परंतु माचर् या अखेर एका क्षु लक गो टीने सवर् बेत फसिवला.

तोफखा यावरील दोघा िशपायात एक खाजगी तंटा झाला. या िशपायांपैकी एकजण आम या सं थेत असनू या दसुर् यासही दीक्षा दे याचा याने प्रय न केलेला होता. ते हा ‘त ण इटली’ची जी काही मािहती याने यास िदली होती. हा खाजगी तंटा िवकोपास गेला. या दसुर् या िशपायाने रागाचे भरात तुझ ेगु त फोडणे माझ ेहाती आहे, मी आता तुझा जीव घेववीन, असा धाक आम या या सभासदास उघड रीतीने घातला. हे

वाक्य उ चारताच पोलीस सावध झाले िन एकापासनू दसुर् या या गु त फोटाला आरंभ झाला. ही गो ट मला कळताच याच िकती अिन ट पिरणाम घडणार हे मा या लक्षात आले. मी ताबडतोब िनरोप धाडला की, “एकदम उठा, नाही तर नाश झाला आहे.” पुढार् यांस एकतर हा िनरोप पोचला नसेल िकंवा ितकड े यांनी लक्ष िदले नसावे. उठावणी झाली नाही. सरकारने इतक्या घाईने िन कडक रीतीने चवकशी चालिवली की, याव न यांना आतून िकती धाक वाटत होता हे प ट िदसनू आले. सवर् बराकीवर िन तोफखा यावर पहारा बसला. िशपायांचे झाड ेधाले. यात िक येक िठकाणी ‘यंगइटली’ चे लेख सापडले गेले. या लेखांचे मालक अटकेत पडले. थोडचे िदवसात याचे िजतके िप्रय िमत्र िततक्यांना पकडले गेले. नंतर प्र येक िशपायाचे चेहेरे बघ यात येत. यांचे मदेु्रवर घाबर याची िकंवा भयाची िच हे िदसतील यांना तेव याच पुरा याव न धरावयास आरंभ झाला. ही गो ट फक्त िजनोआपुरतीच होती असे नाही. युरीन, एलेसांड्रीया िन च बेरी येथील तु ं ग ‘सशंयाने’ अडकिवले या कै यांनी ग च भरले. धरते वेळेसही एक खुबी केली जात असे. पिह याने जे पकडले या या मागोमाग दसुरे पकडावयाचे नाहीत तर थो या वेळाने पकडावयाचे; हणजे या एकंदर प्रकाराव न दसुर् यास असे वाटावे की पिह यानी आपली नावे िदलीच असली पािहजत, ते हा आता आपण नाही हणनू छापिव यात काही हाशील नाही. अशा रीतीने आधीच गु त फुटले असावे असा संशयाने ग्र त झाले या कै यास मग मरणाचा धाक घातला जाई. ‘नावे सांगा नाही तर फाशी जाल, ‘ असे कळिव यात येई. एक सरकारी नौकर िन तीन ल करी िशपायी नावे सांग या इतके नामदर् होते. बाकी यापैकी काहीनी तर वतःचाच तेवढा अपराध कबूल क न क्षमा माग याचे बायकी कृ य आरंिभले. परंतु इतरांची नावे दे याचे साफ नाकारले. परंतु यानी वतःचा अपराध कबूल करताच यांचे सवर् िमत्र अनायासेच पकड यात आले. मो या शहराचे तु ं ग भर यानंतर मग लहान लहान शहरी धरपकड सु झाली. चहूकड ेितचा वचक बसला. आम यापैकी काही पळून गेले, काही दबून रािहले. पुढार् यां या मनातून एकदा येई की, आता उठावणीचा इशारा यावा. परंतु अखेर सशंयाने नाश झाला. जाकोपो रिफनी िन िजओ हॅनी यांनी इशारा िदला नाही. याचे कारण यांची उदा त मनोविृ त होय. ‘ वतःचा बचाव कर यासाठी यांनी उठावणी क न सवर् नाश केला.’ असे लोकांनी क्विचत पराजय झाला असता हण ूनये हणनू यांनी इशारा न देता धैयार्ने सकंटात त ड दे याचा उपक्रम केला. थोडचे िदवसात उठावणी करणे अशक्य झाले. बराकीत जा याची सक्त मनाई झाली. सरकारने आम यािव द्ध अगदी नीच आरोपां या कं या िपकवून लोकांनी आमचा ितर कार करावा असा प्रय न चालिवलाच होता. आ ही शहरांना आग लावणार होतो’ आ ही खून पाडणार होतो! नाना दु ट कं या िपकू लाग या. सरकार या नीचपणास सीमाच नाही. लोकपक्षाकड ेथोडासा अितरक होऊन एखा याने सतंापाचे भरात, एखादा

खून केला की, सरकार ते कृ य मा या ‘खंिजरा या उपप तीचे’ आहे हणनू हणते. पण मा या पक्षातील या अितरेकापेक्षा या िदवसाढव या िन कायदेशीर रीतीने पाडले या हजारो खुनांची उपप ती कोणी िलिहली होती? ती यांनीच िन अहंम य सरकारनेच न हे काय? परके सरकार हणजे सै य; सपं ती िन कायदा याचे आधाराने भर िदवसा राजरोस रीतीने सवर् जगाचा खून पाड यासाठी थापलेली मडंळी होय.

अशा रीतीने धडपकड क न उठावणी बंद िन अशक्य के यानतंर सरकारचा योग्य मागर् हणजे कायदेशीर रीतीने पुढार् यांची चौकशी करणे हा होता. परंतु यांच क्रौयर् आता दु पट वाढले. एक तर पोटातील भीती िन दसुरी यालो असे दाखिवले गे याब ल उ प न झालेली शरम. या दोन मनोिवकारांचा पिरणाम दु पट क्रौयार्त झाला. साडीर्िनयन प्रांताचा या वेळचा इितहास असा आहे की, याचे वणर्न कर यास टॅिसटसच पािहजे आहे िन याला देखील आपली लेखणी रक्तात बुडवावी लागणार आहे. यांना यांना परक्या या जलुमाची िन जलुमी राजां या क्रौयार्ची क पना पक्की क न घ्यावयाची असेल यांनी यांनी हा इितहास वाचावा. आयांनी आप या मलुांना तो वाचून दाखवावा हणजे गलुामिगरीची फळे काय असतात हे िशकवावयास दसुरा ग्रथं उघडणे नको!

यांना सशंयावर धरले होते यां या आ तांना इकड ेसांग यात आले की, घाबर याचे िबलकुल कारण नाही, यांची सटुका लवकरच होईल. परंतु याच वेळेस ितकड ेतु ं गाम ये अपराध कबूल करिव यासाठी िन नावे फोड यासाठी भयंकर जाच सु होते. नरका या यातनाचे शा त्रीय ज्ञान िन अ यंत खोल वेष या वयाला िजतके शक्य िततके प्रकार शोध यात आले. कोणाला लालचू दाखिवली; कोणाला अ यंत त्रासदायक असे घालनू पाडून प्र न क न क न दमिवले; लवकर िकंवा उिशरा, पण मरणाचे भय हे सवार्ंस दाखिवले. जे साधारण िभत्रे िदसले यांना ते िवचारीत, “तू वतः अपराधी आहेस हे आ हास पक्के कळले आहे िन तुला तोफे या त डी दे याची िशक्षा कायम झाली आहे. चोवीस तासांची मदुत आहे. परंतु तू जर तु या ने याची िन कटवा यांची नावे देशील तर तुझ ेआयु य बचाव याची आ ही हमी घेतो.” आता यांचे धैयर् िन स छील हे िव ुत होते यांना ते िवचारीत, “आ हाला अतंःकरणात तुम याब ल फार दःुख वाटत आहे. तु ही जे केलेत ते फार उ तम िवचाराने केलेत. तु हाला जे तु य कृ य वाटते या यासाठी तु ही झटलात. पण या यासाठी तु ही वाथर् याग कर यासही तयार झालात याची नीचता मात्र तुम या यानात आली नाही. यांना सि मत्र हणनू नावे न सांगता मरणही प करीत आहा, यां यावर तुमचा अधं िव वास आहे. तुमचे कुटंुब िन तुमचा प्राण ही, यांनी आधीच िव वासघाताने तुमची नाव आ हांस कळिवली आहेत, यां यासाठी खचर् करीत आहा! पहा, तुम या या िमत्रांनीच तुमचे हे नाव आ हांस कळिवले आहे मग यांची नावे देऊन आप या इ टिमत्रांना िन बायकापोरांना जाऊन

कडकडून भेट याची सधंी का घालिवता? कबुली न याल तर िन ं य मृ यिूशवाय काही एक िमळणार नाही.” असे सांगनू िन या सशंयाने चंचल झाले या मनाचा ताबतोब फायदा घऊन यांनी याचे नाव कळिव याचे एक बनावट पत्र काढावे िन या पत्रावर या या िमत्रांची केलेली बनावट सही दाखवून या िमत्रांनी िव वासघात खरोखर केला आहे असे या कै याला पक्के वाटू दे याचा प्रय न करावा, अशाच रीतीने माझा परमिप्रय िमत्र रिफनी जाकोपो यास फसिव याचा प्रय न कर यात आला. यां या पासनू यांनी नु ती वतःचीच कबुली पािहजे होती, यां यावर िनराळा प्रयोग होत असे. तु ं गात या कोठडीत यांना ठेवलेले असे यातच दसुरा एक पोिलस कै याचे ढ गाने ठेिवलेला असे. याने िनराशे या िन िव वासा या प्र येक क्षणाचा फायदा घेऊन या देशभक्त कै याची कबुली घे याचा प्रय न सहामभुतूी या ढोगाखाली करावा. िमिग्लओ नावाचा एक साजर्ंट पकडला होता. याचेच कोठडीत िजनोआम ये एक कैदी होता. या कै याने डो यात पाणी आणनू िमिग्लओस हणावे की, मीही एक गु त कटवाला आहे. पुढे एक िदवशी तो हणाला की, मा यापाशी एक पत्र यवहाराचे साधन आाहे, आपण पािहज तर आप या घरी पत्र यावे. िमिग्लओने शाई वगरेै नस याने अखेर आपली एक शीर कापली िन या रक्तात थोडसेे पत्र िलहून मो या िव वासाने या कै यापाशी िदले. हा कैदी पोिलस होता. तेच रक्तात िलिहलेले पत्र िमिग्लओ यािव द्ध पुरावा हणनू उपयोगी पडले! कै या या िखडकीखाली मांगाने या या इतर ने यांनी फाशी ठोठव याचा हुकूम वाचावा. ते जाहीरपत्रक ऐकताच घाब न जाऊन कै याने नाव कळवावी िन जीव बचाव याचा प्रय न करावा, असा बेत असे. आणखी एक राक्षसी युिक्त असे. दोन नेही एकमेकांसमोर या खोलीत ठेवले जात. पैकी एकास दसुर् या या हालाचे वणर्न एकिवले जाई. थो याच वेळात या कै यास आप या ने या या खोलीपुढे िशपाईलोक दवडत आ याचा आवाज एकू येई. थो या वेळात एक बंदकुीचा बार उडिव यात येई. तो ऐकताच या कै यास आप या ने याला गोळी घालनू मािरले हे खरे वाटू लागे िन कबुली िद यास तुझ ेआयु य बचावेल हे वचन या या पु हा कानी पड!े िजओ हॅनीरी हा आपला अनुभव िलिहतो की, “साजर्ंट लोकांनी फाशी िद यावर यांनी िपआनेि हया यालाही फाशी िदली, अशी माझी समजतू कर याचा प्रय न केला. िपआनेि हया (हा देशद्रोही सवार्ंची नावे सांगनू िद याने िजवंत सोडला गेला.) याची कोठडी माझ ेशेजारी असे. तो तेथे रोज गात असे. एके िदवशी याचे गाणे एकदम बंद झाले. या या खोलीत या शहरचा (एलेसांड्रीया) अिधकारी िशरला. सवर् रात्रभर िशपायाचे जाणे येणे वगरेै आवाज मला एकू येत होते. इतक्यात मलाही उपदेश दे यास एकजण आला.पुढे मला िवचार यात आले की, तुला बरे वाटते का? बरे आहे, माझ ेमन शांत आहे, असे मी उ तर केले. इतक्यात या खोलीतून िपआनेि हयाला

ने याचा भास करिव यात आला. तीन बार उडाले िन िपआनेि हया हा गोळी घालनू मारला गेला असे मला वाटून मी अ ुपात केला.”

काही देशभक्त कै यांची छळणकू िनरा या रीतीने कर यात येई. यां या खोलीचे बाहेर रात्री एकसारखे आवाज िन गडबड सु ठेव यात यई. या योगाने झोप लागणे अगदी अशक्य केले जाई. अशा रीतीने तीन चार रात्री झोपेिशवाय गे यानंतर मग यांना प्र नांचा िन चौकशीचा एकसारखा लकडा लाव यात येई. या चौकशीचे िन प्र नांच व प िकती भयंकर िन छळणकूीचे असते हे, यांनी याचा अनुभव घेतला असेल यां याच यानात येईल. अशा रीतीने मनाचे िन शरीराचे सवर् साम यर् क्षीण झा यानंतर मग या कै यास पूणर् कबुली िद यास पूणर् मकु्तता होईल अशी आशा लाव यात येई! यावरही ताण करावयाची हणजे नैसिगर्क िन शुद्ध अशा कुटंुबपे्रमाला बाटवून या कै या या बापाला, वदृ्ध मातेला िकंवा प नीला अिधकार् याबरोबर कबुली देऊन सटु याची िवनंती कर याकिरता आण यात येई! िजओ हॅनीरो हणतो, “माझी कोठडी ही अितशय काळोखात होती िन तेथे उ िवग्नता मिूतर्मतं वास करीत असे. या कोठडीला एकच िखडकी असनू ितला दहेुरी गज मारलेले होते. एका िभतंीला एक कडी होती तेथे मला साखळदंडाने बांधून टाकलेले असे! मला रोज सांग यात येई की, राजाची आज्ञा हणजे परमे वरी हुकूम होय, िन यांनी तो अमा य केला असेल, यांना िशक्षा देणे पु य होय. माझी खोली फाशीची मागर्प्रतीक्षा करीत बसले या हािचएरी या या समोर होती. या या खोलीचे दार मु ाम उघड ेटाक यात येई. मा या दाराला नंतर तीन भोके पािडली िन या या समोर मला िदसेल अशा बेताने हािचएरी याला बसिव यात आले. या या पायात जगंी बे या अडकिव या हो या. या या बाजलूा दोन िशपाई नंग्या तरवारी घेऊन उभे होते. ते काही एक बोलत नसत. हा भयंकर देखावा मा या डो यापुढे एक आठवडाभर सारखा होता. ददैुवाचा िन बीभ सतेचा कळस कर यासाठी मा या शेजार या खोलीत एक अितशय दखुणेकरी आणनू ठेिवला होता. याचे क हणे िन मोठमोठा या भयप्रद आरो या या अखडं सु हो या. काही िदवसांनी मला दसुर् या कोठडीत ने यात आले. तेथे इतका ओलावा होती की, मा या हातापायाला कळा लाग या. माझ ेअगं ठणकू लागले. आता मात्र माझ ेशरीर िन मन कृशतम झाले आहे असे पाहून मग उलट सलुट प्र नांना सरुवात झाली. माझी मित पूणर् ग धळून जाईल इतके घोटा याचे, पुन क्तीच िन त्रासदायक प्र न िवचारले जात. मी एखा या आरोपाचे िनरसन क लागलो की, ए हेनरी म येच थांबवी िन ‘हं, सभंाळून िन सावधिगरीने उ तर दे,‘ असे हणे. ते हा अथार्ंतच माझी जा त लटपट उड.े थो या वेळाने यांनी आवाज बदलनू सांगावे की, ‘ब स. याव न आपला अपराध प ट झालेला आहे. आता िव द्ध पुरावा सवर् तयार आहे. आपला सरंक्षणासाठी चालिवलेला लपंडाव फसला आहे.’ अखेर माझी खात्री झाली की, मरण हे िनि चत आहे. मग यांनी, माझ ेिमत्रांनी

माझ ेनाव कळिव याचे पुरावे दाखिवले. सेगे्र हओरा अ यािदकांचे कबुलीजबाब वाचून मी अितशय ग धळून गेलो. मला वाटू लागले की, मी आता वेडा होणार. पुढे चौकशीची वेळ आली. मला माझा पक्ष मांड यास वकील देता येत नाही, हणनू हुकूम आला. बरे मी माझा वतःचाच वकील होऊ इि छत असता माझा पक्ष िलहून काढ यास खट याचे दोन िदवस झाले तरी, शाई िमळेना, दउत िमळेना!!! माझ ेआईबाप या शहरी माझसेाठी आलले कळताच या चांडाळांनी यांना शहर सोड यास हुकूम िदला!! अखेर मला ते देतील तोच अॅड होकेट पािहजे अस यास वीकारावा असा हुकूम दे यात आला, मी ते प करले; परंतु तो येताच माझ ेसरंक्षणाचे काही बेत करावयाचे ऐवजी मला सांग ूलागला, माझी ि थित फारच भयंकर झालेली आहे. या याशीच काय ते मला मन मोकळे क न पुरावा जमिव याचे बोलता यावयाचे तोच मला हणे की, मी गु त सं थाचा एक अितशय उ योगी सभासद आहे, हे सरकारला पक्के कळले आहे. हणनू िशक्षा न होणे हे केवळ अशक्य आहे फक्त एकच तोड आहे. ती तोड हणजे सवर् गो टी कबूल क न नावे सांगणे ही होय. मा या इतर िमत्रांनी-एझिेरओ, टारा यानी-आमचे सवर् बेत फोडले आहेत. यूरीनहून परवानगी येताच यांची मकु्तताही केली जाईल. ही शेवटची पवर्णी आहे. मी कबुली देऊन सटुावे. दोन वेळा मी ते कर यात नाकारले. पण ितसर् यांदा पु हा तीच तोड सचुिव यात आ यावर या पैशा या वशीकरणाला मी बळी पडलो.” या भयंकर जलुमाला िक येक शरण गेले. जे िक येक धैयार् या मे सारखे अचल रािहले, ते फाशी िदले गेले. एक युवा मात्र- याचे अतंःकरण इतके शुद्ध िन इतके उदा त होते की, यात जगतीवरील सवर् राजां या वचनाने िकंवा भयाने एक काडी इतकी चंचलता उ प न झाली नसती िकंवा नामदर्पणा पशूर् शकला नसता या त णाने आपला पिवत्र आ मा या भलुिवणार् या िपशा यापासनू िन आपला देह या फाशी देणार् या मांगापासनू सरुिक्षत रीतीने परलोकाकड ेधाडून िदला! एक िदवशी रात्री याने आप या तु ं गा या दरवा यातून एक िखळा उपटून काढला. याला आप या मानेत ठोकून िदला! या जगता या अस य गलुामिगरीिव द्ध िन वदेशा या पारतं यािव द्ध शेवटची आरोळी ठोकून याने िव वजनका या ग यात िमठी मािरली! िव वजनकाकड ेजा याचा याला अिधकार होता. कारण तो शुद्ध पिवत्र िन पापभी होता. तो अ यंत गोड वभावाचा त ण होता; याची प्रीती िनमर्ल, अ यंत िन अखंड रसदा होती. इतक्या मधुर दयाचा िन इतक्या पिवत्र िन अखंड पे्रमाचा त ण मी आजपयर्ंत पािहला नाही. तो माझा िमत्र होता. माझा अगदी पिहला िन अगदी े ठ िमत्र होता. यिुन हिसर्टी-मध या बालपणापासनू तो तहत १८३१ पयर्ंत जाकोपो रिफनी िन मी भावाभावासारखे रािहलो. ते हा प्रथम तु ं गाने िन मग ह पारीन आमची कायमची ताटातूट केली. यान वै यकीचा िन मी काय याचा अ यास चालिवला होता. पण प्रथमतः वन पितशा त्राची अिभ ची, वाङ्मयात दोघांनाही वाचटणारी रमणीयता, नंतर

ढरचनावादी िन अद्भतु रचनावादी या या मधला रणसगं्राम िन सवार्त मह वाची गो ट हणजे आम या अतंःकरणाची नैसिगर्क एकतानता, या योगाने आ ही हलके हलक एकमेकांस आकषूर् लागलो. अखेर या आाकषर्णाने जवळ जवळ येता येता आ ही एकजीव होऊन गेलो. आमची परम सीमा झाली होती. इतकी परम सीमा की, असले वगीर्य पे्रम िन असला दैिवक नेह मी आजपयर्ंत इतरत्र पािहला नाही. पुढेही आज म तो मला पहावयास िमळणार नाही. या याहून उदा ततर िन पूणर्तर आ मा मी कोठेही पािहला नाही, असा माझा ढ समज आहे. िन मी आनंदाने िन दःुखाने-दःुखिमि त समाधानाने-सांगतो की, या आ यावर याची शुभ्रता दिूषत कर यास एकही कलकं ये याचे आधीच तो आ मा ब्र म व पी लीन झाला. पवर्तावर एका िठकाणी िलली या फुलाचा (एक शुभ्र िन अितशय कोमल पु प ) एक ताटवा आहे. या फुलांची वेतता िन याचा तो नाजकू मनोहर सगुधं याचे आ ही दोघांनी फार कौतुक करीत असावे. या िलली फुलाला पािहले की, मा या रिफनीची मिूतर् माझ ेडो यासमोर उभी राहते. या फुलासारखाच तो शुची र्त िन नम्र असे. याची खां याकड ेिकंिचत लवलेली िवनयशील मान ही देखील, या फुला या देहाचा तो िकिचं मात्र असलेला बाक पाहून मा या दयाला िदस ूलागते.

पूवर्वयातच याचे वडील भाऊ वार याने या या अतंःकरणात िजची मिूतर् िन य वास करीत असे, िन िजची या यावर िनःसीम प्रीती असे, अशा या या आई या िन य दखु याने िन आणखी बर् याच कारणानी याचे आयु य दःुखमय झालेले होते. याचे मन फारच कोवळे िन याचे मनोिवकार सू मचेतन असत. या योगाने त णपणापासनू या या मनाची उदासीन वृ ती होऊ लागली, के हा के हा तर िनराशेची कमाल होऊ पाही. परंतु गलुामिगरीत रखडणे भाग पडले या बहुतके ती बुद्धी या लोकाप्रमाणे तो जगाला िश या दे यास मात्र के हाही तयार नसे. मनु यापासनू याला फारच थोड ेसखु िमळाले, तथािप तो या यावर पे्रम करीत असे. या या समकालीन मनु याब ल याला फारसा स मान वाटत नसे. पण मनु यजातीब ल-वा तिवक रीतीने या पूणार्व थेत मनु य असला पािहजे िन एके काळी असणारा आहे तशा मनु याजातीब ल याची फार पू यबुिद्ध असे. या या काळची पिरि थित िन या वेळची माणसे यां या ससंगार्ने जी िनराशा उ प न हो याचा सभंव होता ती िनराशा या या मनाला धािमर्क स याचे पाठबळ अस याने िशवली नाही. प्रगतीचे उदा त-त व या या योगान पूवर्कालीन दैवाचे जागी देव आणनू बसिवला ते त व हे या या अतंःकरणात वयं फूतीर्नेच उद्भतू झालेले होते िन इितहास-पिरज्ञानाने ढ झालले होते. प्रितभािद ट उ तमता हेच मनु याचे इितकतर् य, परम वर ितचा जनक िन (बहुतेक वेळा दलुर्क्ष केली गेलेली) अतं फूित र् ही मागर्दिशर्का असा याचा ढ िव वास होता. तो उदासीन असे, कारण नीितम तेचा पूणर् अभाव आहे असे यास िदसनू आले. याला पािह यापासनू वाटू लागले की, आपले ल य िमळ यापूवीर्

आपला या जगातला वास सपंणार. तथािप याची विृ त ही सदोिदत शांत असे. कारण, तो हे जाणनू होता की, या आयु याचे अिंतम सखुप्राि त हे नसनू कतर् याची पूतर्ता, ई वरपे्रिरत कामिगरीची बजावणी, हेच आयु याचे खरे पयर्वसान होय. िन त काल यशाचा सभंव नसला तरी आयु य हे कतर् यपूतर्तेसाठीच खचर् केले पािहजे. सखु होते आहे की नाही याव न आयु याची परीक्षा करावयाची नसनू कतर् य घडते आहे की नाही याव न ती करावयाची असते. याला जे हा हस ूयेई ते हा त ेहसणे हे बळी पडणार् या महा या या हस यासारखे असे. पण तो हसत असे. याची मनु यजातीवरील प्रीित ही िशलर (जमर्न कवी) या प्रीतीसारखी प्रितभापूणर् प्रीित होती. या प्रीतीत यिक्त लीन होऊन गेली होती. प्रीतीसाठीच प्रीित होती. पण ती प्रीित होती. या या यिक्तिवषयक दःुखाने ते याचे ि मत िन ती याची प्रीती यां यावर काहीएक अिन ट पिरणाम होऊ शकला नाही. जे हा सरकारी जलुुमाला प्रथम आरंभ ते हाच जाकोपो रिफनी याला आपला नाश होणार हे पक्के कळून चुकले आिण तो शांतरीतीने िविधघटने या िवलािसताची मागर्प्रतीक्षा करीत बसला. याला धर याचा हुकूम सटु याची गु त बातमी याला कळिवली गेली; पण याने पळून जा याचे नाकारले. जे हा याला तसे कर याचा आग्रह कर यात आला ते हा याने उ तर केले की, यांनी आप या उदाहरणाने आप या बांधवास सकंटात ढकलले यांनी या सकंटाचे फटके प्रथम सोसले पािहजेत. जे हा धरला गेला ते हा याला अितशय छळणकुीचे असे हजारो प्र न िवचार यास आरंभ झाला; पण याने या सवार्ंची उ तरे हासत हासत शांत रीतीने यावी. पुढे याला भयकंर यातना आिण धाकदपडशा या या मार् यापुढे उभे रहावे लागले. तरी तो अढळ उभा रािहला. शवेटी याने माझ ेनाव सांगावे हणनू याचे नाव पोिलसला कळिवले असे सांग यात आले. रिफनीचे नाव मािझनी कळवील, हे याला कसे खरे वाटणार! ते हा या नीचांनी माझी बनावट सही केलेले एक पत्र काढले िन ते या या पुढे ठेवले. रिफनीला धरावा अशा अथीर् मजकूर िन याखाली मािझनीचे ह ताक्षरात हुबेहुब सही! जाकोपोचे िच त तळमळू लागले! याला या या वतःवर देखील िव वास ठेवारासा वाटेना. न जाणो आपले मन देखील किचत आप या वतःलाच फसवील आिण सवर् गो टी फोडून शत्रूसं शरणागत होईल असा अिव वास उ प न झाला. मनाने तो अिव वास कर याचे आधीच याने दाराचा िखळा उपटला िन िजतक्या पिवत्र शुिचतेने याने आयु य कंिठले होत िततक्यात शुिचतेत िन पतूर्पावनतेत याने ते आयु य वातं यदेवते या वाधीन केले! वदेशाथर् पिवत्र मरण क न तो िचरंजीव झाला. तो देशवीर झाला.

आ मह या हे पातक फाशी दे या या पातकाइतकेच भयंकर आहे असे माझ ेठाम मत आहे. आयु य हे परमे वराने िनिमर्ले आहे. िन याने याचा पापवृ तीने अप यय केला आहे याला प चाताप होऊन पु हा आप या या ई वरद त कामिगरीवर ज ू

हो याची सधंी िहरावून घेते हणनू फाशी ही िजतकी िन ं य आहे, िततकीच ई वरी कामिगरीव न या या परवानगीिशवाय पळून जा याचा प्रय न होतो हणनू आ मह या ही िन ं य आहे. परंतु जाकोपो या उदाहरणात आ मह येला पिवत्र आ मापर्णाचे उ च व प आलेले आहे. वतःला, “तुझा उजवा डोळा तु यािव द्ध जात असेल तर तो उपटून काढ िन दरू फेकून दे. जे हा दु ट दजुर्नां या िन ं य वशीकरणास बळी पडून तुझ ेहातून पाप घडले असा जबरद त सभंव आहे ते हा तुझ ेआयु य देहातून उपटून काढ िन दरू झगुा न दे. पिवत्र वदेशा या िव द्ध पाप कर यापेक्षा आप या वतःिव द्ध पाप के याचा आरोप आप या िशरावर घेणे अिधक इ ट आहे. या क्षु लक पापािव द्ध तो दयासागर या या क्षमे या िव ततृ छत्राखाली तुला आ य दईल.” असे ताि वक स य जो जाणतो या या मह वा या कृ याइतकेच जाकोपोचे कृ य शुद्ध िन उदा त आहे.

यांनी देशद्रोह क न नावे कळिवली यापैकी देखील बहुतेकास िशक्षा झा याच. काहीजण सोडून दे यात आले; कारण यांनी गु तता फोड यात फारच मह वाची मदत केली होती. यायाचा अद्भतू फासर् उडाला. वतः जे सामील होते ते तर फाशी िदल गेलेच, पण यां या अपराध हणजे यांनी गु त मडं याचा िनषेध केला नाही एवढाच काय तो, यांना देखील तीच िशक्षा झाली. यांनी यांनी सरकारचे िव द्ध काही तरी िलिहले या सवार्ंना िनरिनरा या िशक्षा दे यात आ या. यांना मरणा या िशक्षा झा या यापैकी काहींची नावे देतोः--टॅम बोरेली एका िब्रगडचा कॅ टन होता; ग होटा एक ल करी िशक्षक; िबिग्लआ साजर्ंट होता; मािरनी; सासारी ले टनंट; गोिवओ साजर्ंट; होिचएरी वकील. यांना मरणाची िशक्षा झाली असता ते पळून जाऊ शकले यापैकीः-- कोवाझी अॅड होकेट;

ऑजर्नो ले टेनंट; हनटी वगरेै साजर्ंट; िजओ हॅनी रिफनी (जाकोपाचा भाऊ); बािधर्नी अॅड होकेट; माकर् स रो हरेटो िन आणखी शेकडो जणांना परत येताच मरणा या िशक्षा ठोठािव या जा या असे ठरले ते हाच मलाही मरणाची िशक्षा दे यात आली.

टॅपॅझा याला वीस वषार्ची कैद दे यात आली. हा राजसै यात ले टनंट होता. ऑिसर्नी डॉक्टर यालाही िततकीच सजा झाली. िक येकांना राजाचा परत हुकूम सटेुपयर्ंत कैद झाली. सरदार लोकांना काही िदवसांनी मकु्त कर यात आले. ही सवर् अदंाधुदी याया या िदखाऊपणाला देखील झगुा न कर यात आली. चालर्स आ बटर् याला रक्ताची तृ णा लागली िन याला रक्त पाज यात आले. िक येक िठकाणी इतके भयंकर प्रकार घडले की ते वणर्न कर यात लेखणीला काटा उभा राहतो. उदाहरणाथर् असखं्य प्रकारातून एक प्रकार देतो. होिचएरी याला फाशीवर नेताना याने अशी िवनंती कली की, फाशीकड ेमला मा या घर या र याव न नेऊ नये. घरा या दाराशी याची दोन अभर्के, याची बहीण िन याची बायको-ते हा गरोदर असलेली ही उभी होती. हणनू मला दसुर् या र याने यावे असा तो आजर्व क लागला. परंतु राजा या आधाराने मांगाहून मांग

बनले या या फशी या अिधकार् यांनी ते हणणे नाका न याला मु ाम या या घराव न ने यात आले. याला फाशीकड ेनेताना पाहताच या या बिहणीला वेड लागले! राजस तेची ही कू्रर िन अधम कृ ये पाहून पु हा गलुामिगरी िन राजस ता पािहजे आहे? मला फार अिभमान वाटतो की, या पक्षाचा मी अिभमानी आहे या पक्षाला जे हा जे हा जय िमळाला ते हा ते हा आम या लोकस तने आप या देशबंधू या रक्तात हात न भरिवता िन असा राक्षसी सडू न घेता आपले नाव अदिूषत ठेवून रोम, हेिनस, िन नेप स येथे लोकस ता मक पद्धतीचा झडा फडकिवला आहे. या भयंकर प्रकाराची बातमी कळताच माझ ेमनोिवकार कसे झाले हे सांगत बसावेस मला वाटत नाही. मी फक्त घडले या गो टी देत असनू, मा या अतंःकरणाचा इितहास िलिहत बसलेला नाही. इतके सांिगतले हणजे पुरे आाहे की, हे सवर् ऐकूनही मला िन मा या िमत्रांना असच वाटले की, उठावणी कर याची आव यकता िन कतर् यता अजनू कायमच आहे. कृतीत िन बोलात मेळ नसणे या दगुुर्णाने इटलीला आजपयर्ंत नागिवल आहे. रा यक्रांतीची आ ही िशकिवत आलो ती त वे सवार्ना मा य झाली खरी, पण यां या िवजयासाठी अव य तो वाथर् याग िन नेट मात्र इटािलयनात उ प न झाला न हता. ही कृितपरा ःमखुता सधुारण िन आम या पक्षा या या नीितम तेची कड धरणे हे आमचे कतर् य होते. आ हास असे िसद्ध करणे भाग होते की, जे हा आपण एका मतावर िन त वावर िन ठा ठेवतो िन लोकां या आयु याची जबाबदारी शपथपूवर्क रीतीने आपले िशरावर घेतो, ते हा िदले या वचनाप्रमाणे कृित करणे हे आपले कतर् य आहे. मग वाटेल ती सकंटे येवोत, पण िकतीही उदा त िकंवा उदार अशा यिक्तिवषयक मनोिवकारास झगुा न एकदा जे करतो हणनू हटले ते करणे आपणास भाग आहे. आ ही इटली या बाहेहर बडं उभा हणनू वचन िदले होते. ते क हणनू आ ही हटले होते तदथर्च ते करणे ेय कर आहे, असे आ ही ठरिवले. िशवाय झडपेसरशी उठावणी झाली असती तर जयाचा सभंव होता. इतके लोक जरी फाशी गेले िन तु ं गात पडले, तथािप आम या प्रचंड तयारीचे मानाने खरा शोध असा फारच थो यांचा लागला िन जरी घाब न, अिनि चत होऊन िन एक िवचार सटूुन आमचा पक्ष िव कळला होता तरी याची सखं्या फार होती, िन एकदा उठावणीला आरंभ झाला असता की ते सवर् एकत्र हो याचा अजून सभंव होता. मी वर िदले या जलुमुाने सवर्त्र सतंाप िन भयंकरपणा उ प न झालेला होता िन आ ही ठर याप्रमाणे आरंभ केलेला पाहताच आसपास या इटलीतील भागावरही उठावणी होईल, असा आमचा पूणर् भरवसा होता. हा आमचा िव वास बरोबर होता की नाही हे सांग यासाठी मी एकच गो ट देतो. आ ही उठाव याचा नक्की बेत केला आहे हे कळताच, िजनोआम ये पु हा जमवाजमव सु झाली. पु हा त ण लोकांना हु प चढला िन शहरात उठावणीला यश न ये याचे मखु्य कारण तेथील त णां या अगंात यां या शुद्ध

वदेशप्रीतीबरोबर अनुभव न हता हेच होय. या दसुर् या उठावणीत ग्यािरबा डी प्रमखु होता. परंतु अपजय आ यावर पळून जा यािशवाय आ मरक्षणाचा दसुरा मागर् याला उरला नाही. ग्यािरबा डीची िन माझी ओळख येथूनच झाली. तो “त ण इटलीचा” सभासद होता. िन याचे मडंळीतील टोपण नाव बौरल हे होते. असो. असा िवचार क न आ ही उठ याचा बेत नक्की केला. मी मासिलहून िनघून िजिन हा (ि व झलर्ंड जवळ) म ये जा यासाठी तयार झालो. ितकड ेजाऊन या प्रदेशात आ हाला ते कृ य करावयाच होते, या प्रदेशाची बारीक पहाणी केली. िजिन हाचे सरकार आप याच शेजारी श त्रांची िन सै याची तयारी क देणार नाही हे मी जाणनू होतो. हणनू मी दरबारातील मोठमो या िन वजनदार लोकांची मन वळिवली. फेझी मला या वळस पूणर् अनुकूल होता. अशा रीतीने िजिन हा या सरकाराकडून होणार् या अडथ याचे व प कमी क न मी लोकांचीही या कृ याला सहानुभिूत अस याची खात्री क न घेतली. वेळ येताच यांचा यांचा उपयोग होईल असा सभंव होता यांची यांची मी दाट ओळख क न घेतली. मी तेथे एक L’Europe Centrate नावाचे पत्र काढले िन यातून सॅ हाय- या प्रांतावर आ हाला वारी करावयाचा तो प्रांत- वतंत्र कर याचा इ छेचा लोकात फैलाव क लागलो. इकड ेसॅ हायम येही गु त चळवळी चालिव या. िन गु त दळणवळण सु केले. याव न माझी अशी खात्री झाली की, िजिन हाचे सरकारािव द्ध या प्रांतातून सॅ हाय िजकूंन इटलीवर उतरता येईल. सॅ हाय जलुमाखाली िचरडले जात होते, तेथेही क्रांतीची इ छा प्रबळ होऊ लागली. मी तेथ या वजनदार नागिरकां या गाठी घत या. थोनोन, बॉिनि हले, च बेरी वगरै शहरात लोकपुढार् यांनी मला जे हा िवचारले की, सॅ हाय िजकं यात जय आला तर मग आम या प्रांताची काय वाट करावयाची? ते हा मी यांना सांिगतले की, इटलीला िमळावे िकंवा फ्रांसला िकंवा ि व झलर्ंड या सयंकु्त सं थानांना िमळावे हे ठरिवणे सवर् वी तुम या लोकां याच मजीर्वर राहील. तु ही वतंत्र झालात हणजे काय पािहजे ते ठरवा. मला वाटते ि व झलर्ंडला िमळावे. सॅ हाय प्रांतात हे प्रय न क न इकड ेसै य जमिव यास आरंभ केला. पोिलश, जमर्न िन इटािलयन ह पार देशभक्त एकत्र केले. या पोिलश िन जमर्न लोकांशी एकवाक्यता के याने इटलीचे कायर् िन जमर्नी िन पोलडं यांचे कायर् यात पर परात पे्रमभाव वाढू लागला. यूरोप या वातं याचा आरंभ इटली या वातं याबरोबर होणार अशी मला आशा वाटू लागली. ‘त ण यूरोप’ ही क पना ‘त ण इटली’ या क पनेची जनियत्री आहे. िन हणनू इटली वतंत्र होताच दसुरे त काल कतर् य हटल हणज यूरोप वतंत्र करणे हे होय. या यरूोपखंडा या वातं याचा झडा पिह याने मा या इटली या आ स या पवर्तावर फडकणार हे पाहून माझा आनंद गगनात मावेना. दोनदा िजने जगाचे नेतृ व प करले आहे, तीच माझी इटली ितसर् यांदा जगा या वातं याची िन लोकपक्षा या

िवजयाची नेत्री होणार. ही िकती थोर क पना आहे! ितने मला भा न टािकले! हे आमचे सै य हे यूरोप या सयंुक्त सं थाना या सै याचे बीज होत. ही क पना पुढे ठेवताच जमर्न, पोिलश वगरेै ह पार आ हांस येऊन िमळाले. यां या कमे या के या. ल करी रचना िन डावपेच िशक याचे कामात मला िबआ को वगरेै ल करी लोकांनी चांगली मदत केली. या वेळेस मी रहात होतो या िजिन हामधील वसितगहृात इतर त ण मडंळी एकत्र झाली. रिफनी अगॉि टनो, नायकोला फंिब्रझी, युिसिलयो ल बाटीर् िन आणखी िकती तरी त ण देशभक्ताचे मडंळ तेथे जमले ते सवर् वसितगहृ आम याच ता यात घेतले. िन तथेे पोिलसचा प्रवेश होईनासा झाला. िसआनीने लॅ बडीर्चे (इटली) जे ीमान लोक ि व झलर्ंडम ये रहात होत, यांना वळवून नेहमी मजकड घेऊन यावे. गॅ पेरी बेलके्रडी हाही अ यंत उमदा, मेहनती, कीितर्साठी न हे तर कतर् यासाठीच झटणारा असा होता या या दीघ योगाला सीमा न हती. तो वै य होता. या गे पेरी बलक्रडीच नाव मी येथे मु ाम देतो. कारण हा अनंत पिरि थती पालट या असताही पालटला नाही. िन आम या त वाशी िन मा याशी शवेटपयर्ंत इमानाने वागला. तो माझा एक िप्रय िन िव वास ूिमत्र होता. आ ही पैसे जमिव याचा उपक्रम पु हा सु केला. गॅ परी या या बोलात िन कृतीत अ यंत मेळ असे. याने पैशाची चांगली मदत केली. आ ही बेि जयमधून श त्रे जमिवली िन काडतुसे वगरै सवर् सािह य तयार कर यासाठी सवर्जण आनंदाने िन नेटाने कामास लागलो. सवर् यव था नीट चालली. परंतु ते कृ य िजतके शक्य िततके लवकर कर याची आव यकता होती. परंतु याच वेळी इटलीमध या या गु त मडं यानी पशैाची मदत दे याचे कबूल केले होत. यांनी अशी एक अट लावावयास आारंभ केला की, या योगाने कायार्चा सवर् वी नाश जरी न झाला तरी सपाटून य यय उ प न हावा. ती अट हणजे ही होय की, यांनी कोणचे तरी जबाबदार नाव पािहजे आहे असा हट्ट धरला. वारी या नेतृ वासाठी कोणी तरी नावाजलेला ल करी अमंलदार असला पािहजे. या या अगंी नुसती योग्यताच न ह तर या या नावाचे लोकात वजनही पािहजे आहे. याच वेळेस सेनापती रमोिरनो हा पोलडंमधनू परत आला होता. वा तिवक पहाता याचे पोलडं मधील वतर्न लोकपक्षाला िवशेषस चले न हत.े तथािप फ्रांसम ये परत आ यावर याचा जगंी स मान कर यात आला. िशवाय याचे ज म थान सॅ हाय प्रांत हाच अस याने तेथे याचे फार वजन असे. िशवाय िजनोआम ये याची आई असे. तेथेही िवशषेतः सवर् इटलीत गलुामिगरीत पडले या लोकांना या याच पैकी एकाचा पर थाकडून पिवत्र कायार्त झालेला स मान पाहून साहिजकच वाटणारा अिभमान वाटत होता. पण यापेक्षा जा त काळजी कोणी घेतली नाही. शेवटी असे ठरले की, मी याची भेट घ्यावी िन रमोिरनो यास वारीचे आिधप य यावे.

या बेताचे िव द्ध मी शक्य िततकी तक्रार केली. पोिलश लोकांतील े ठ ह पार देशसेवकाकडून िन रमोिरनो या ल करी डावपेचाचे मी जे सू म िनरीक्षण केले या योगाने इटली या प्रांितक मडंळाचे उलट माझ ेमत झालेल होते. मी यांना पुनः पुनः सांिगतले की, नवीन पिरि थतीला नवीन माणसे पािहजे असतात. हे त व आपण आजपयर्ंत िशकवीत आलेलो आहोत. नवीन पिरि थतीना नवीन माणसे लागतात. प्र येक मह वा या क्रांतीम ये धाडसा या प्रसगंांनी माणसे िनमार्ण केली, माणसांनी प्रसगं घडिवले नाहीत, हे आप या यानात येईल. मी यांना समजावून सांिगतले की, आप या हाती असले या कामात दोन भाग असतात. पिहला उठावणीचा िन दसुरा या या नंतर जुपंणार् या लढाईचा, यापैकी हा पिहला उठावणीचा भाग यांनी तो जळुवून आिणला यां याच हातानी पार पाडणे इ ट आहे. एकदा यात जय झाला की मग जरी आपण वाटेल तो पुढारी नेमला तरी याला आपला कायर्क्रम िफरिवता येणे अशक्य होईल. हणनू मग या वेळेस आपण एकदा जनुा सेनापती आण.ू परंतु या सांग याचा काही उपयोग होईना. त वा या बलापेक्षा यक्तीचे इभ्रतीवर जा त िव वास ठेवणार् यांना ते कस चणार? यांनी मला कळिवले की, रमोिरनो असला तरच आपण उठू. मी तरीही नेट धरला असता. परंतु मा या ल यात आले की, मा या सवर् आके्षपांचा िवपरीत अथर् केला जात असे. मी माझ ेएक याचेच हातात मलुकी िन ल करी या दो ही स ताचे पुढारीपण एकत्र ठेव यासाठी काय तो धडपडतो आहे िन रमोिरनोला न बोलिव यात यिक्तिवषयक मह वाकांक्षेिशवाय माझा दसुरा काहीही हेतु नाही अशी याची समजतू झा याचे मला प ट िदस ूलागले. मी मह वाकांक्षी आहे! अजनू ते िजवंत आहेत की यांनी हा मा यावर आलेला आरोप जे हा मला पिह याने कळला ते हा मा या दयातले काहूर िन डो यातले अ ुिबदं ुपािहल आहेत. मी इतका िनरपराधी होतो की, असला आरोप मजवर लादला जाईल याची क पना देखील मला िशवली न हती. तथािप मह कृ यासाठी पिवत्रतम उ ेशाने िन दसुर् यावर पूणर् िन ठा ठेवनू जे आपले सवर् आयु य वाहतात यां याच कपाळी अिव वास, लोकिनदंा िन लोककुशंका या िलिहले या असतात. हे माझी भावी आयु यात कळून येणारे स य ते हा मला पिह याने िकंिचत ्कळू लागले. आता तर या आयु याला याचा पूणर् अनुभव आलेला आहे. असो. मी हटते घेतले -मला वाटते ही मी चूक केली -िन रामोिरनोला बोलिवले. याने आमचा सवर् बेत सू म रीतीने ऐकून घतला िन पढुारीपण वीकारले. आमचा असा बेत ठरला की, वारी या सै यात दोन भाग करावयाचे. पिह याची पणूर् यव था करावयाचे मी अगंावर घेतले िन तो भाग िजिन हाहून िनघावा असे ठरले. दसुरा भाग रामोिरनोन तयार करावा, िन याने लायनहून िनघावे. कारण तो हणाला की, लायनम ये आपले फार वजन आहे. याने सै याची रचना कर यासाठी अगदी अव य हणनू प्रथम चाळीस हजार फँ्रक मािगतले. मी याला िदले.

१८३३ या आक्टोबरम ये आ ही उठावणी कलीच पािहजे असे ठरिवले. तो घाईघाईने िनघनू गेला. जाताना या या सेके्रटरी या जागी आ ही एक त ण मॉडनीज (इटली) ची नेमणकू करवून घेतली. हा त ण मॉडनीज माझा फार िव वासाचा होता िन याने रामोिरनो या हालचालीची सगळी बातमी कळिव याचे प किरले होते. ऑक्टोबर या पिह या तारखे या आधी मा या बाजू या सै याची सवर् तयारी पूणर् झाली होती. परंतु रामोिरनोची काहीच वातार् कळेना. मी याला पत्रावर पत्रे टाकली, पण सवर्त्र शू यता. मा या िव वास ूमॉडनेीजने रामोिरनोची सवर् हकीकत कळिवली. तो जगुार खेळ यात गुंतला होता. याने पैसे उधळून टाकले. सै या या तयारीचे तो नाव घेईना. मी या याकड ेमाणसे धाडली. तो पॅिरसला गेला होता ितकड काही लोक धाडले, अखेर एकसारखा लकडा लाव यावर रामोिरनो हण ूलागला की, अनंत िवघ्ने आ याने म यतंरी याला काही करता आल नाही, तथािप थोडी मदुत िमळावी. आ ही नाईलाजाने नो हबर मिह यापयर्ंत मदुत िदली. परंतु नो हबरही िनघनू गेला. िडसबरम ये अखेर िनरोप आला की, हजार लोकांनी जमिव याचे जे वचन याने िदलेले होते यापैकी परुते शंभर देखील तयार करता आले नाहीत. कारण असे सांिगतले गेले की, पािरल या पोिलसांना ती वदीर् लागली िन यांनी रामोिरनोला प्र न केले. या या प्र येक कामात अडथळा येऊ लागला. असे काही तरी सांगनू याने मी िदले या ४०००० फँ्रक पैकी १०००० काय ते परत केले. मला खरे कारण मागाहून असे कळले की, फ्रच सरकारन याचे सवर् देणे देऊन टाक याचे अगंावर घत याने रामोिरनो याने आमचे बेत िव कळीत कर याचे काम प किरले. या सवर् गडबडीत योग्य सिंध िनघून गेली. इटलीम ये आम या पक्षातील काहीकांना िशक्षा झा या, बाकीच भीतीने दबले िन सवर्त्र िनराशा पसरली. इकड े या शेकडो पोिलश, जमर्न, ि वस वगरेै िशपायांना वारीचा बेत कळलला होता यां यात गु तता फार वेळा राहणे अशक्य झाले. शेकडो पोलीस िजिन हाला येऊन उतरले. आम यावर गु त पहारा ठेवला गेला. िजिन हाचे सरकारला आ हा परक्या ह पार देशभक्तांना काढून यावयाचा नेट लागला. मग आ ही मडंळी जवळ जवळ या अतंरावर वाटून ठेवली. पण आम यापासनू दरू गे याने ते वारंवार मदुत लांब याने ते कंटाळून गेले. यांना कायम जळुवून ठेव यासाठी पगार सु केला. तो आय या वेळेसाठी ठेवलेला सवर् खिनजा सपंून चालला. अशा िवलक्षण पेचात आ ही पडलो. िशवाय इतरत्र ह पार झालेले लोक आ हांस उठावणी लवकर न के यास आपण सोडून चालते होऊ िकंवा एकटेच उठू. असे िनरोपावर िनरोप धाडू लागले. फ्रच सरकारन जे पोिलश ह पार परत येऊ इि छतील यांना पैस, माफी िन मदत दे याचे जािहरनामे काढले. यांना अडकावून ठेव याकरता पु हा पगार वाढवावे लागले. ही सवर् गरै यव था चालली असताही मला खरे सांग याची चोरी झाली. इटलीम ये सवार्ंची समजतू पक्की झालेली होती की, रामोिरनो हा सेनापित होणार. तो झाला तरच

उठावयाचे. बर, यांना सांगावे, रामोिरनो येत नाही, तर यांचे धैयर् गळावयाचे. बरे यांना वाटू लागणार की, हे कायर् अशक्य आहे हणनूच रामोिरनो सोडून गेला. रामोिरनोचे दवुर्तर्न मी सांिगतले असते तरी तो प्रित पधीर् नको हणनू याला काढ यासाठीच मी ही खटपट चालिवली आहे असा सशंय यावयाचा. तो न येऊ दे यास मजजवळ रामोिरनो या दवुर्तर्नाचा लेखी पुरावा न हता. या सवर् अडचणी जण ूकाय थो याच हो या हणनू एक नवीन अडचण उ प न झाली. बोनारोटी हा इतका वेळ मा याबरोबर एकमताने काम करीत असता आता एकदम िव द्ध जाऊ लागला. उठावणी कर याचे िव द्ध प्रय न क लागला. तो जातीचा फ्रच याची सवर् िभ त पािरस शहरावर. पािरस या बाहेर या जगावर याला िबलकूल िव वास नसे. इटािलयनांनी बडं ते काय करावे अशी याला घमड वाटू लागली. पण तो मला सोडून चालता झा याने फार हानी झाली. कारण, मा या सै यात जे ि वस होते ते सगळे कारबोनारी सं थेतले होते िन तो यांचा पुढारी पडला. अशा रीतीने माझा सगळा बेत ढासळला. या अशा अनंत अडचणीत िन नवीन नवीन सकंटात मी कसा धीर धरीत गेलो हे माझ मलाच समजत नाही. या वेळेस माझ ेयुद्ध हणजे अ टीयस राक्षसासारखे होते. (या राक्षसास असा वर होता की, तो भईुवर आला की याची शिक्त पु हा वाढावी. याप्रमाणे जो जो तो जिमनीवर आपटला जाई तो तो जा त प्रबळ होऊन उठे. अखेर याची ही शिक्त हक्युर्िलस या यानात आली िन याने अ टीयस याला हवेत या हवेतच िच न टाकला.) या अ टीयसप्रमाणे मी पडतो न पडतो तोच पु हा दु पट जोराने वर उसळत असे. मी ि वस लोकांपैकी प्र येकाला भेटलो िन बोनोरोटी या वजनाचा नाश क न पु हा यांना मा या पक्षास वळिवले. मी ताजा फंड जमिवला. लायनम ये फ्रच सरकारला गुतंवून ठेव यासाठी उभारणी कर यास रोसे स, िनकोलो वगरेैना नमले. पण इतक्या अडचणी आ या असता वारी कर याचे सोडावे असे मी का ठरिवल नाही? वारी करावयाचीच अशा हट्टास मी का पेटलो? कारण इटलीम ये वाट पहात बसणार् या आम या त ण मडंळाला सॅ हाय मध या लोकांना, फ्रच लोकस ताकवा यांना, इटली या ह पार देशभक्तांना िन सवर् जगाला वारीचे बेत व नवत ्होत असे एकदम कळिवणे हणजे मी या पक्षाचा अिभमानी आहे, जो पक्ष मला स य वाटत आहे या पक्षाला कलकं लाव यासारखे झाले असते. वारी बंद ठेवणे! यापेक्षा लढता लढता वदशाथर् देह ठेवून आप यामागनू येणार् या देशभक्तांना एक अनुकरणीय उदाहरण तरी का देऊ नये? िशवाय एखा या मह कृ या या धुरीण वा या जागी मा या वाचकापैकी जे कोणी असतील, यांना हे ठाउक असेल की, मह कृ य एकदा थो याशा आकाराला आली की, काही वेळाने ती आप या पूवीर् या धुरीणाचेच धुरीण होतात. िन यांना सोडून चालते होणे हे अशक्य होते. या नवीन अडचणीची यव था लाव यात सवर् नो हबर िन िडसबर िनघून गेला. सै यात इतका अिव वास माजत चालला

होता िन आमचे द्र यबल इतके सतंु टात आले होते की, उठावणीला एकदम आरंभ क यािशवाय ग यंतरच न हत.े हणनू जानेवारीची अखेर ही उठावणीची नक्की वेळ ठरवून लायनम येही याच वेळेला उठावणी करावी हे नक्की केले. मी पु हा रामोिरनोला िलिहले की, आ ही आता जानेवारी या िवसा या तारखेस उठणार हे िनि चत आहे. ते हा पूवीर् जरी नाही तरी यांनी आ हांस िनदान आय या वेळेस तरी येऊन िमळावे िन सेनापित व वीकारावे. याचे उ तर ये या या पवूीर्च मी सवर् तयारी क न ठेिवली. नक्की िदवस िन कोठून कोठून िनरिनरा या तुक यांनी िनघावयाचे या जागा हे सवर् िनि चत केले. धा याचा पुरवठा, िनरिनराळे मागर्, दळणवळणांची साधने वगरेै सवर् ठरवून टाकली. िजिन हाचे सरोवराचे काठावर श त्रागारे क न ठेवली होती िन फ्रच िन रामोिरनो येताच यां यासाठी बोटीची तयारी क न यांनी एका ठरले या थळी जमावे िन या श त्रागारातून श त्रे घ्यावी. जे खु िजनी हाहून िनघतील यांनीही याच िठकाणी येऊन रामोिरनोला िमळावे हा बेत होता. बंडाच मखु्य िठकाण सट युिलएन हे ठरिवले होते. ते ता यात घे याइतके सै य आ हांपाशी होते. तथेून सॅ हायम ये बंड ेएकदम हावी हणनू माणसे धाडलेलीच होती. मला असे वाटत होते की, रामोिरनोने मी उठावणीनंतर तु हास िमळेन असे कळिवले असत फार बरे होईल. पण याने मी आय या वेळेसच येतो असे कळिवले. या योगाने आणखी नाश झाला. कारण पु हा उशीर लाग ूलागला. तो मलाच थांबावे हणनू िनरोप धाडू लागला. अखेर दोघा जनरलासह तो एकदाचा जानेवारी या ३१ तारखेला आला. या या त डावर ओशाळेपणाचे छटा िदसत होती. मा याशी बोलत असता याने वर डोळा केला नाही. या वेळेपयर्ंत याने फ्रच सरकारशी आमची तयारी िव कळून टाक याचा केलेला करार मला माहीत न हता. तरी मला या यात िव वासघात कर याची इ छा आढळून आली. मी नेहमी या या जवळ असावे िन सट युिलएनला येताच या या हाती अिधकार जाऊ न दे याचा शक्य तर प्रय न करावा, असे मी ठरिवले. कारण मला अशी खात्री होती की, एकदा उठावणी झाली की, मग आम या पक्षाच साम यार्वर लोकांचा भरवसा बसेल िन मग लोक रामोिरनो वगरेै या यिक्तिवषयक इभ्रतीवर अवलबंून राहणार नाहीत. मी माग या कृ याचा िबलकूल उ लेख केला नाही. मी आम या सै याची यादी िन हालचालीचा कायर्क्रम याचे वाधीन केला. मी याला अिधकार् यां या नेमणकुा पसतं आहेत का हणनू िवचारले, याने प्र येक गो टीला अनुमोदन िदले, पण सेनापतीचा अिधकार ताबडतोब आप याकड ेिदलेला जावा असे तो हण ूलागला. मी यास िव द्ध गेलो िन तुम यावर तसे के यास फार जबाबदारी पडले असे िदखाऊ कारण कळिवले. परंतु तो िन यांचा यिक्तिवषयक नावावर भरवसा होता ते ऐकेनात. याने लगेच आपल पुठ्ठय्ांतले काही अिधकारी नेमले. मी जनरल यूफरबरोबर याला एका

बाजलूा नेऊन पु हा सवर् हालचाली िनरीक्षण क न ठरवून घेत या आिण अखेर एकदाचे िनघावयाचे ठरवून मी परत आलो. ता. १ फेब्रुवारी या िदवशी आ ही िनघालो. िजिन हा या सरकारने मला वाटले होते यापक्षा या त जोराचा अडथळा केला. आम या बोटी पकडून ठेव यात आ या. मी रहात होतो या वसितगहृाला िशपायांचा वेढा बसला. आमची माणसे िवलक्षण टोपी घातली हणनू, ह यार घेतले हणनू, वाटेल या सशंयावर पकड यात आली परंतु आ ही एकसारखे मेहनत क न तेथील सवर् लोकांना आाम या बाजसू वळिवलले होतेच. ते लोक आता पुढे आले िन िशपायां याम ये िन अिधकार् यां याहीम ये आमचेिवषयी सहानुभतूी अस याने ते नागिरकां या दबकावणीसरशी आ हांस त्रास दे याचे बंद करते झाले. आमची सवर् माणसे ठरले या िठकाणी जम ूशकली. यांनी आपापली ह यारे घेतली. ते सवर् सै य सरोवर उत न जाई तोपयर्ंत मी मागे रािहलो िन रात्री रिफनी िन आणखी एका दोघासह या बोटीला िन पयोगी हणनू टाक यात आली होती या बोटीने परतीराला आलो.

परंतु भयंकर आशाभगं िन फसवणकू आमचे निशबी िलिहलेली होती. आम याबरोबर जे जमर्न ह पार होते या या अवसानाला पारावर नाहीसा झाला. यांना या कायार्चे खरे किठण व प कळले नाही. ते उघड रीतीने लढाई या ऐटीत चाल ूलागले. परंतु वाटेत ि वस सरकारचे भागातून जावयाचे होते. या सरकारने हे पाहताच ते कोणीकड ेजात आहेत हे तािडले िन यां यात फाटाफूट केली. काहीना वेढून टाकले, काहीना पळवून लािवले िन काही िततक्याही सकंटातून वाट काढीत काढीत आ ही मागर्प्रतीक्षा करीत उभे होतो या िठकाणी आले. पण फार उशीरा आले. इकड ेरामोिरनोचे पोिलश सै य जे हा सरोवर उत लागले, ते हा आाणखी एक अक्ष य चुकी कर यात आली. सवार्ंची श त्र ेकाढून घेऊन ती एकाच बोटीत घाल यात आली. सरकारी पोिलसने आधी ती बोट पकडली िन मग सहजरीतीने या पोिलश िशपायांना कैद केले. अशा अनेक युक् यांनी आम यापैकी तीन चतुथार्ंश माणसे कमी झाली. याहून मह वाचे सकंट हणजे रामोिरनोला जी पािहजे होती ती तक्रारीला जागा क न िदली गेली. वा तिवक पहाता याला उठावणी क न जय िमळिव याची खरोखरी इ छा िन क्रांितयुद्धाची प्राथिमक मािहती तरी आहे याला ि थित प ट कळून आली असती. या कमी झाले या सै याने देखील आ हाला सट युिलयन शहराचा ताबा घेता आला असता. कारण, आ ही येत आहोत असे पाहून िन शहरचे सरंक्षण कर याची िहमंत गळून शत्रचेू सै य ते शहर सोडून आधीच िनघनू गेले होते िन पढेु जाउन बसले होते. ही फार सदैुवाची िन मह वाची गो ट घडून आली होती, एकदा सट युिलयनला जाऊन आ ही पोचलो असतो की, ताबडतोब िठकिठकाणी खूण हो याची वाट

पहात बसले यांना उठ याचा इशारा िदला असता िन मग आम या सै याची कमतरता एक क्षणभरही िटकली नसती. िशवाय आधीच आम या बाजलूा असले या िजिन हाचे

लोकांना आमचे हे कृ य पाहून जा त हु प येता िन आमचे या सरकारने अडकवून ठेवलेले सवर् सै य सोडून देणे यास भाग पडले असते. ते बाकीचे सै य आ हास लवकरच येऊन िमळत.े हणनू रामोिरनोला सट युिलयन शत्रूनंी सोडून िद याची मह वाची खबर मु ाम कळिव यात आली िन आता तरी याने आपले वचन पाळावे िन याला मा या प्रित पधची यि कंिचतही शंका ये यास जागा राहू नये हणनू मी ताबडतोब एक म केट बंदकू घेतली िन सै याम ये जाउन साधारण िशपायां या रांगेत उभा रािहलो. परंतु रामोिरनोने सरोवरावर लोक पकडले हे ऐकताच पूवीर्चा सवर् कायर्क्रम सोडून िदला िन या सरोवराचे काठाकाठाने एकसारखे चोवीस तास िफरत िफरत घालिवले. सै याला काहीच उमज पडनेा. िनराशेने त ेवेड ेझाले िन अखेर सवर् नाश झाला. ती रडकथा मी येथे सांगत बसत नाही. फक्त मा यासबंंधी तेवढी हकीगत देतो. या वारी या जळुवाजुळवीत मी मा या देहाला न झपेेल इतका त्रास िदला होता. गे या तीन मिह यात मी एकसारखा राबत होतो. या शेवट या आठव यात मी एकही रात्र अथं णावर काढली नाही. िबछा याला हणनू िशवलो नाही. खुचीर्वर दहा पंधरा िमिनटे एखाददसुरी डुलकी येईल तेवढी कायती झोप. यातही या िनरिनरा या काळ या, अिव वासाची भीित, िव वासघात होणार याब ल झालेली खात्री, परंतु इतरांना उ तजेन यावे एतदथर् वरवर उ साह दाविव याचे अितशय त्रासदायक काम, दरक्षणी अनपेिक्षत री या होणार् या फसगती िन या कायार्ने िशरावर आलेली भयंकर जबाबदारी या सवर् गो टी या भाराखाली माझ ेशरीर िन माझ ेमन हे खचून िचरडून जाऊ लागले. मी बंदकु घेऊन िशपायात जे हा िशरलो, ते हाच मला ताप भरला होता िन आजबूाजू या िशपायांनी धर यािशवाय मला उभे राह याचीही शिक्त न हती. या रात्री भयंकर थंडी पडलेली होती आिण िन काळजी-पणाने मी माझा झगा घरी िवसरलो होतो. इतक्यात कोणी मा या अगंावर झगा घातला खरा, पण मागे वळून याचे आभार मान याचीही माझ ेअंगात ताकद उरली न हती, मधून मधून मा या यानात यावे की, आपापले सै य ठर याप्रमाणे सट युिलएनकड ेचालले नसावे. असे वाटताच मी सवर् शिक्त एकवटून रामोिरनोकड ेधावत गेलो िन याला आय या वेळेस हालचाल भल याच रीतीने न कर यािवषयी कळवळून िवनंती क लागलो. याने डौलाने िन अगदी िनकू्षन पु हा पु हा हणावे की, थो याच वेळात आपले पोिलश लोक येतील तोपयर्ंत सरोवराचे काठीच आपण िहडू. मला इतके पूणर् आठवत आहे की, मी याला शेवटची िवनंती करीत असता िन तो ती नाकारीत असता आम यापैकी काही िशपायांनी बार काढले. ई वराने िनणर्याचा क्षण आणला असे वाटून मी उ साहाने बंदकुी या िठकाणाकड ेधावलो िन बंदकु घेऊ लागलो. यानंतर मला काही एक आठवत नाही. मा या डो यांना अधेंरी आली िन वायूचा झटका येऊन मी जमीनीवर धाडकन पडलो.

वायू या लहरी मधून येत िन मी िकंिचत ्शुद्धीवर येई, पु हा बेशुद्ध होई. या िकंिचत ्शुद्धीम ये मला ग्युसेपी लाँबिटर् िवचारी, “तू काय घेतले आहेस?” याला िन मा या इतर काही िमत्रांना हे ठाऊक होते की, सदोिदत धरले जा याची भीित अस याने िन धरलो गेलो तर मजकडून कबुली घेऊन नावे फोडिव याकिरता मजवर अनंत जलुमू कर यात येतील ही खात्री अस याने मी मा याजवळ एक जालीम िवष नेहमी लपवून ठेवीत असे. परंतु याचा “त ूकाय घेतले आहेस?” हा प्र न एकून या अ यार् शुद्धीम ये मी िनराळाच अथर् घेतला. मला वाटले की, तू िकती पैसे घेतलेस िन आप या िमत्रांशी िव वासघात कर याचे प करलेस, अशा अथीर् तो मला िवचारीत आहे. या क पनेबरोबर मा या देहाचा ितळपापड झाला िन मला एक अितशय जोराचा वायूचा झटका येऊन मी िनचे ठ पडलो. या वारीत हजर असले यापैकी जे अजनू िजवंत आहेत, ते सवर् सांगतील की, मी िलिहले आहे ते पूणर् स य आहे. मा या आयु यातील ती अ यंत भयंकर रात्र होती. यांनी यावेळ या मा या या ि थतीवर हा या मक चुटके िलिहले िन माझी चे टा कर याचा प्रय न केला यांना परमे वर क्षमा करो! मा या दःुि थतीची रामोिरनोला बातमी कळताच या या मागार्तला मखु्य काटा बाजसू सरला असे याला वाटल. याने आपला घोडा आणिवला, सै याने फुटून िनघून जावे हणनू जािहरनामा वाचला िन घो यावर बसनू तो आप या घराकड ेदौडत िनघनू गेला! काल िबया कोला या या जागी नेम याचा घाट सु झाला. परंतु या जबाबदारीपुढे तो कचरला. कारण सै य बहुतेक फुटत आले होते. ते सवर् पूणर् िव किळत झाले आिण आपआप या घरी िनघून गेले. मी शुद्धीवर आलो ते हा मला असे आढळले की, आपण परक्या जाती या िशपायांनी वेि टलेले असनू एका ल करी बराकीत आहोत. मा या शेजारी माझा िमत्र अजेंलो यिूसिग्लओ हा बसलेला होता. मी याला िवचारले “आपण कोठे आहोत?” “ि व झलर्ंडम येच आहोत,” याने दःुखान उ तर केले. “आिण सै य?” “तेही “ि व झलर्ंडम येच!” माझा ‘त ण इटली’चा भाग येथे समा त झाला.

भाग चौथा आ मचिरत्र खंड ३ “I slept and found that life is beauty, I woke and found that life is duty!!!

‘अथचे विमम ंध यर्ं सगं्राम ंन किर यिस। ततः वधमर् कीितर्ंच िह वा पापमवा यिस ।।१।। सखुदःुखे समे कृ वा लाभालाभौ जयाजयौ। ततो युद्धाय यु य व नवै ंपापमवा यिस।।२।।’ -’ ीमद्भगवद्भीता.’ त ण इटली’ या पिह या भागाचा शेवट अपजयात झाला. पुढे काय करावयाच?

या अपजयाला िभऊन िन अपयशाने िन साह होऊन वदेशोद्धारा या कायार्तून मी अगं काढून बाजसू सरणे ठीक होईल काय? योग्य काळ आपण होऊन येई तोपयर्ंत िकंवा मजहून े ठ पुढारी िमळे तोपयर्ंत इटलीचे राजकारण सोडून देऊन मी मा या यक्ती या यवसायात लक्ष घालावे काय? मा या नैसिगर्क प्रवृ तीला अनुकूल अशा िविवध शा त्रां या अ यासात मग्न हावे काय?

पु कळांनी मला असच कर याचा उपदेश िदला. यां यापैकी काहींची अशी खात्रीच झाली होती की, गलुामिगरी या घाणीत आज शेकडो वष इटली दश कुजत पडलेला अस याने आम या उदा ततर ल याचे आकलन कर याची याची ताकद न ट झालेली होती. आप याच वयं फूिरत चळवळीने तो काही करील तर करील. बाकी यांनी राजकारणातून अगं काढून घे यास मला सांिगतले, ते अशासाठी की, या वातं ययुद्धाचे त ड लागते न लागते तोच ते कंटाळून गेले होते. आम या िशरावर लटकत असलेली जलुमुाची तरवार आता सटूुन मानेवर येणार असे पहाताच यांची कंबर खचून गेली होती. आता पुरे हे राजकारण िन देशोद्धार, असे हणनू ते आप या पोटोबाची पूजा बांध या या तयारीला लाग ूइ छीत होते. इतक्यात सॅ हायवरील वारीचा बीमोड झालेला ऐकून इटलीम य अनथर्परंपरा सु झा याची बातमी आली. मग तर त ड काढू देईना. घगुर् या ितकड ेउदो उदो करणार् यांनी आता आम या ददैुवी पक्षावर िश यांचा भिडमार चालिवला. इटलीतून िनराशेिशवाय दसुरी बातमी येईना. पळापळी, िव वासघात, कैद, फाटाफूट यां यािवरिहत दसुरे बोलणे नाही. इकड ेि व झलर्ंडम ये या लोकांनी आ हाला सहानुभिूत दाखिवली होती या लोकांना आमचा वीट यऊ लागला. िजिन हाचे सरकारला चहूकडून आ हाला हुसकून दे यािवषयीचे पत्रे िन िनकरा या आज्ञा येऊ लाग या. आता आ ही पराभतू झालेलो अस याने या लोकांनी, “त्रास दायक िन परके कोठून तरी आले िन आम या ि व झलर्ंड या इतर युरोिपयन सरकारशी असले या नेहसबंंधां या नाशास

कारणीभतू होऊन नसती उठाठेव करीत बसले.” असे हणनू आमची िनदंा कर यास आरंभ केला. या सरकारने पकडापकडीचे हुकूम सोडले. आमची ल करी सामगु्री पकड यात आली. आमचा खिजना सगळा सपंु टात येत चालला. आम या भोवती जमले या ह पारांना पोटाला िमळ याची पंचाईत पडून यां या हालाला पारवार नाहीसा झाला. िनराशेचा िन अडचणीचा कळस झा याने आपसा आपसात वाद िन वेष सु झाला. उदासीनता िन अधंःकार यांनी गरुफटून टाकले. फ्रांसम ये लोकस ताक पक्षाची उठावणी यश वी होणार हणनू आ वासने जरी आ हाकड ेधाडली गेली तरी माझा यावर िव वास बसेना िन सवर् प्रकार या उपदेशाहून िन सकंटपरंपरेहूनही मा या मनाला रात्रिंदवस टोचीत असलेले कारण हटले हणजे मा या वदृ्ध मातेची आठवण ही होय. ितचे कसे होईल? जर एखा या िवचाराला हार जाऊन माझा िव वास ढळावयाचा सभंव असला तर तो या िवचारात होता!

परंतु या बा य सकंटांना भीक न घालणारे असे एक मह त व मा या अतंःकरणात िनवास करीत होते. माझा िनसगर् हा वयं वतंत्र असे. माझा आ मा हा पराधीन झालेला न हता. ते हापासनूच माझी अशी पक्की खात्री असे की बा य मायापाशाच जाळे तोडून टाकून वतंत्र रीतीने वाग याचे साम यर् मनु या या आ यात वसत आहे. मानवी आ याने बा योपाधींचे दास न बनता या बा योपाधींनाच आपल दास बनिवले पािहजे. मा या ठायी वसत असलेले चैत य हे बिहरर्ंगातून अतंरंगात उतरलेले न हते, तर ते अतंरंगातून बिहरर्ंगात सचंारत असे. ते चैत य उसने आणलेले न हत.े तर ते िनसगर् द त होत. आ ही जे काही कायर् हाती घेतलेले होत ते केवळ प्रितिक्रयेचे कायर् न हते िकंवा आमची उठावणीही एखा या रोगी मनु याने जागा बदल याकिरता कलेली हालचाल न हती. आ हास वतंत्रता पािहज होती. ती परवशतेची प्रितिक्रया हणनूच केवळ न हे, तर मनु या या उदा ततर कतर् याची पूणर्ता कर याचे मखु्य साधन तीच अस याने ती िमळिव यास आ ही प्रय न करीत होतो. आम या िनशाणावर लोकस ता मक रा टै्रक्याची मह त व झळकत होती. आमचा प्रय न कशासाठी होता? आमचा प्रय न नवीन रा ट्र उ प न कर याचा, दोन कोटी लोकांना िजवंत कर याचा, मह मगंल प्रय न होता, अशा शुभ ल या तव झगडणार् यांना एक या दकु या पराजयाची पवार् ती कसली आली आहे? िवपि त या मह कायार्त मह व पानेच यावया या. मग मह िवप तीम ये अचलासारखे अढळ धैयर् ध न उभे राह याचे िशक्षण आम या वदेशबंधूना देणे हे आमचे कतर् यच न हते काय? कतर् य सोड यापेक्षा वतःच या िवप तीत धीराने उभे राहून हे िशक्षण दे याचा दसुरा योग्य मागर् कोणचा असणार? जर आ ही आता कचरलो तर रा टै्रक्या या अशक्यतेचे हे आणखी एक उदाहरणच हणचू शत्रपूक्षाला नवीन पुरावा िमळू िद यासारखे होणार नाही काय? इटली देशात मखु्य दगुर्ण

जो होता तो हाच होय की, ितला वातं याची इ छा जरी होती तरी ते िमळिव याची ताकद आप यात आहे ही आ मिन ठा न हती. चटकन िनराशा होत असे िन या सात यािशवाय स गणु देखील होतात, ते प्रय नांचे सात य िन ती मांची िचकाटी ही लोकांत आढळत न हती. लोका या िवचारात िन आचारात एक वाक्यता न हती. वातं यपे्रम िन त प्रा यथर् सकंटे सोस यास अव य तो करारीपणा हे उ प न कर यास मखु्य साधन जी लेखणी ती उचलणे आता अशक्य झाले होते. कारण, इटलीम ये अशा प्रकारचे लेख पोिलस लोकां या वक्र टीला चुकवून प्रसतृ करणे शक्य न हत. ते हा आता िजवंत िशक्षण द यािशवाय दसुरा मागर् न हता. िन चयाचे महामे , िनधार्राचे िनधी, िनराशेला यांनी लाथाडल आहे, जलुमी पाठलागाला यांनी भीक घातली नाही, उ कट आ मिन ठे या बळाने प्र येक पराभवात यांना भावी जयाचे ि मत आढळत आहे, जे उ या ट पा घेऊन उसळ यासाठीच आज पडून घेत आहेत, पुन पतना तवच पतन वीकारीत आहेत. जे धमर्युद्धाला सदा सवर्दा कास कसनू उभे आहेत िन वाटेल ती िवपि त येवो, वाटेल िततके पराजय येवोत िकंवा वाटेल िततका काल लागो पण अखेर जय ी ही आप यालाच वरणार आहे, अशा िन ठेने जे प्रफु ल दय आहेत अशा नरर नाचे मडंळ हेच इटलीला पुन जीवन दे यासाठी अवतरलेले मतूर् िशक्षण होय. यािशवाय दसुरा मागर् न हता. आ ही यःकि चत ्पक्षािभमानाने उ युक्त झालेले न हतो, तर वदेशभक्ती या रा ट्रधमार्चे आ ही दीिक्षत होतो. जलुमुाला पक्षािभमान मारता येईल, पण धमर् योित कधीिह मालिवता येणार नाही.

मा या अतंःकरणावर साचलेले सशंयाचे तमःपटल झाडून टाकून मी पुन च हिर ॐ हणावयास सु वात केली.

इटलीम ये आा ही आजपयर्ंत िवणलेले जाळे पार तुटत आले होत. अशा वेळेला थोड ेिदवस पडूनच छपावयास पािहजे होते. कारण, आम या पक्षाला बसलेली दहशत या मदुतीत कमी होत जाती िन िवशेषतः आम या देशशत्रूनंा, आपणास पुरता जय िमळाला िन आमचा कायमचा नाश झाला अशी सरुिक्षतता वाटू लागून ते पुनः झोपी जाते. परंतु इटलीम ये काही न कर याकिरता जी मदुत ठरवावी लागली तीम ये इटली या बाहेरचे पु कळ काम किरता ये यासारखे होते. आम या दसुर् या उठावणीला इतरत्र असणार् या लोकस ताकवा यांचे पाठबळ िन यूरोप या इतर देशाची सहानुभिूत ही अव यमेव पािहजे होती िन ती पैदा कर याचा प्रय न या अवधीत करता ये याची सिंध होती. १८३४ पासनू १८३७ पयर्त मा या चळवळी या धोरणानेच चालले या हो या. आम या आाजपयर्ंत या लेखाने इतर देशातही थोडासा पिरणाम केलेला होता. सॅ हाय या धाडसी प्रय ना या योगाने आम याजवळ परके ह पार देशभक्त बरेच गोळा झाले होते. यातील बहुतेक जमर्न िन पोिलश देशभक्त होते. बाकीचे पेन, फ्रांस, िन इतर देशातील होते. यां यातील

प्रमखुात हॅरोहेिरगं याची गणना आहे. हा खरा खरा लेखक िन वातं यदेवीचा पे्रमळ एकिन ठ वारकरी होता. कारण, तो या देवतेसाठी पोलडं, जमर्नी िन ग्रीस येथील रणमिंदरात ितची उपासना कर या तव रणनतर्न करीत आला होता. आमचा पाठलाग होऊन आ ही दशिदशांकड ेफाकले जा याचे आधी या िनरिनरा या देशातील ह पारात मी िव वकुटंुबा या क पनेचे बीज पेर यास सरुवात केली. या लोकसघंा या एकीकरणाची सहकायर्तेची इ छा सवर्त्र होती, पण ती अमलात आण याचा मात्र कोणीही प्रय न केला नाही.

परंतु मा या िव वकुटंुिब वा या क पनेत िन कारबोनारी या िव वकुटंुिब वात फार मह वाचा भेद आहे. यां या मत मनु यसमाजाची दोनच पे आहेत. पिहल यिक्त िन दसुरे मनु यजाित. मनु यजातीचे अिंतम िहत हे सा य आहे. यिक्त हे साधन आहे. परंतु मा या मताने ही दोनच प मा य करणे प्रश त नाही. मनु यजातीचे उ चतम िन अ यंत िहत करणे हे सा य आहे ही गो ट मला कबूल आहे. परंतु या मान या या अिंतमतेचे साधन शिक्त आहे असे मानणे अपुरे होत आहे. यिक्तची क पना ही फार कोती क पना आहे. मान या या उ चतम िहतासारख्या मह कायार्ची पूतर्ता कर यास यिक्त असमथर् आहे. ितची शिक्त या कायार् या मानाने फारच अपुरी आहे. हणनू ते मान या या अ यु य पणूर्तचे सा य साध यास यिक्तहून या त सबळ असे ह यार पािहजे. ते ह यार हणजे देश िकंवा रा ट्र होय. एकाच िविश ट त वाने एकाच िविश ट मनःप्रवृ तीने िन एकाच िविश ट अतंबर्िहगर्त रचनेने समसमान असणार् या शेकडो यिक्त िमळून एक रा ट्र होते. या िविश ट वा या मानाने या रा ट्रास एक िविश ट कतर् य प्रा त झालले असते. हे कतर् य कर यास या रा ट्राने एकत्ररी या तयार झाले पािहजे. हणजे एका यक्तीहून मह तर कृ ये पार पाड याची शक्ती एका रा ट्रात उ प न होईल िन मग हे सबलतर साधन योिज यास मान या या अ यु य पूणर्तेचे जे सा य ते साधता यईल. ते हा मा या मनाप्रमाणे मान याची पतूतार् हे सा य, रा ट्र हे साधन यिक्त ही साधनसामग्री होय. काब नारी या रा ट्रा या क पनला िवसरली होती िन हणनू ितचे मह सा य ितला पार पाडता येईना. यिक्तपासनू आरंभ क न एकदम िव विवचारावर उडी मा पाहण शक्य नाही. लोकां या दयातून वदेशाची क पना पार धुडकावून देणे, रा ट्रीय व एकदम नाश क न टाकणे, परमे वराने िनरिनरा या जातीना जी िविश ट कतर् ये िदली आहेत याचा घोटाळा करण, िव वकुटंुबात िनरिनरा या रा पु षाकड ेआलेली िविश ट कतर् ये न जाणता या सवर् रा ट्रपु षांना िवन ट क न-कोण या कोणाला ठाऊक-िवलक्षण एकी कर या या मागे लागणे िन या सोपानपंक्तीने पूणर्तम िन अिंतम ल याकड मनु य जातीला चढून जाणे शक्य आहे, या यक्ती, रा ट्र िन मान य या सोपानपंक्तीला मोडून ितचे तुकड ेकरणे हणजे अशक्य ते शक्य क पहाणे होय. प्र तुत

युगातील मखु्य कतर् य हणजे रा ट्रक पनेची िन मानु यतेची एकवाक्यता करावयाची हे होय. मनु यजाती या करारपत्रावर प्र येक यक्तीने सही करावयाची नाही, तरी प्र येक रा ट्राने सही करणे शक्य आहे. ते रा ट्र समान, वतंत्र िन एका नावाखाली, एका िनशाणाखाली िन एकाच िविश ट कतर् यासाठी जमले या यक्तीनी बनलेले असले पािहजे. िन यक्तीनी वरील गणुांनी मिंडत हावे अशी जर इ छा असेल तर यांना रा ट्रीय वाची िन वदेशाची क पना समजावून िदली पािहजे. प्र येक देशाला मानवी कुटंुबपूणर्तेच कायार्त एक िविश ट कतर् य करावयाच असते, ते कतर् य या देशाला प टपणे सांिगतले गेले पािहजे. हे कतर् य के यािशवाय रा ट्र कधीही नामशेष हावयाचे नाही. फ्रच रे हो यूशनपयर्ंत यिक्तयुग होते. यांचा ‘हक्क’ या त वापुढे प्रवेश झाला न हता. परंतु मा या मताने आता नवीन युग लागलेले आहे. आता यिक्तयुग सपंून रा ट्रयुगाला आरंभ झाला आहे. यक्तीचा हक्क सरंक्षण करण काही अिंतम सा य न हे. यक्तीचा हक्क सरंक्षण करण हे सा य धर यास मनु यातील वेष कधीही िवझणार नाहीत. हक्काचे त व पुढे ठेिवले की, आपमतलबीपणा उ प न झालाच, हणनू आता ‘कतर् य’ हे त व पाळले पािहजे. आयु य हे हक्काचे बजावणी किरता नसनू ते कतर् यपूतर्तेकिरता आहे. हक्कात वाथार्ची क पना आहे. कतर् यात परमाथार्ची क पना आहे. कतर् य हेच आयु याचे अिंतम आहे, ही गो ट रा ट्रयुगातील प्रधान त व होय. हणनू यक्ती या हक्का या ऐवजी यिक्तकतर् याचे ऐवजी समे टयुगाची क पना ही मा या मताने लोकास िशकिवली जाणे भाग होते.

ते हा मानवी जातीची अ यु कट उ नित हे जे सा य ते साध याचे कामी आपआपली िनसगर्िनिदर् ट िवशेष कतर् ये बजाव यात ती कतर् ये ओळखून वतंत्र िन समसमान यक्तीनी एकीभतू झालेली िनरिनराळी रा टे्र एकिदलान िन एकवाक्यतेने झटतील िन पर परांचे िहताथर् झटत झटत सवर् मनु यजाित उद्धार पावेल, हे माझ ेसारसवर् व होते. िन ते उपदेिश यासाठी मी “त ण यूरोप” ही सं था काढ याच ठरिवले.

म यंतरी आम या पाठलागाला भयंकर रीतीने आरंभ झाला. जे ह पार देशभक्त आ हास िमळाले होते, यास गु हेगारांप्रमाणे सरह ीपयर्ंत पहार् यातून ने यात आले िन अमेिरकेकड ेिकंवा इंग्लडंकड ेपाठिव यात आले. काहीनी आपली नावे बदलनू लहान लहान खे याम ये प्रवश केला. या सवार्ंपेक्षा आ हा इटािलयन देशभक्तांचा भयंकर रीतीने पाठलाग सु असतानाही आ ही सवर् िनसटून गेलो. मी रिफनी िन मेलगारी यांसह िजिन हाहून िनघालो. काही िदवस लॉसेने येथे लपत छपत काढले. पुढे बन या गावी रहा याची ि व झलर्ंडच सरकारने परवानगी िदली. मी आम या ह पारांना उ तेजन यावे एतदथर् एक लहानसे चोपड ेलॉसनला असतानाच प्रिसद्ध केले, यातील काही भाग खाली देतो.

ह पार देशभक्तांस पत्र. “ते फक्त दोनशे देशभक्त होते. ते भक्त दोनशेच होते, पण यांनी सवर्

यूरोपखंडाला चळचळ कापिवले, यूरोप या राजांनी या दोनशे जणािव द्ध जगंी कट केला. यांचे अवाढ य सै य, सवर् यूरोपचे पोिलस लोक, हर प्रधानमडंळे, कार थानपटु हुकुमाची बाड,े तरवारीचे ढीग, या सवार्ंना पु न ते दोनशे देशभक्त उरले आहेत. युरोप या या टोकापासनू या टोकापयर्ंत हे सवर् अधम राजे, यांना परमे वर चांग या लोकांची खरी परीक्षा पहा यासाठी या जगावर धाडीत असतो, ते हे नीच राजे िन यांचे अ मलदार आ हांस शोध यासाठी, हुसकून दे यासाठी, आमची िनदंा कर यासाठी िन आम यावर सडू उगिव यासाठी एकसारखे धडपडत होते. यांनी ह पारां या िशकारीला आरंभ केला. सतत चार मिहने गरीब ि व झलर्ंड या सरकारापुढे रिशया, फ्रांस, जमर्नी, वगरेै सवर् सरकारांकडून िवनंती या हुकुमाचे ढीगचे ढीग पडत होते. ‘जमले या ह पारांना हुसकून या, यांची फळी मोडा.’ ही एकच आरोळी सवर् यूरोपभर उठली होती. सवर् यूरोप दोनशे देशभक्तांपुढे भयाने घाब न गेले. परंतु भयाने अगं लटपट कापत असताना व न व न मात्र या नामदार्नी केवढी ऐट दाखिवली! यां या वतर्मानपत्रातून लेख येऊ लागले की, हे ह पार देशभक्त शाळेतून नुकतीच सटुलली पोरे आहेत. ज मापासनू यांना गु तकटा या यसनाची चटक लागलेली आहे. नीती या अितरेकाने ते मदांध झालेले आहत. जे असा य ते सा य कर यासाठी आकाशाला गवसणी घाल या या मागे ते लागलेले आहेत! यांना या यसनासाठी चांगली चरचिरत िशक्षा िदलीच पािहजे. पण अशा पोरासोरांचे भय बाळग याचे िबलकूल प्रयोजन नाही.

ते त ण होते? होय. होय. अथार्त त ेता या या भरात होते. जरी यां या भ्रकुुटीवर दःुखाची िन गभंीर िवचारांची छटा आलली होती तरी ते त ण होते. जरी आई या प्रममय चुंबनापासनू िहसडून घेऊन यांना अधम राजांनी दरू झगुािरले होते, तरी ते त ण होते. जरी कुटंुबपे्रमा या िन गहृसौख्या या कोमल व पे्रमल सखुास ते पारखे झालले होते, तरी ते त ण होते. ती नवीन िव वाची सतंाने होती, ती नवीन धमार्ची बालके होती. कारण, या नवीन िव वाने िन या रा ट्रधमार्ने यांना ज म देताच या त णांपुढे वनवासाचा देवदतू आला. या नूतन बालकात वाथर्पराविृ त, आ मापर्णक्षमता िन ता यशुिचता पाहून प्रस न हो साता तो देवदतू यांना पिवत्र िन मधुर मतं्रा या उ चाराने िव वप्रीतीची िन त कालीन वदृ्धांना अनाकलनीय अशा उ च रा ट्रधमार्ची दीक्षा देता झाला.

या वनवासी देवदतूा या पंखाचा पशर् होताच पावन झालेली ती या अिभनव बालकांची टी भिव यकालात घुस ूलागली. हातार् यां या आंध या टीला जे िदसणे अशक्य आहे ते यां या या िद य टीला िदस ूलागले. यूरोप या गलुामिगरीचा

पे्रतसं कार यांना िदस ूलागला. गलुामिगरी या राखेचा ढीग िदसला या िढगातून िवजय ी या प्रभेने मिंडत झालले िद य वातं ययुग उदय पावताना िदसले. रा टे पुन जीिवत झालेली िन आजपयर्ंत पर परांशी भांडत बसलेले िभ न िभ न लोक एकत्र िमसळून सवर् मनु यजाती हातात हात घातलेली िन बंधु वाने, िव वासाने, आनंदाने डुलत डुलत प्रगमनाकड ेचाललेली अशी यांनी पािहली. सवर् रा टे नेमाने एकत्र झालेली आहेत. यां यावर वातं या या, समते या िन मानुषते या देवदतूांनी आाप या शुभ्र पंखाचे िद य छत्र धरलेले आहे असे यांना िदस ूलागले! भिव याची परमसृ टी यांना गोचर होती झाली. ते मागे वळले िन या वनवासा या देवदतूाला िवचा लागले, या िद य युगाची प्रा ती हावी एतदथर् आ ही कोणचे कतर् य करावे? देवदतू हणाला- मी वनवासावरील अ यक्ष आहे. तु ही माझ ेमागे या. या िद य युगा या प्रा तीसाठी तु हाला माझ ेमागे आले पािहजे. मी तु हाला कतर् यशू यते या िनद्रत घोरत पडले या रा ट्रातनू नेतो. तु ही यांना वोदाहरणाने िशक्षण देत चला. जलुमुाने गांजले याना िन दःुखाने त्र त झाल याना आनंदी करीत चला. तु ही जगाचे क याण करीत चला. परंत ुतु हाला मात्र कोणीही सखु देणार नाही. तु ही यांचे क याणाथर् झटाल तेच तु हाला उपेक्षेन िधक्कािरतील िन लोकिनदेंचा तुम यावर भिडमार होईल. परंतु मी परलोकी तुमचे दःुखपिरमाजर्न करीन.

हे िशरसावं य क न ते त ण प्रवासाला िनघाले. जानपदा या कणार्त पिवत्र मतं्राचा उ चार क लागले. िजकडून िजकडून गलुामिगरी या चरकात िचरडले गे यान फोडलेली शूर लोकांची आरोळी या त णां या अतंःकरणाला ऐकू आली ितकड ेते धावत गेले. जे हा जे हा हताश लोकांची रडकथा यांनी वण केली ते हा ते हा “उद्धरेदा मना मानं ना मानमवसादयत”् या त वाचा उपदेश यांनी िदला.

देवदतूाने भिव य के याप्रमाणे लोकिनदंा ही यां या पाठीस हात धुवनू लागली. यां या मागार्त कृतघ्नतेिशवाय यांना दसुरे काही आढळले नाही. परंतु या या प्रदेशात या महायात्रने आपली चरणधूिल झाडली ते ते प्रदेश यां या चरणां या मदु्रांनी मिुद्रत झालेच झाले. या लोकांनी यांची िनदंा केली यांनाच आढळून आले की, या या रा ट्रात काही आ चयर्कारक फेर झालेला आहे. यांचे रा ट्र पूवीर्पेक्षा िन चयाने उदा ततर झालेले आहे. ही महायात्रा िनघा याची बातमी यूरोप या राजाना कळली मात्र तोच यांचे धाबे दणाणले. इटली या भोवती फाशी या खांबांचे कंुपण घातले गेले. जमर्नीने ती महायात्रा आाप या देशात घुस ूनये हणनू रानोमाळ पहारे बसिवले. फ्रांस- वतंत्र-फ्रांस- याने देखील देशभक्तांना आप या देशातून फाशीकड ेने यासाठी केले या मागार्प्रमाणे मागर् िदला. कारण, फ्रांसमधून यांना दािर य्रात मर यासाठी इतर देशी पाठवून दे यात आले. ि व झलर्ंडने भयाने थरा न आप या आ याथर् आले यांना हुसकून िदले. ते मठुभर

देशभक्त या ि व झलर्ंडकड ेमो या आशने बघत होते. परमे वराने वतंत्रतेला महाल असावा हणनू आ सवर ि व झलर्ंड उ प न केले. ते ि व झलर्ंड नीच कार थाना या डावपेचानी जलुमुी राजांची पायरी झाली आहे! जलुमुी राजां या दबकावणीला िभऊन या लोकस ताक सयंुक्त सं थानाने आ हास आजपयर्ंत पाळले असनूही पराजय होताच शत्रूं या हवाली कर याचा घाट घातला आहे! या लोकात अजून असा एकही महा मा िनघत नाही की, तो या जलुमुी राजां या धमकावणी या पत्रास आग लावून देऊन हणेल, “नाही, नाही, देशभक्त ह पारांना आ ही असे अनाथ करणार नाही. दःुखी जनांना सोडून दे याचे पातक आ हाकड ेघेणार नाही. आ ही या पिवत्र देशभक्तांना ि व झलर्ंडमधून घालवून देत नाही. जर तु ही बला काराने आ हावर वारी क पहात असाल तर परमे वर, आमचा आ पस ्पवर्त िन आमची अिसलता ही तुम यापासनू आमचे सरंक्षण कर यास समथर् आहेत.” असे जर ि व झलर्ंडने आता सांिगतले तर या राजांची याला नकार दे याची छाती नाही. जे दोनशे देशभक्त ह पारांपुढे चळचळ कांपत आहेत, या िभ या राजांची ि व झलर्ंड या रणशूरांशी झुजं घे याची िबलकूल छाती नाही.

परंतु तसे कर याची ि व झलर्ंडची धिृत गळाली. तु ही तुम या घरी आ य मागावयास आले या पिवत्र याचकांस जलुमुी राजां या ता यात िदलेत. तु ही परमे वर िन मनु य यां या मधली साखळी जी भूतदया ितचे तुकड ेउडिवलेत!

ते वदेशभक्त िनघनू गेले आहत, ते अज्ञातवासात, वनवासांत भटकत आहेत. परमे वर यां यावर कृपा टी ठेवो िन यां या अतंःकरणावर आप या शांततेचा प्रकाश पाडो. यूरोपने जी ह पारीची िशक्षा िदली आहे या ह पारी या महायात्रते यांची अतंःकरण शमयुक्त राहोत. त ण ह पारांनो, िनराश होऊ नका. तु ही तुम या दयकमलात अिभिषक्त केलेले भिव य िवस नका. या महायात्रेला रा ट्रधमार्तील कतर् यतेची योग्यता या. या नवीन धमार्चे आपण दीिक्षत झाला आहा, या धमार् या जया तव धमर्वीरांची फारच ज र होती. धैयार्न सोसलेली िवप ती हे दैदी यान र न घेऊन भिवत यता ही रा ट्रधमार् या यो यांचे म तकांना भिूषत करीत असते. तु ही जे भिव य पािहलेत ते येणारच येणार. परमे वराने जे िलिहले आहे ते राजा या आज्ञापित्रका िन झारांचे जलुूम यांनी पुसले जाईल काय? वादळातील गडगडणार् या अभ्रानी आकाशमडंलातून सयूर्नारायण पुसला जाईल काय? उ क्रांतीचा िव व यापक िनयम-सवार्ं या सहकरणाने सवार्ंची परमो नती हा िव वप्रगतीचा िनयम वर िलिहलला िदसत आहे. वगार्त हा िनयम अिवनाशी आहे. या पृ वीवर लोकशिक्त अिवनाशी आहे. ती लोकशिक्त िन ते भिव य अम यर् आहे. तो िदवस येणारच येणार की, या िदवशी, गलुामिगरीला जे पक्के जखडलेले, सक्त पहार् यात बंदीत टाकलेले िन दा यपंकात खोल तलेले हणनू आज वाटत आहेत तेच लोक, तेच प्रचंड जानपद, तो मान याचा बलभीम, खडबडून उभा राहील,

आकाशाकड े टी फेकील, परमे वराची अनुज्ञा िमळवील िन मग एका मु टीसरशी जलुुमी िसहंासने पालथी पाडील, बंधने तटातट तोडून टाकील, बे यांचे तुकड ेउडवील, अ याया या मयार्दा झगुा न देईल िन वतंत्रत या मिंदरात वातं यदेवी समोर पूणर् वतंत्र होऊन वातं यप्रीतीत लीन होऊन जाईल!

या भाग्याची शुभिदवशी वदेशावर अ यंत पे्रम के या या अपराधाब ल यांना आज ह पारीची िशक्षा झाली आहे ते जर िजवंत असतील, तर मग मनु यजाती यां यावर शुभाशींची विृ ट करील िन जर यां यापैकी सवर् लढता लढता वगार्त वर चढून गेलेले असले िन एखादा मागे रािहलेला असला तर तो आप या देशबंधूं या पिवत्र अ थी या समाधीतून चकाकत असतील या समाधीपुढे येऊन, गडुघे टेकून, तेथील उगवलेले गवत िकंिचत बाजलूा सा न या देशभक्तां या कानात सांगेल की, “बांधवहो, आनंदाचा िदवस उगवला आहे. कारण या वनवासा या देवदतूाचे श द स य झाले आहेत िन आपण गलुामिगरीला ठार मारले आहे.” तो या जगतीवरचा शेवटचा ह पार देशभक्त होईल. कारण यापुढे जगावर फक्त जानपदाचीच स ता चालत राहील!”

आ ही बन येथे आलो तरी आम या त्रासाची समाि त झाली नाही. परंतु या पोिलस चौकशी या भावी काळा या िन प्र तुत कठीण प्रसगंा या काळजीत चूर असतानाच आ ही पोिलश, जमर्न िन इटािलयन दशभक्तांपैकी समुारे अठरा जणांनी पोलडं, जमर्नी िन इटली येथील नूतन पक्षा या चळवळी एकाच िदशेने चालिव यासाठी खालील मानवी सबंधुते या करारना यावर सही केली.

“आ ही खाली सही करणार, वातं य िन प्रगती यांच भक्त, सवर् मानवी जाती या समतेत िन सबंधुतेत िन ठा ठेवणारे;

िव व यापक असा जो प्रगमनाचा नीतीिनयम याचे योगान मनु य जातीची अखंड उ नती होत जाऊन ित या सकल शक्तींची वतंत्ररी या िन एकतानतेने पूणर् वाढ होऊन या िव वातील ित याकड ेअसलेले मह कतर् य करावयास ती मनु यजाती समथर् होणार अशी िन ठा धरणारे;

मनु यजातीला ही कतर् यक्षमता सपंादावयास एकच साधन आहे की, ित यातील सवर्जणांनी वतंत्रतेने िन वे छेने एकत्र होऊन सहकरणा या त वावर आपआपली कतर् ये पार पाडली पािहजेत. अशा प्रकार वे छायुक्त िन वतंत्र सहकरण करणे ही गो ट समसमानातच शक्य आहे. कारण, प्र येक प्रकारची असमता ही वातं याची उणीव दाखिवते. वातं याची उणीव असली की, वे छेप्रमाणे करणे शक्य अशक्य होते हणनूः--

वातं य, समता िन मानुषता ही तीन त वे सारखीच पू य आहेत. प्र येक सामािजक प्र नाचे बरोबर उ तर काढ यास या तीन सखं्या िवचारात घेत याच पािहजेत

िन जे हा जे हा या ितहीपैकी एक संख्या गाळली जाते ते हा ते हां बाकी या दोन िवचारात घेत या असतानाही सामािजक प्र नाचे उ तर चुकलेले असलच पािहजे.

अ यापी वर सांिगत याप्रमाणे मानवी जातीचे उिद ट एकच आहे, या मानवी कुटंुबाने ते उिद ट सा य कर यासाठी जी त वे पाळली पािहजत ती त वे जरी सवर्त्र सारखीच आहेत, तथािप या मखु्य उ ेशा या प्रा तीचे मह कायर् सलुभ रीतीने साधावे हणनू मिवभागाचे त वानु प प्र येक यक्ती िन प्र येक लोक यां या वाटणीला एक एक िविश ट कतर् य आलले आहे. हे कतर् यकमर् के याने ती यिक्त िकंवा ते रा ट्र आप या वतःचे िविश ट जबाबदारीतून सटुते िन ती जबाबदारी पुरी कर यातच मानवी जातीचे अिंतम सा याथर् असणारे आपले कतर् य बजािवते.

हे यिक्तिविश ट कतर् य बजािवले जा यास या कतर् याची ती पूततार् या रीतीने मानवी जातीचे अिंतम िहत सलुभ होईल, अशा रीतीने घडवून आण यास यक्तींची िन लोकांची सहकारीता असणे अ यंत अव य अस याने यां या सं था थाप यासाठी,

मनु य व िन नागिरक व यांच हक्क ओळखून, लोकोद्धारा या पिवत्र कायार्ला जे आपल बुिद्धसवर् व िन शिक्तसवर् व अपर्ण कर यास उ सकु असतात यांना परम वर िन मानुषता यां या फूतीर्ने जी स स िववेक-बुिद्ध लाभली जाते या िववकबुद्धी या आजे्ञला मा यता देऊन, मानवी जाती या प्रगमनाथर् पिहली पायरी जी रा ट्रसिमित या आम या िनरिनरा या रा ट्रसिमतीत आपले यिक्तिविश ट कतर् य बजािव या तव ‘यंग पोलडं,’ ‘यंग जमर्नी’, िन ‘यंग इटली’, याम ये प्राथिमक दीक्षा घेऊन, आज तारीख १५ एिप्रल १८३४ साली वतः या कतर् यत परतेसाठी वतःची हमी देऊन आ ही खालीलप्रमाणे वाग याचा िन चय करीत आहोतः--

(१) ‘यंग जमर्नी’, ‘यंग पोलडं’ िन ‘यंग इटली’ या ित हीही सं था लोकस ताक अस याने, मान यिहताथर् झटणार् या अस याने, वातं य, समता िन प्रगित या त वावर िव वास ठेवीत अस याने, या सवर्सामा य त वा या िवजयासाठी, आजपासनू त प्री यथर् के या जाणार् या कतर् यांत एकमेकीने एकमेकीची सहकायर्ता सपंाद याचा िन चय क न, समसमान बंधु वा या ना याने एकत्र होत आहत.

(२) जी मखु्य त वे या सं थेने पाळली पािहजेत यांची यादी दसुरीकड ेिदली आहे. या तीन सं थानी ती सवर् त वे पूणर् रीतीने पाळीत रािहले पािहजे.

(३) सवर्सामा य त वांप्रमाणे सामा य कतर् य पार पडत असता या तीन सं थांची िविश ट कतर् ये कर याची यांना वतंत्रता आहे. यां या िविश ट कामिगरीत यां यावर कोणाचाही ताबा नाही.

(४) ‘त ण पोलडं,’ ‘त ण जमर्नी ‘ िन ‘त ण इटली’ यांचा आघातक िन सरंक्षक तह झाला आहे. यां या देशांना मकु्त कर यासाठी ते एकवाक्यतेने झटतील. एकमेक एकमेकांना मदत देतील.

(५) रा ट्रीय प्रितिनधीं याकडून या “त ण युरोप” या कद्र मडंळाची रचना िन काम चालिवले जाईल.

‘त ण यूरोप’ ची त वमािलका (येथे मखु्य मखु्य तेवढी त वे िदली आहेत.) परमे वर एक आहे. याचे मखु्य शासन एकच आहे. या शासनाचे अिधकारी मान य हे आहे. मनु यजाती या सवर् शक्तींची जे हा पूणर् िवकास होईल ते हाच ितला आपल खरे

कतर् य काय हे िनि चतरी या कळून येईल. या कतर् याचे ज्ञाना-प्रमाणे कृती घड यास मनु यजातीन सभंयूसमु थान केले पािहजे. सहकारी एकीकरणािशवाय िन भतूदयेिशवाय मनु याची उ नित होणे अशक्य आहे.

परमे वराचा जो िव व यापक नीतीिनयम आहे तो एकच आिण सवर्त्र सारखा लाग ूआहे. या परम वराचा असा हुकूम आहे की, सवर् मनु ये वयं वतंत्र, समसमान िन भाऊ आहेत.

वतंत्रता हणजे प्र येक मनु याला आप या शक्तींचा आपल कतर् य बजािव यात िन त प्री यथर् ससुाधने योज यात वे छेनु प यय करता येणे, या कामात याला कोणचाही अडथळा न येणे. या या वे छेची मयार्दा इतकीच की, या योगाने दसुर् यां या हक्कािव द्ध वतर्न न घडले पािहजे. हणजे- प्र येक मनु याचे िविश ट कतर् य हे मानवी समाजा या कतर् याशी एकवाक्यतेत असले पािहजे. या मयार्देिशवाय प्र येक मनु याची इ छा वतंत्र असनू ितला इतर कसलही बंधन नाही.

समसमानता हणजे सवर् मनु यांचे हक्क िन कतर् ये ही सारखीच आहेत. सवर् समाजा या माचे जे फल असेल या फलात प्र येक मनु याचा या या माचे प्रमाणाने िह सा आहे.

सबंधुता हणजे मनु यामनु यात वसणारी पर पर प्रीती होय. आप याशी लोकांनी जसे वागावे असे आप यास वाटते तसे आपण लोकांशी वागले पािहजे.

प्र येक िविश टािधकार हा समतेचा भगं होय. प्र येक वे छाचारी जलुुम हा वतंत्रतेचा भगं होय. प्र येक आ पलपोटेपणाचे िन अहम यतेचे कृ य हा सबंधुतेचा भगं होय. आता यक्तीं याब ल वर सांिगतलेली त वेच रा ट्रांनाही लाग ूआहेत.

कारण, यिक्त हे रा ट्राचे जसे मखु्यांग आहे तसेच रा ट्र हे मानवी समाजाचे मखु्यांग होय. यक्तीचा रा ट्राशी जो सबंंध तोच रा ट्राचा मानवी जातीशी सबंंध आहे.

हणनू परमे वरा या यिक्तिवषयक िनयमाप्रमाणेच याचा रा ट्रिवषयक िनयमही आहे. या परमे वराचा हुकूम असा आहे की, सवर् रा टे्र वयं वतंत्र, समसमान िन भाऊभाऊ आहेत.

मानव जातीची अिंतम रचना अशीच असली पािहजे की प्र येक रा ट्र वतंत्र, सम िन सबंधु अशा यक्तींनी बनलेले आहे. या रा ट्राची वतंत्र, सम िन सबधंुते या ना याने एकी झालेली आहे; प्र येक रा ट्र लोकस ताक आहे. ती रा टे्र िमळून लोकस ताक संयुक्त रा ट्रसघं िनमार्ण झालेला आहे; या लोकस ताक सयंुक्त रा ट्रसघंाने सवर्सामा य त वां या िन सवर्सामा य करारा या अनुरोधाने सवर् यव था चालिवली आहे. अशा रीतीने सवर् मनु यजाित नीतीिनयमानुसार अिंतम उद्धाराकड ेजाऊ लागेल ते हाच ितने जग चालकाचा िव व यापी हुकूम पाळला असे होईल.

या ‘त ण यूरोप’ या करारावर मी, मेलेगािर, रिफनी, िधिग्लओिन, कॅ पॅनेला वगरैनी सही केली. पोिलश वगरेै देशभक्तां या स या झा यावर आामचे ते िद य मडंल िवभागले गेले. कॅ पॅनेला फ्रांसम ये गेला. मेलेगॅरी लासानेला गेला. यां यापैकी प्र येक जण या सं थची प्रसिृत कर यासाठी अिव ांत म करीत होते. ग टॅ हो मॉडनेा हा ि व झलर्ंडम यच काही िदवस रािहला. पुढे याचे ग्युिलआ या सुदंर, िन चयी िन प्रमळ त्रीवर पे्रम बसनू याने ित याशी िववाह केला. ही त्री ित या वाधीन झाले या वदेशासाठी (इटलीप्री यथर्) अ ांत म करणारी िनघाली. हेिनिशया येथील युद्धाचे समयी ती सदोिदत आप या शूर देशािभमानी नवर् याजवळ वदेशसेवेत त पर असे. इकड ेमी, रिफनी िन िधिग्लओनी हे ग्रचन येथे एका खाजगी खाणावळीत रािहलो. या खाणावळीचे मालका या कुटंुबाने आ हाला फारच ममतेने वागिवले. याची सशुील प नी, याची मलेु िन तो वतः यांची आ हाला सखु दे यासाठी जणू काय चढाओढ लागलेली होती. या या प्रय नाने सरकारकरडून होणारे पु कळ त्रास टळले.

मा या ‘त ण यूरोप’ या सं थेचा मळू उ ेश असा होता की, युरोपमध या लोकस ताक चळवळींना एका कद्रात आणनू यां या प्रय नांची एक वाक्यता करावी. हणजे एखाद रा ट्र आप या वातं याकिरता लढावयास तयार होताच सवर् रा ट्रांनी याला मदत दे यास तयार झाले पािहजे. जरी प्र यक्ष कृतीची मदत न झाली तरी िनदान इतर रा ट्रां या राजस तांनी या लढणार् या रा ट्राचे उलटे कृ य कर यास धज ूनये इतका लोकमताचा दाब तरी प्र येक रा ट्रात उ प न हावा. अशा उ ेशाने आ ही िनरिनरा या रा ट्रात प्रांितक कदे्र नेिमली िन मखु्य कद्राशी यांचे यवि थत दळणवळण सु केले. शपथेचा मसदुा, सकेंतरीित वगरै गु त सं थेचे रचनेस अव य तेवढे सवर् तयार केले. मी हे

जाणनू होतो की, ‘त ण यूरोप’ चा उ ेश हा इतका िव ततृ आहे की, अनंत वयंसेवकां या मदतीने िन बर् याच कालाने तो क्विचत फलद्रपू होऊ शकता. सवर् यूरोप या चळवळी कद्रीभतू करणे, हे या कालाला अगदी किठण होते हे मी पूणर् जाणनू होतो. माझी आशा इतकीच होती की, कशा तरी रीतीने ते िवचार पढु यावे. आरंभ करावा, मग या कायार्ची समाि त कोठेही आिण के हाही पूणर् होवो.

मी मा या पत्राचे िकंवा मला आले या पत्रांचे उतारे के हाही राखून ठेवले नाहीत. मा या वतः या पत्राचे उतारे याची मला फारशी िकंमत वाटेना हणनू ठेवले नाहीत. िशवाय माझ ेआयु य एका देशातून दसुर् या देशात भटकत िफर यात गेलेले अस याने, या देशातून मला भटकावे लागले या सवर् देशातील सरकाराशी असणार् या मा या

हाडवैरामळेु मजवर सकंटांची एकसारखी विृ ट सु अस याने, िन िमत्रां या येथे ठेवलेले थोडसेे कागदपत्र न ट झा याने मी अखेर असा िन चय- आता मला तो चुकीचा वाटत आहे- केला की, जे हा जे हा एखादे नवीन सकंट येऊ पाही ते हा ते हा सवर् पत्र यवहार जाळून फ त करावयाचा. याप्रमाणे मी करीत गेलो. यामळेु या वेळे या मा या देशोदेशी सु असले या अ यंत म सा य िन िव ततृ पत्र यवहाराचा आता मागमसूही उरलेला नाही. फक्त लॅमेिनसला गेले या एका पत्राची प्रत या या एका िमत्राने राखून ठेवलेली आहे. या मा या िविवध िवषयावरील पत्र यवहाराची साधारण क पना यावी एतदथर् मी ते पत्र प्रिसद्ध करीत आहे.

ता. १२ आक्टोबर १८३४. “ता. १५ स टबरचे आपले पत्र पावले. मी या अ यंत मू यवान पत्राला सदोिदत

जपून ठेवीन. काही क्षण इतके चम कािरक असतात की, यां या ता यात आमची मने सापडताच दःुखमय भतूकाल िन अस य वतर्मानकाल यां या मरणाचे भाराखाली आमचे दय दबून जाते, आमचा धीर गळू लागतो िन भिव या या यश वीपणाब ल मन साशंक होऊ लागते. अशा या िन साही क्षणाम ये सवर् सशंया या पटलाला िव वंसनू वकतर् याची धुरा जा त नेटाने धारण कर याची शिक्त आप या पत्रातील उ साहक िवचाराने खात्रीने येईल. मी आपणांस ‘त ण इटली’ चा एक अकं धाडीत आहे. यात आमची बहुतक त वे ग्रिथत केलेली आहेत.

...आपण दसुरा एक िवचार िलिहलेला आहात, तो वाचून तर मला फार दःुख झाले. तु ही हणता की, आपल राजकीय वातं य इतरांचे मदतीिशवाय िमळिवणे हे इटली देशास अशक्य आहे.

याच मता या प्रसतृीने िन उपदेशाने आप यातील वातं यसपंादनाची ताकद न ट केलेली आाहे. राजकीय वातं य सपंादणे इटलीस अशक्य आहे? अशा रीतीने दोन कोटी साठ लक्ष लोक, या लोकां या जवळ आ पस ्पवर्त, अॅिपनाइ स पवर्त हे आहेत, यांचे

सरंक्षण कर यास दो ही बाजूनंी समदु्र स ज आहे, यांना पूवर् पराक्रमांनी भरलेली तीन हजार वष रा ट्रीय साम यार्ची साक्ष देऊन उ सािहत कर यास मिूतर्मान उभी रािहलेली आहेत, या दोन कोटी साठ लक्ष लोकां या रा ट्राला आपण भागबूाईसारख नामदर् ठरवीत आहा काय? दसुर् या या त डाकड े वातं या या तकु यासाठी पहात बसावयाचा उपदेश क न आपण इटली या वा याला जगात काहीच कतर् यता आली नाही असे ठरवीत आहा काय? कारण, वतंत्रतेची िकंमत कळ यािशवाय वतंत्रता िमळावयाची नाही. ती िकंमत िभक्षेवारी वातं य िमळवून कळत नसते, तर वतःचे मदर्पणावर वातं यप्रा ती क न घेतली असताच या वातं यर नाची खरी िकंमत कळत असते.

अहो, इटलीम ये साम यार्ची कमतरता नाही. ितचे साम यर् इतके भक्कम आहे की, ह ली असले या सकंटापेक्षा दपुटीने भयंकर अशी सकंटे आली तरी ती कचरणार नाही. इटलीम य जे नाही ते आ मावलबंन होय. इटलीत िन ठा नाही. वातं यात िकंवा समते या त वात िन ठा नाही असा माझा भाव नसनू या त वा या अिंतम जयात ितची िन ठा नाही. परमे वर हा अ यायाने गांजले यांचा कैवारी आहे यात इटलीची िन ठा नाही. आप या आ मबलात िन आप या तरवारीत ितची िन ठा नाही. जानपदात, यांना इतके िदवस रणांगणात के हाच उत िदले नाही या लोकपदात, ितची िन ठा नाही. एक कतर् य, एक उि ट, एक दःुख, एक आशा यांनी पे्रिरत होऊन केले या उठावणीत एक जरी जय आला तरी या एका जया या उ तोलनदंडाने सवर् आसमदु्रवलयांिकत देश वर उठिवता यईल, यात इटलीची िन ठा नाही. त वासाठी सवर् लोक एकत्र कसे होऊ शकतात या त वबलांत ितची िन ठा नाही.

परंतु ही िन ठा, हा िव वास, या एकाच गो टीची आजपयर्ंत उणीव भासत होती ती ही आ मिन ठा आता इटलीम ये प्रादभुूर्त होऊ लागली आहे. मी िलिहत आहे या वेळेला देखील १८३० िन ३१ या बडंा या चुका समजाऊन घेऊन इटली ती िन ठा िशकली आहे. या िन ठेचा प्रादभुार्व आम या सिुशिक्षत त णांत गोचर होत आहे. या त णातून ते तेज जानपदाला िमळेल याब ल आता काही सशंय नको. कारण, या वातं य प्रीतीला िन या आ मिन ठेला आता रा ट्रधमार्चे व प प्रा त झालल आहे. वदेश हा वधमार्इतकाच पू य झाला आहे. आ मिव येचे पुन जीवन कसे झपा याने होत आहे ितकड ेपहा. ‘त ण इटली’ त या लेखांची पारायणे कर यासाठी केवढाली संकटे सोस यास त ण लोक तयार झाले हे यानात आणा. वारंवार पराभव येत असनूही क्रांितकारक उठाव या कशा एकामागून एक होत आहेत याचा िवचार करा. आम या रा ट्रधमर् प्रचारकांकड ेपहा. आम या देशवीरांकड ेपहा. परमे वराची आज्ञा हणनू वातं यप्रा ती या प्रय नासारखे पूतपावन कृ य नाही अशा ढ िव वासाने जानपदाला फूतीर् देऊन गलुामिगरीचे तुकड ेउडिव यासाठी कृित पर होण ही गो ट अजनूपयर्ंत इटलीत घडली

न हती. आजपयर्ंत लोक वदेशाथर् झटले, परंतु यांना अिंतम उ ेशाची प ट क पना न हती. परंत ुगे या दोन वषार्त जे देशवीर सॅ हाय, िजनोआ, यूिरन, एलेक्झांिडया िन नेप सम ये वदेशाथर् देहपात करते झाले यां यापुढे एक प ट िन उदा त कायर्क्रम होता. यांनी यांनी या कायर्क्रमासाठी घेतले या शपथा तव प्राण ठेवले. इटली ही वतंत्र हो यास वयंसमथर् आहेच आहे या िन ठेसाठी प्राण िदले. अशा ढ िन चयाने िन द्धेने ‘मान य िन रा ट्र’ या देवतांसाठी लोकपक्षाचे वज जे हा उभारले जातात ते हा यांना खाली पाड याची कोणाची छाती आहे?

महाराज, आम या माग या अपजयावर जाऊ नका. भतूकालात िन भिव यकालात जमीन अ मानाचे अतंर आहे. आम या देशाचे आजपयर्ंत वातं या तव केलेले सवर् प्रय न फसले हे खरे आहे. परंतु ते सवर् प्रय न एखा या राजवंशाचे िकंवा ल करी जातीचे होते. ती बंड ेअिवजयी झाली; कारण की, प्र येक भयकंर रा यक्रांतीला यश हो यास समथर् अशी “इ वर िन लोक” ही त वे यांना ग्रहण करता आली नाहीत. हणनूच या सवार्ंचा िव वासघाताने नाश झाला. ती बंड ेसवर् रा ट्राची न हती. हणनू यांत िव वासघात होणे हे अपिरहायर्च होते. इतके िदवस इटलीचे शत्र ूिन िमत्र ितला असेच सांगत आले की, “तुझ े वतःचे पुत्र तुझ ेसरंक्षण कर यास असमथर् आहेत.” कोणीिह अशी गजर्ना केली नाही की, “ऊठ! ऊठ! हे इटली देशा, वसाम यर्िन ठेने ऊठ. तुझा सवर् आधार या परमे वरावर िन तु या शूर पुत्रावर आहे!”

िभक्षा मागनू वातं य! ते कसे िमळणार? िन त ेिमळाले-शशशृंग लाभले तरी याची शा वती कशी धरावयाची? या वातं याकिरता काही एक खचार्वे लागले नाही या वातं यावर इटलीची प्रीित तरी कशी बसणार? ते वातं य सांभाळ याची ताकद यांना आ म द्धा नाही अशा लु या रा ट्राला कशी येणार? ही आ म द्धा जेथे वातं य हे उ या तुक यासारखे परक्यांनी िदलेले आहे तेथे कशी उ प न होणार?

ते काही नाही. एक धाडसाचे कृ य तडीस गेले की दसुरे कर याचे अवसान चढते. कायदेशीर लटपटीने िकंवा परक्यां या सा याने जळुवून आणलेली शेकडो कृ ये जे िशक्षण देतील याहून हजारो पटीने जा त असे नैितक िशक्षण परवश रा ट्राला यातील लोकांनी केलेली एक उठावणी देईल.

मी माझ ेिवचार शक्य िततक्या रीतीने प्रसतृ करीत आहे. याम ये मला हजारो सकंटे येत आहेत. परंत ु यांनी मी िनराश होत नाही. काही वषार्पासनू मा या यक्तीला या या व तूपासनू यि कंिचतही सखु हो याचा सभंव असेल या या व तूिवषयी मी

पूणर् उदासीनता िन िवरक्तता धारण केली आहे. मा या िप्रयकर आईपासनू, मा या बिहणीपासनू, जे जे मला िप्रय आहे या या पासनू िवयुक्त होऊन मी लांब वनवासात पडलेलो आहे. मा या िजवाचा किलजा- माझा अ यंत िप्रय बाळिमत्र- रिफनी जाकोपो हा

तु ं गात वदेशासाठी मृ यु पावला आहे. या कारणाने िन मा या मलाच ठाऊक असले या इतर कारणांनी मी मा या यक्तीचे आयु याची िन या देहा या सखुाची सवर् आशा सोडली आहे. िन मा या आ याला सांगनू ठेवले आहे की, “तुला अशाच ि थतीत मरण येणार! हात धुवून पाठीस लागले या दु टां या पाठलागात स कृ याचाही जगाने िवपयार्स केलेला असता या, उ ेशासाठी आयु य वािहले या उ ेशा या अ यार्च वाटेवर, अशा ि थतीत तुला मरण येणार!” परंतु जे हा मा या इटली या पुन जीवनाची क पना माझ ेडो यासमोर उभी रहाते ते हा माझा आनंद ब्र माडतं मावेनासा होतो! इटली! वतंत्र इटली! या इटलीत माझी यिक्त लीन झाली आहे!

माझी तुम याच पु तकाचे वाचनाने अशी खात्री झाली आहे की, वातं य आप यास िमळणारच िमळणार-आप यापैकी प्र येकाने मी वतंत्र होणारच असे हण याचा अवकाश! वातं यासाठी वाटेल ते सोस यास िन वाटेल ते खिचर् यास प्र येकजण तयार हो याचा अवकाश!

अशा िन चयाने वतंत्रतसेाठी वाटेल ते सोस यास िन वाटेल ते खिचर् यास लोक अजनू तयार नाहीत हे मला कबूल आहे. परंतु हणनू ते के हाही तसे कर यास तयार होणार नाहीत असे समजावयाचे काय? आज यां यात िन ठा नाही हणनू ती पुढेही येणार नाही असे हणता येईल काय? वतर्मानकाल गलुामिगरीचा आहे, परंतु भिव यकाल वातं याचा येणार नाही काय?

आ हांस रागे भरा- एखा या भिव यावा या-प्रमाणे आमचे दोष, आमची अशक्तता, आपसातील भांडणे, धाडसाची उणीव यांचे अिव करण करा. परंतु महाराज, याच वेळेला अशीही भिव यवाणी होऊ या की, “ या िदवशी तुम यात जा त मदर्पणा िन जा त बंधुभाव उ प न होईल तो िदवस तुम या वातं यप्रा तीचा शभु िदन होय. ‘आता वातं यच पािहजे.’ असा तुमचा ढ सकं प हो याचा अवकाश की तु हाला तुम या शत्रचेू भय नको, परक्यांची मदत नको, तु हाला वातं यदेवी प्रस न झा यािवना राहाणार नाही.”

महाराज, आता मी आपली रजा घेतो. तुम या िठकाणी माझी पू यबुिद्ध आहे हे आपण िवस नये. ती जर नसती तर वरीलप्रमाणे माझ ेअंतःकरण मोकळे क न मी ते आपणांस दाखवू धजलो नसतो.”

- जोसेफ मॅिझनी इ.स. १८३४ चे शेवटी मी “त ण ि व झलर्ंड” ही सं था थापली. ित या शाखा

ि व झलर्ंड मध या मखु्य मखु्य भागात पसर या. ि व झलर्ंड देशाचे या वेळेस िन ह लीही मला फारच मह व वाटत आहे. हे मह व केवळ या देशा या ि थतीपुरतेच आहे असे नसनू इटली देशा या भाग्योदयाशीही ि व झलर्ंड या ि थतीचा प्र यक्ष सबंंध आहे.

इ.स.१३३८ या जानेवारी या पिह या तारखेपासनू तो तहत आजपयर्ंत या िचमकु या रा ट्रावर परक्या अमंलाचे िकंवा राजस तेचे नाव नाही. सवर् युरोपम ये अ िवतीय िन अभतूपूवर् असणारा देखावा ि व झलर्ंडम ये पहावयास सापडतो. जलुमुी िन मह वाकांक्षी रा ट्रां या वे याम ये असनूही आज पाच शतके या आ स पवर्ता या प्राकारावर लोकस तेचे वातं ययुक्त िनशाण सवर् जगाला प्रो साहन िन शुभभिव य कथन कर यासाठी एकसारखे फडकत रािहलेले आहे! पाचवा चालर्स, चवदावा लईु, नेपोिलयन बोनापाटर् आले िन नामशेष होऊन गेले. परंतु ते लोकस तेचे वातं यांिकत िनशाण अढळ, अचल िन पिवत्र रािहलेले आहे! ते िनशाण तसेच अढळ रहावे या उ ेशाने मी “त ण ि व झलर्ंड” ही सं था थापली होती. ि व झलर्ंडम ये सयंुक्तसं थान पद्धतीचा िकंिचत ्भाग अस याने या िनरिनरा या सं थानावर शेजारची रा टे्र आपला दाब बसवीत. तो दाब मोडावा िन ि व झलर्ंड लोकस ताक रा याला बळकटी यावी एतदथर् मी प्रय न चालिवले. कोण याही दसुर् या रा ट्रा या अतंगर्त चळवळीत िन रचनेत मु ाम ढवळाढवळ करणे हे मह पाप आहे असे मी समजतो. परंतु जेथे सवर् युरोपचा प्र न येत आहे तेथे िन तेव या पुरतेच या रचने या िफरवािफरवीब ल प्रय न करणे हे प्र येकाचे कतर् य आहे. ि व झलर्ंडने वतंत्रपणाबरोबरच सवर्समथर् वही सपंादावे िन यूरोप या जलुमी राजांना इतर देश गलुामिगरीत ठेव यासाठी मदत कर याचे अमगंल कृ य या रा ट्रातील लोकास पसतं पडू नये िन ते कृ ये आ ही करणार नाही असे उघड सांग याचे धाडस िन शिक्त यां यात यावी एतदथर् ज र तेवढेच काम मी करीत होतो. ह ली या वेळ या मा या सधुारणांपैकी बहुतेक घडून आ या आहेत िन मी जी सं था थापली या सं थेतील क यार् पु षांकड े या सधुारणांचे मह वाचे ेय येत आहे. या सं थे या मतप्रसारासाठी १८३५ म ये मी एक वतर्मानपत्र काढले. ते आठव यातून दोनदा प्रिसद्ध होत असे. एक भाग जमर्न भाषेत िन दसुरा फ्रच भाषेत छापला जाई. या कायार्साठी आ ही बायेने येथे एक छापखाना िवकत घेतला. प्रोफेसर वीनगाटर् नावाचे ि वस गहृ थ सवर् यव था ठेवीत. या छापखा यात आ ही ह पार देशभक्तांना कामावर ठेवीत होतो. ि व झलर्ंडमध या प्रमखु गहृ थांची एक कमेटीही आ हास मदत करीत असे. आम या पत्रािशवाय लहान लहान पु तकेही आ ही पु कळ प्रिसद्ध करीत होतो. या पत्राचे नाव ‘त ण ि व झलर्ंड’ हे होते िन मी याचा एिडटर होतो. परंतु पत्रावर एका दसुर् याच गहृ थाचे नाव होते. या पत्राम ये राजकीय िवषयांची चचार् आ ही फार उदा त पद्धतीने चालिवली होती. राजकारण हा धमार्चाच एक भाग आहे. राजकारणाला नीती आहे. वदेशाचा उद्धार या शा त्राने होत ते शा त्र िभ न पाने एकदा राजकारणात िन एकदा वधमार्त प्रकट होते. पे िन नावे िभ न आहेत, परंतु या दो ही शा त्रांचा उ ेश सारखाच अस याने ती दो हीही एकाच मह तर शा त्राची अगंोपांगे होत. मानवी जातीला प्रगमनाकड ेनेणे हा सवर् धमार्चा पाया

आहे. वदेशोद्धार, वातं य िन दा यमकु्तता यांचाही पाया मानवी जातीची प्रगमना मक उ नित हाच आहे. हणनू देशाचे राजकारण िन देशाचा धमर् हे सारखेच पिवत्र आहेत. अशा पोक्त, िवचारी िन त वज्ञानयुक्त रीतीने आ ही राजनीतीला धमर्िवचाराचे उ च व पापत नेली. देशािभमान िन धमार्िभमान यांची सांगड घातली. वदेश िन वधमर् ही एकाच मह त वाची िभ न पे आहेत हे िसद्ध केले. आम या या गभंीर िवचारपद्धतीने आम यािवषयी लोकात सहानुभिूत उ प न होऊन आ हाला बरेच लेखक येऊन िमळाले. यात काही प्रॉटे टंट धमार्तील प्रमखु लोक होते. काही कतृर् ववान त ण लोक होते िन िवशेष आ चयर्कारक गो ट ही की, िक येक ि त्रयाही या सं थेला िमळा या हो या. या ि त्रयांपैकी यांनी आप या मलुांना कोण याही राजकीय पक्षाला, या पक्षाम ये म सर िन दहुी यािशवाय काही एक िनषप न होत नस याने, आजपयर्ंत िमळू िदले न हते याच कुलीन मातवृगार्ने आम या सं थेत िशकिवले जाणारे देशािभमानाचे िन राजकारणाचे धमार्इतके सो वल िन पिवत्र व प पाहून आप या पुत्रांस राजकारणात िन ठापूवर्क प्रय न करावयास लावले. समुारे सहाएक मिह यानी आम या प्रय नाला फळे येऊ लागली. ि वस त ण लोक आप या देशा या उ नतीसाठी तयार झाले. इतकेच न हे, तर आम या इटली देशा या वातं यासाठी लढ यासही िसद्ध झाले. आ ही वेळोवेळी प्रिसद्ध केले या पु तकांनी आम या मताचा फैलाव फारच जलद होऊ लागला. आजपयर्ंत सवर् लोकस ताक चळवळीचे पािरस हे आगर समजले जात होते. याप्रमाणे सवर् सरकारांचा या शहरावर डोळा असे. ितकड ेशांतता असली हणजे मग इतर कोण याही िदशेकडून भीती नाही अशी यांची समजतू होती. परंतु आम या मडंळीची ि व झलर्ंडम ये चाललेली प्रगती पाहून यांना अ यंत भीती उ प न झाली. फ्रांस, रिशया, ऑि ट्रया येथील राजांनी आमचेिव द्ध एकच कोलाहल केला. ि वस सरकारने आ हास फोडून काढून यावे अशी िनकराची मागणी केली. या मागणीप्रमाणे आ हांस ि व झलर्ंडमधून घालवून दे यास काही तरी कारण पािहजे हणनू ठरले या युक् या, गु त हेर िन भलते सलते आरोप यांचा प्रयोग कर यास आरंभ झाला. या वेळेला लेिसगं नावा या कोणा मनु याचा एका अप्रिसद्ध मारेकर् याने खून केला. ही सधंी साधून आम यावर नाही नाही ते खोडसाळ िन अ लील आरोप कर याचा सपाटा सु झाला. आ ही ह पारांनी ि व झलर्ंडम ये एक मारेकर् यांची गु त मडंळी थापन केलेली आहे िन तेथून सटुणारे हुकूम सवर् देशातील शाखा पाळीत आहेत वगरेै वगरेै अनेक कुभांड ेरचली गेली. मग आम या त डचे काही श द पकड याकिरता िन आम या अतंगर्त मु याचा फोट कर याकिरता हजारो िन ं य प्रकार योिजले गेले. एक जलुस हणनू कोणी मनु य, अ यंत दिरद्री मनु याचे ढ ग क न आम याकड ेनोकरीला रहा याचा प्रय न क लागला. इकड ेएक जमर्न यू आपले नाव बदलनू गु त मडंळीची एक शाखा काढ याचे िमषाने लोकास फसवू लागला. फ्रांसचे सरकारने एक मा या नावाचे

खोटे आज्ञाप्रत्र रचून ते आम या इटािलयन ह पार देशभक्तांस िठकिठकाणी धाडून िदले. यात असा मजकूर दडपला होता की, सॅ हॉय या वारीनंतर दरू दरू पसरले या सवर् देशभक्तांनी गे्रचन येथे (माझा या वेळेस तेथेच मकु्काम अस याने) जमावे हणजे तेथून पुढे वारी कर यात येईल. अशी नीचपणाची िन खोटे बोल याची हजारो उदाहरणे देता येईल. परंतु या सवार्ंचा कळस अजनू हावयाचाच होता. ता. २० मे १८३६ साली मला एका मा या िमत्राकडून अचानक िनरोप आला की, ि व झलर्ंड या मी रहात होतो या भागा या िशपायांना काडतुसे वाट यात आली आहेत. ते कोठे तरी सरकारी हुकुमाव न जात आहेत. बहुधा मजब ल काही गडबड असावी. थोडचे तास जातात न जातात तोच दोनशे िशपायांची टोळी येऊन मी िन रिफनी हे या िठकाणी रहात होतो, या वसितगहृाला वेढा घालती झाली. मला आले या प्रथम सचूने या िन वे या या दर यान हॅरो हेिरगं हा एकदम तेथे आला होता. तो फ्रांसम ये होता. परंतु ते मा या नावाचे खोटे िवनिंतपत्र याला िमळाले होते. ते हाती पडताच आ हास येऊन िमळणे हे कतर् य समजनू तो फ्रांसहून िनघनू मजकड ेआला. या यापाशी इंग्रजी परवाना होता. मी याला याचे नाव छपिव यास सांिगतले होते. परंतु आम या भोवती चाललेली ही धरपकड पहाताच या मा या िमत्राने आपले खरे नाव हॅरो हेिरगं हे पोिलसास कळवून तो आपण होऊन या वेढा देणार् या िशपायाचे वाधीन झाला. आ हा सवार्ंना कैद क न तु ं गात घाल यात आले. परंतु इकड ेिनराळाच प्रकार सु झाला होता. आ हास पकड याची बातमी सवर्त्र पसरली, या िठकाणचे ि वस त ण लोक एकत्र जमनू आमची सटुका झाली तर बरे, नाही पेक्षा आपण वतः तु ं गावर ह ला क न यास सोडवू असा जोर ध न शह देत ेझाले. आम या वसितगहृाची एक प्रहरभर बारीक झडती झाली असताही यात एक देखील बंदकू, जाहीरनामा, ह तपत्रक िकंवा या जमर्नीवरील बनावट वारी या बेताबदल कसलेही दशर्क सापडले नाही. ते हा नाइलाज होऊन आ हास चोवीस तासानंतर एकही प्र न न िवचारता सोडून दे यात आले. परंतु थो याच वेळाने तो प्रांत सोडून जावयाचा हुकूम आमचे हाती दे यात आला.

आ ही या हुकुमाप्रमाणे ि व झलर्ंडचा तो प्रांत सोडून िदला. या या सरह ीपलीकड या लगेना नावा या पिह याच लहानशा खे यात जाऊन रािहलो. तेथील प्रॉटे टंट धम पदेशकाने आमचे फारच वागत केले. या धमार्चा शत्रकूडून छळ होत आहे, परंतु या धमार्चा भावी िवजय हा सिुनि चत आहे अशा पिवत्र धमार्चे आ ही पुरोगामी आहोत, अशा पू य भावाने याने आमची यव था ठेिवली. परंतु हा पाठलाग इतक्यानेच सपंला नाही.ि व झलर्ंडचे सरकारने या देशभक्तांना सॅ हाय या वारीचे वेळी ह पारीची िशक्षा िदली होती यापैकी बरेचजण पु हा गपुचूप रीतीने या देशात िशरलेले ि वस सरकारास आढळले. यांनी फ्रच सरकारची खुशामत कर याकिरता या देशभक्तांना पु हा

हुसकून िदले. परंतु ि वस सरकार भीत आहे असे पाहून फ्रांसला जा तच जोर आला. तु ही ह पार देशभक्तापैकी अजनूही याना आत ठेिवले आहे, यांना हाकून देत नसाल तर फ्रच सरकारास बळजोरीने तसे करणे भाग पडले. असा अ यंत अपमाना पद िनरोप ि व झलर्ंड या सरकारास आला. हा िनरप धाडून फ्रचसरकार व थ बसले नाही. तर मला पकड या तव ि व झलर्ंडमधून घालवून दे यास काही तरी िनिम त करावे हणनू एक अ यंत नीच कुभांड रचू लागले. ही िन ं य गो ट मी येथे मु ाम नमदू करीत आहे. राजस ते या खाली केवढा अधंःकार माजलेला असतो हे या गो टीने तरी लोकास नीट कळो!

सन १८३६ या जलुमै ये का सील नावा या पारीसमध या पोिलसापैकी एक जणाला फ्रच प्रधानाने इटली या ह पारांचा बारीक तपास काढ याकिरता ि व झलर्ंडम ये धाडून िदले. याला असे सांग यात आले होते की, याने प्रथम आम याशी नेह सपंादन करावा. आम या पूणर् िव वास बसवून घे याकिरता फ्रचां या राजावर टपलेला मारेकरी आिलबाड याचे आपण सहकारी आहो, असे आ हास का सीलने कळवावे. याचा आम या मडंळीत प्रवेश झाला हणजे फ्रच सरकारने आमचा तो नेह उघडीस आणावा िन का सील हा आिलबाडचा सहकारी अस याने आपण याला आप या देशातून काढून या, हणनू ि व झलर्ंड या सरकारास कळवावे. का सील हा राजा या होऊ घातले या खुनाम ये सामील होता असे सरकारी रीतीने जाहीर केले हणजे याचा िन आमचा नेह पाहून इतरत्र आमचाही या खुनाशी सबंंध असलाच पािहजे, असा ग्रह होणे अपिरहायर् होते. हा ग्रह ि व झलर्ंडचे सरकारने मु ाम क न घेऊन आ हाला िन याला ह पारीची िशक्षा एकदम यावी हणजे यालाही आम या मनात कसलाही सशंय येऊ न देता आ हाबरोबर आ ही जाऊ तेथे तेथे िफरता येईल. अशा रीतीने ि व झलर्ंडमधून आ हास ह पार क नच थांबावयाचे नाही, तर आ ही लडंनम ये आ यानंतरही या का सीलने आ हांतच राहून आम या सवर् हालचाली फ्रच पोिलसास कळवा या असा डाव होता. याला पैसे दे यात आले िन याला अिधकार् यांशी पत्र यवहार कसा ठेवावयाचा हे सवर् ठरवून प ता दे यात आला. आम याकड ेये यासाठी तो ४ जलु ैरोजी िनघाला. या यावर ठर याप्रमाणे खोटा आरोप ठेवून याची शािबती केली. ते सवर् प्रकरण ि व झलर्ंड या सरकाराकड ेआले. इकड ेजलु ै१० ला का सील बन येथे आला. बन येथे याने दोघा ितघा देश यागाची िशक्षा झाले या इटािलयनाशी नेह कर याचा प्रय न केला. यापैकी आरेिल ओबटला हा इटािलयन मनु य असाच एक नीच हेर होता. काही िदवसांनी लडंनम ये मी या या िन ं य कृित उघडकीस आणनू याला तु ं गातही ढकलला. तो या वेळेस बन येथे देश यागाची िशक्षा झाले या देशभक्ताचे स ग घेऊन रािहला होता. का सील हा या सवर् इटािलयनांना, आपण फ्रच गु तमडंळीचे सभासद आहोत िन बन येथे शाखा उघडणार

आहो, असे सांग ूलागला. लवकरच याने राजा या खुनासबंंधी बोलणे लावले िन याब ल माझी भेट घे याची इ छा दशर्िवली. मी ताबडतोब ते सवर् ढ ग ओळखले. आिलबाडला राजा या खुनात मदत करणारा मनु य हा आपला बेत या याशी र यात िकंवा एखा या दकुानात एक अधार् तासही पुरी बोलाचाली झाली नाही याला सांगेल हे अशक्य आहे. याव न तो हेर असावा असे मी ताडले. मी याची भेट घे याचे नाकािरले. मी मा या बन येथील िमत्रांना कळिवले की, याला एकांतात गाठून िन मार दे याचा धाक दाखवून या यापाशी असलेले सरकारी कागद िहसकून घ्यावे. याप्रमाणे याला एका िठकाणी ता. ७ आग ट रोजी आम या इटािलयन ह पारांनी गाठला िन मा या सांग याप्रमाणे अगदी घाब न सोडला. ते हा याने सवर् कागदपत्र वाधीन केले. सवर् अपराध कबूल केले. तेथील फ्रच वकीलही या हेराला सा य होताच. याने याला कोणाकोणावर डोळा ठेवावयाचा याची एक यादी िदलेली होती. तीम ये माझ,े रिफनीचे िन आणखी काही जमर्न देशभक्तांची नावे होती. आ ही तो सवर् पुरावा गोळा क न याची ि व झलर्ंडचे पोिलसांस वदीर् िदली. ता. १६ आग ट रोजी सरकारी चौकशी सु झाली. या चौकशीत का सीलची प ट जबानी िन अपराधाची कबूली प्रिसद्ध झाली आहे. इतके असनूही फ्रच सरकारने ि व झलर्ंडशी उघड उघड दंडादंडीला आरंभ कर याचा घाट घातला. आपला या का सीलशी काही सबंंध नाही असे हण यास िनलर् जपणाने आरंभ केला. या कार था यां या जातीला लाज नाही. यांना स याची ओळख नाही. इटलीतील नेम त पक्षाला या नीच सरकारी अिधकार् यां या ह त पशार्त ध यता वाटे. पण मला तरी यां या हाताचा अपिवत्र िवटाळ कधीही न होवो! यां यातील अ यंत वरचा मनु य हा, रानटी भाषेत पण स य बोलणार् या िन वाईट कामात धरले गेले असता ल जेने काळे िठक्कर पडणार् या, इमानी कामकर् यापेक्षाही फारच नीच आहे.

का सीलची चौकशी के याने फ्रच सरकार रागावले आहे असे पाहून ि व झलर्ंडची ितरिपट उडाली. िन इकड ेफ्रच सरकाराला जा त जोर येत चालला. मी मा या “त ण ि व झलर्ंड” पत्रात जलु ै२ सन १८३६ या अकंात िलिहले, “तुम या देशाची सरुिक्षता िन वातं य हे तुम या पूवार्पार धैयर्, अिभजातता िन वािभमान या स गणुावर अवलबंून आहे. या वातं यात वरक्षणाची धमक नाही िकंवा स यप्रितपादनाची िहमंत नाही, ते वातं य काय कामाचे? िज या दयात भीतीने धडक भरली आहे, िज या त डावर ल जेची कािलमा आली आहे िन जी एखा या बटकीसारखी राजस ते या िन परक्या या-पासनू क्षिणक अि त वाची िभक्षा मागत दारोदार िफरत आहे, या वतंत्रतेला िधःकार असो! देश यागाची महित यांना कळत नाही, आित याचे पािव य जे पायाखाली तुडवीत आहेत, देशभक्त ह पारांना िन जर्न वनात हुसकून दे याचे यांचे बेत चालले आहेत, यातना िन थाथर् याग यांनी पिवत्र झाले या म तकावर जे का याचा मकुुट ठेवू इि छत

आहेत या न टांना परमे वर पाहून घेवो! या लोकांना असे सांग याची छाती होत नाही की, “देश याग केलेले हे देशभक्त लोक परमे वराने आम या गहृी धाडलेले आहेत. ते आमचे बंधु आहेत! याची िन आमची स माननीयता राखणे हे आमचे कतर् य आहे.” हे न सांगता जे या ह पारांची उपेक्षा करीत आहेत, यांना िधःकार असो! ख्राइ टने हटले आहे, “भकेु यांना अ न या, तिृषत असतील यांना पाणी या! भकेुले असतील यांना अ न या! आमचे आ मे भकेुले आहेत, आ हाला अ न या! वातं य हेच आ याचे अ न होय! ते वातं य सवार्ंना या!” ि व झलर्ंडम ये, इतरत्र चहूकड ेआहे याचप्रमाणे, लोकपक्ष हा जा त समजंस होता. वदेशा या स मानाकिरता वाथर् याग कर यास लोक स ज झाले. फ्रच सरकाराचा वेष सवार्ंना चढला िन सवार्ंना प्रितकार कर याचे अवसान भरले. िरडनला १०००० लोकांची िन हीडीकेनला २०००० लोकांची, अशा देशािभमानज य सभा चहूकड ेभ लाग या! परंतु शवेटी ि व झलर्ंडचे सरकारने हार खा ली िन फ्रचावर केलेले आरोप परत घेतले. उघड रीतीने “यंग ि व झलर्ंड” पत्र बंद किरता येईना हणनू यांनी जमर्न भाषांतरकारास, नंतर कंपॉिझटरास िन नंतर पत्र यवहार करणार् यास िनरिनरा या आरोपाने पकडून, अशा रीतीने पत्र चालिवणे अशक्य क न आपला उ शे िसिद्धस नेला. नाईलाज झा याने जलुई १८३६ या शेवटी पत्र बंद पडले. मा या शेवट या लेखात मी िलिहलेः... आम यापैकी काहीनी इटलीम ये िन काहीना अमेिरकेम ये िनघून जा याची ताकीद आली आहे. असे का? आ ही असा कोणता अपराध केला आहे? कोण या काय याने आ हास या िशक्षा दे यात येत आहेत? कोणचा पुरावा घेतला गेला आहे? आ हांसाठी कायदा नाही. आ हांसाठी यायासन नाही. आम या वतीने कोणचाही देशभक्त असे िवचारीत नाही की, “देश याग केले या लोकांनाही नैसिगर्क हक्क आहेतच. यांना याय दे यासाठी उघड चवकशी झालीच पािहजे. सावर्जिनक रीतीने िन सरंक्षणाचा पूणर् हक्क देऊन जे याय होतो तोच खरा याय होय. परंतु गु त रीतीने िन त ड बांधून जो फैसला दे यात येतो, तो मनु यजातीिव द्ध िन परमे वरािव द्ध केलेला भयंकर अपराध होय.

एके िदवशी १८३४ म ये एक मनु य मजकड ेयेऊन माझा प्रितपाल करा असे हण ूलागला. तो ह पार होता. वीस वष झाली, तो ह पार होता. एकाकी िन दिरद्री अशा देशभक्ताला वनवासाम ये भोगा या लागणार् या अस य यातना तो भोगनू बसला होता. याला बनहून िजिन हास घालवून दे यात आले. नंतर िजिन हाहून फ्रांसम ये हुसिकले गेले. फ्रांसमधूनही जवळ परवाना नाही हणनू यास पु हा ह पार कर यात आले. तेथून पायी चालत चालत तो पु हा बन येथे आला. तथेे असले या इटािलयनांनी याची काहीशी यव था लावली. परंतु थोडचे िदवसात याला सरकारने ध न िफ न िजिन हाला घालवून िदले. तेथे याला आलेला पहाताच तेथील अिधकार् यांनी हुकुमािव द्ध परत आ यामळेु

काही िदवस याला तु ं गात घातले, पु हा एकदा उडाणट पू हणनू घालवून िदले. या वेळेला तो मला भेटला. आपला वृ तांत सांगत असता या या नेत्रावाटे अखंड अ ुधारा वाहत होती. मला याची अितशय दया आली. थोडचे िदवसात याला इंग्लडंम ये धाडून दे याची आज्ञा झाली. ि व झलर्ंड िन फ्रांस या देशातून तंग या तोडीत तोडीत याने प्रवास केला. तो िनओपोिलटन (नेप स-्इटली-मधला) होता. याचे नाव करोसी हे होते. इंग्लडंला जा यासाठी फ्रांसवर पायी प्रवास क न अखेर तो समदु्रयानात बसला, तोच याचा अनंत यातनानी िझजलेला देह िनःस व होत होत या समदु्र प्रवासातच मरण पावला! याचे आईबाप अजनू िजवंत आहेत! याला भाऊ आहेत, याला बिहणी आहेत! लोकस तेसाठी िन देश वातं यासाठी असले क ट याने सोसले या देशभक्तावर परमे वर दया करो!

अखेर मला िशक्षा झाली- ि व झलर्ंडातून कायमची ह पारीची िशक्षा झाली. मला हे कळताच मी सावध झालो िन पु हा तेथेच रािहलो- मी हजारो पोिलस या तपास यास भीक न घािलता- तेथेच रािहलो. तसा वाटेल िततके िदवस रािहलो असतो. परंतु १८३६ चे िडसबरचे समुारास या मा या दोन िमत्रासह मी गु तवासात होतो यां या प्रकृतीवर या भयंकर जाचाचा िन अस य िदनक्रमाचा पिरणाम होऊ लागला, हणनू मग मी या दोघांसदु्धां १८३७ या जानेवारीत लडंनला आलो.

या वषार् या आधी या काही मिह यात सकंटाची िन क टाची परमावधी झालेली होती. ददुवा या मार् याखाली माझ ेसवर् अगं बिधर झाले होते. कोण या िवलक्षण मानिसक रचनेने असेल ते असो, परंतु अ यंत मह वा या प्रसगंा या सदु्धा तारखा मा या यानात रहात नाहीत. तथािप या १८३६ साल या शेवट या मिह याचे मरण मी शकेडो वष वाचलो तरी बुजणार नाही. मा या आ यावर नैितक वादळ उठून तो यात न ट हो या या अगदी बेतात आला होता. या प्रसगंाचा उ लेख देखील मी मो या क टाने एव याचसाठी करीत आहे की, मा याप्रमाणे यांना यापुढे तस या िवप तीत पडावे लागेल यांना आप याच एका बंधूवर असा प्रसगं गदुरला असता या वादळात जरी याला गारां या स याचा झोड िमळाला, जरी याचे सवर् शरीर रक्तबंबाळ झाले तरी तो अखेर सरुिक्षत रीतीने पार पाडू शकला, हे ऐकून काही तरी धीर येईल िन सशंयपटलाचा नाश होऊन आ मो नतीचा मागर् सलुभ होईल. मला वाटते, यांनी यांनी आप या वतःला एखा या मह कायार्ला वाहून घेतलेले आहे, यां या अतंःकरणातील पे्रमलता ही टवटवीत आहे, यांना यांना एकदा तरी या सशंयाचे वादळात सापडावे लागत असेलच. ते सशंयाचे वादळ मा या आ याला गरुफटू लागले. माझ ेमन हे नैसिगर्करी याच पे्रमाचे भकेुलेले होते. पे्रमाने ते तुडुबं भरलेले असे. मा या आई या सिु मतांवर ते पोसले जात असतांना िजतके उ हासमय असे िततकेच उ हासमय िन आनंदमय त ेअजनूही होते. मा यासाठी

जरी नाही तरी इतरां या क याणासाठी तरी ते आशेने फुललेले असे. परंतु या मा या पे्रमाकांक्षी, आनंदी, आशायुक्त िन कोमल मनाभोवती या मिह यात दःुखाचा, िनराशेचा, िव वासभगंाचा इतका भयंकर वणवा पेटला की, मा या आयु याचा उ तराधर् मला प ट िदस ूलागला. एकाकी वनवासात या लढाईत मी आज म लढत आलो या लढाईत कोणचाही उ साहक भाग िश लक रािहलेला नाही, अशा ि थतीत माझ ेआयु य मला कंठीत बसावे लागणार हे मला िदसनू येऊ लागले. मा या िप्रय इटली देशा या सवर् आशा बहुतकाळ पावेतो खुंटून रहाणार असे माला वाटू लागले. मा या पक्षातील धुरीणांची वाहताहत झाली. आ ही ि व झलर्ंडम ये केले या कामाचा नायनाट कर यात आला. आ हाला िवभागनू देशोदेशी हुसकून दे यात आले. दािर याने पाठ पुरिवली. या पिवत्र कायार् या जयासाठी आ ही झटत होतो या कायार् या पूतर्तेत अनंत अिनवायर् िवघ्ने द त हणनू उभी रािहली इतकेच न हे, तर अस याही सकंटातून त न जा यास आजपयर्ंत माझ ेअंगात साम यर् उ प न करणारी माझी त विन ठा देखील डळमळू लागली. सवर् िदशा सशंया या तमोपटलांनी या त झा या. या मागार्ला आरंभ कर यापूवीर्च तो दःुखा या वा यांनी पूणर् भरलेला आहे हे आ हांस माहीत होते या मागार्चे आक्रमण कर याची यांनी यांनी मजबरोबर शपथ घेतली होती यां यापैकी एकएकाचा िव वास उडत चालला. या कठीण िन असमान युद्धात मी उडी घेतली होती या युद्धात लढ याब ल मा या असले या उदा त िन पराथर्परायण हेतूंचा मा या िजवलग िमत्रांकडूनही िवपयार्स होऊ लागला. या वेळेसही मा यािव द्ध असले या बहुजनमताला मी भीक घातली नसती, परंतु यां यावर मा या दयाचा पणूर् िव वास, जे मा या प्रीतीचे कद्र झालेले होते, या दोघा ितघा यक्तींनीही जे हा मा या मनात मह वाकांक्षा िकंबहुना उदा त हेतूिशवाय वाटेल तो नीच हेत,ू याचेच वा त य आहे अशी शंका घे यास आरंभ केला ते हा मात्र िनराशे या पणूर् ता यात गेलो, माझा जीव कासावीस होऊ लागला. मा या िव वासा या िन पे्रमा या िमत्रांचे हे वतर्न अशाच वेळेला घडून आले की, या वेळेला िव वासाची िन पे्रमाची मला तहान लागलेली होती. शत्रचेू सवर् िदशांनी मजवर ह ले चाललेले होते. मा या स कृ यावर दु ट हेतूंचे पांघ ण घातले जात होते अशा वेळेला मला उ कट आशा लागली की, मा या िजवा या िमत्रांजवळ मी माझ ेअतंःकरण उघड ेकरीन, यां या सवंादाने िन पे्रमळ सहानुभतूीने मा या आ याला प्रो साहन िमळेल, या जगातील सवर् सखुावर मी जाणनू बुजनू पाणी सोडले याचे खरे ममर् ते ओळखतील िन दःुखसवेंदनांनी मी तळमळत असता आप या पे्रममय मधुर हा याचे अमतृिबदं ूमला देतील. मला उ कट आशा होती की, माझ ेपरम िमत्र तरी िनदान मला सोडणार नाहीत! मा या या तिृषत मनाला िन मा या या उ कट आशेला िनराशेिशवाय काही िमळाले नाही!

िव तार न हावा हणनू मी इतकेच सांगतो की मा या भावासारखे मला िप्रय असणारे माझ ेएकदोन िमत्र या अ यंत ज री या वेळीच मला सोडून देते झाले!

जे हा मला िदसनू आले की, सवर् जगात मी एकटा पडलेलो आहे, एकटा फक्त मा या परमिप्रय आईिशवाय िन तीही लांब इटलीम ये रािहलेली िन मा यासाठी तळमळत असलेली! ते हा या भयाण शू यतेने दचकून मी मागे वळलो. मा या मागे सशंय उभाच होता यां या मी ता यात सापडलो. क्विचत मी चकुत असनू सवर् जग बरोबर असेल काय? क्विचत माझी क पना ही व नवत ्असेल? माझ ेल य मनोरा य असेल? ते अिंतम ल य नसनू मला मात्र चुकून ते तसेच आहे हणनू वाटत असेल? मा या को या िवचारांनाच मी ध न बसलो असेन? केवळ जयासाठी-जया या उ ेशासाठी न हे-मी लढत नसेन ना? मा या अतंःकरणातील नैसिगर्क फूतीर्ने मयार्िदत अशा कक्षेम ये लहान लहान स गणुांची प्राि त क न घे याचे ऐवजी िन नजीकची िन सोपी िततकीच कतर् ये कर यात समाधान मान याचे ऐवजी, मह वाकक्षे या िकंवा अहंम यते या फेर् यात सापडून “प्रांशुल ये फले मोहादु वाहुिरव वामनः” अशी माझी हा या पद ि थित झाली नसेल ना?

या िदवशी या सशंयिपशा चाने मला पछािडले या िदवशी मी अ यंत ददुवी आहे इतकेच वाटले असे नाही, तर मी गु हेगार आहे, मी घोर अपराध केलेला आहे- या घोर अपराधाची बोचणी मा या दयाला सतत लागलेली आहे, परंतु याचे पिरमाजर्न कर याची सिंध िनघनू गेली आहे अशा भयंकर अपराधाचा मी अिधकारी झालो आहे- असे मला वाटू लागले. अॅलेसाि ड्रया िन चा बेली येथे यांना गो या घालनू मार यात आले यां या आकृित, पाप िन प चा ताप यां या मिूतर्मतं प्रितमा, मा या डो यापुढे उ या राहू लाग या. यांना पु हा सजीव कर याची मा यात ताकद न हती! िकती मातांचा तळमळाट मा या म तकावर पडला आहे! िकती मातांना मी रडिवले आहे िन जर मी इटली या त णांस या मह कृ यात देह ठेव यासाठी अशीच चेतना देत रािहलो, एक रा ट्र- वतंत्र रा ट्र- कर यासाठी या या प्रितमा उ ीिपत करीत रािहलो, तर आणखी िकती मातांना रडावे लागेल!! जर हे एक रा ट्र- हे वतंत्र रा ट- हे नुसते का पिनक मनोरा यच असेल तर मग? आजपयर्ंत दोन वेळा भगूोला या सधुारणेचे िनशाण तोलनू धर याने जर माझी इटली क्षीण झालेली असेल, जर या क्षीणतेमळेु ितने अवार्चीन, त ण िन सशक्त रा ट्रा या अमलात रहावे असा ई वराचाच सकेंत असेल, जर या ई वरी सकेंतानु प कतर् यशू यतेत नाव नाही, िनशाण नाही, अशा ि थतीतच इटलीने रहावे हे अपिरहायर् असेल, तर मग भिव याब ल जबाबदारी घेऊन या का पिनक ल या या प्रा तीसाठी शेकडो िन हजारो माणसांना यां या देहाचा िन यांना िप्रय असले या सवर् व तंूचा कायमचा याग करावयास उ तेिजत कर यचा अिधकार मला कोणी िदला?

या सवर् सशंयाचा मा या अतंःकरणावर िकती भयंकर पिरणाम झाला हे मी सांगत बसत नाही. मी इतकेच सांगतो की, या प चा तापाने िन अिनि चतेने मला वेड लागले. रात्री झोपेतून मी फाडिदशी उठावे िन वायू या झटक्यासारखे दाराकड ेधावत जावे! कारण, माझा परमिप्रय जाकोपो रिफनी मला हाक मारीत आहे असे मला वाटावे! जे माझ े नेही तु ं गात आहेत िन मा यापासनू हजारो कोसा या अतंरावर आहेत हे मला कळत होते, याच ने यांना बघ यास, ते दरू आहेत हे जाणत असताही, ते शेजार या खोलीतच भेटतील अशा अपिरहायर् िवचाराने मी मा या खोलीतून बाहेर यावे! यःकि चत ्कारणाने, एखा या श दाने िकंवा जरा कठोर आवाजाने, मी एकदम रडू लागावे. या वेळेस लडंनम ये चोहोकड ेबफर् पडलेले होते. मला वाटू लागे की, पृ वीने शवव त्र पिरधान केलेले असनू ती मला मीही याखाली यावे हणनू बोलावीत आहे. जे मा याभोवती असत यां या मनात मा यािवषयी ितर कार उ प न झालेला आहे अशी माझी भावना होई. आयु य सकूुन जात आहे िन िजवा या सवर् शिक्त क्षीण होत चाल या आहेत असे मला वाटावे. ती मा या मनाची भयंकर ि थित आणखी काही िदवस जर िटकती तर मी एक तर कायमचा वेडा झालो असतो िकंवा आ मह ये या पापाचा अिधकारी झालो असतो. मी खोलीत भयंकर उदासीनतेत बसलो आहे इतक्यात शेजार या खोलीत एका त ण त्रीने मा या दःुखि थतीचे अनुमान क न एका ओळखी या मनु याला मा या खोलीत येऊन माझी उदासीनता घालवावी हणनू आग्रह केला असता तो हणाला, “छे, छे! तो आप याच रंगात आहे. गु तकट रचीत एकलक डे बस यात याला खरे सखु होते.” हाय! हाय! दसुर् या या मनाची ि थित जाणणे हे मनु यांना िकती दघुर्ट आहे! सहानुभिूतिशवाय- ती या जगात दिुमर्ळ असते- खर् या खर् या सहानभुतूीिशवाय लोकां या मनोिवकारांचा िकती िवपयार्स केला जातो!

एके िदवशी सकाळी मी जागा होतो तो एखा या मह सकंटातून मकु्त झाले या मनु याप्रमाणे माझ ेमन समाधानयकु्त िन माझा आ मा शांत झाला आहे असे मला वाटले. झोपेतून या क्षणी मी प्रथम जागा होई तो क्षण मला अ यंत उ िवग्नतेचा जात असे. दःुखमय अि त वाला या जागतृीपासनू आरंभ होत असे. तो क्षण हणजे सवर् िदवसभर भोगा या लागणार् या अिनवर्चनीय यातनांची बेरीजच मा या मनापुढे मांिडत असे. मी वर वणर्न केले या या मिह यात झोपेतून जागे होताच या पिह या क्षणी मा या दःुखाला िन उ िवग्नतेला पारावार नसे. परंतु या िदवशी सवर् पृ वी मला समाधान दे याकिरता ि मतवती झाली आहे िन सयूार्चा तो शुभ्र प्रकाश मा या या क्षीण देहातील जीवशक्तीना प्रफुि लत कर यासाठी आपले आशीवार्दयुक्त िकरण मजवर पाडीत आहे असे मला भास ूलागले. मा या मनात अगदी पिहला िवचार जो आला तो हा की, तुझी सवर् दःुखे ही अहंम यतेची फले आहेत, कारण, तुझी आयु याची याख्या चुकलेली आहे. आता

मला िकंिचत ्शांतता वाटू लाग याने त कालीन पिरि थतीचे िन माझ े वतःचे िनरीक्षण मी क लागलो. मा या िनतीशा त्राची सवर् इमारत मी पु हा उभािरली. सवर् त वज्ञानाचा मखु्य पाया आयु याची इितकतर् यता हाच आहे. सवर् प्र न हे आयु या या याख्येवर अवलबंून असतात. आयु या या इितकतर् यतेची बरोबर याख्या ठरिवणे आिण ती िसद्धांतपद्धतीने समजनू घेणे ही मखु्य गो ट असनू इतर सवर् मु े दु यम प्रतीचे ठरतात. िहदंु थानातील प्राचीन धमार्त आयु य हे ई वर यानाथर् आहे, अशी आयु याची इितकतर् यता ठर याने गितमां य, िक्रयाशू यता, िन परमा यात जीवा याला िवसरणे हे आयर् लोकांचे मखु्य लक्षण झाले. िख्र चन धमार्त, आयु य हे पापपिरमाजर्नाथर् आहे, अशी आयु याची याख्या अस याने दःुखे ही मनु याची परीक्षा कर याकिरता येतात, िवप ती िनमटूपणे िकंबहुना आनदंाने सोस या जा या िन या या दःुखाचा िकंवा िवप तीचा प्रितकार करणे हे आपले कतर् य नाही, अशी मते प्रितपादन केली गेली. याच याख्येने पृ वी ही यातनाभमूी ठरली िन मोक्ष िमळ याचा मखु्य मागर् हणजे पािथर्व व तूिवषयी उदासीनता िकंवा ितटकारा हाच होय अशी समजूत झाली. पुढे १८ या शतकातील जडवाद उ प न झाला िन या जडवादाने आयु य हे सखुसपंदनाथर् आहे ही आयु याची आसरुी याख्या प्रकट केली. या योगाने अनेक पे धारण केले या अनेक माणसाम ये अहंम यता उ प न झाली. सवर् मनु य-जाती या सखुासाठी हणनू लढाईला आरंभ केला जाई िन वतःचे िहत होताच लढाई सोडून यिक्त िन रा टे्र परत येत. िवप तीला िभऊन मह कृ ये सोडून िदली जात िन त वापेक्षा जड व तंूना िन सखुासारख्या जड िवकारांना जा त मह व दे यात येई. या याख्येचा आप या मनावर िकंिचत ्ताबा रािहला आहे असे मला आढळून आले. ‘आयु य हे सखु आहे’ या िन ं य िन अधोगामी िवचारांचा मा या आ याला नैसिगर्क ितटकारा पिह यापासनूच होता. मी या िवचारांची पाळेमळेु इतरां या मनातून नाहीशी केली. परंतु ती मा या मनातून मात्र अिजबात घालिवली गेली न हती. मला न जमुानता ती तेथे पु हा जवळ होऊ लागली होती. परंतु मा या मनात सखुाची जी इ छा होती ती िवषयी सखुाब ल न हती. उ चतम व पात ती इ छा प्रादभुूर्त झालेली होती. पे्रमा या-िप्रती या- पाने ती मा या मनात वास करीत होती. िप्रती ही अ यंत पिवत्र व तु आहे. िन परमे वरा या आजे्ञने ितचा दयाम ये जे हा जे हा अवतार होईल ते हा ते हा ितचा आपण साभार वीकार केला पािहजे. प्रीती ही परमे वराने आप या अतंःकरणात प्रकाश िन उ साह दे याकिरता िदलेली देणगी होय असे मी मानावयास पािहजे होते. परंतु प्रीती ही माझा हक्क िकंवा हे माझे बक्षीस नसनू देणगी आहे असे मान याचे ऐवजी मी नकळत या पे्रमाची- या िप्रतीची- कतर् यपूतर्ते या कामी आशा ध न बसलो. िप्रतीचे खरे व प मला कळले नाही. िप्रतीला ऐिहक आशेचे बंधन नसावे. परंतु मी चुकून िप्रतीची पूजा न किरता तदु प न सखुाची पूजा क लागलो. हे सखु जे हा िमळणार नाही असे

िदसले ते हा अथार्तच सवर् गो टीिवषयी मी िनराश झालो. प्रीतीसाठीच प्रीती धर याचे ऐवजी तीपासनू सखु होते हणनू ती असावी असे मला वाटत होते. पण हे सवर् चुकीचे होते. आनदं िन दःुख यांना भलुनू िकंवा िभऊन अिंतम साध याचे कायार्त अतंर पडू देता कामा नये. आ या या अमर वात माझा िव वास पूणर् रीतीने ढ झालेला न हता. हा ज म काही एकदम आलेला नाही िकंवा एकदम न ट होणारा नाही. अनतं ज मातून प्रगमन होता होता आ मा पूणर् व पाला िमळतो. या ज मपरंपरेतील दःुखे ही, या पवर्ताचे िशखरावर परमे वराचे वा त य आहे; या पवर्तावर चढून जा या या कायार्ंत अव य असणारे म होत. या पूणर् व पाचे पृ वीवर िकंिचत िच ह िदसत आहे या पूणर् वाप्रत जा यास या ज मपरंपरेिशवाय िन ित यातील दःुख भोगािशवाय दसुरा मागर् नाही. या ऐिहक परंपरेतील एका ज मास मा या यिक्तदीपाला प्रकािशत कर यास एखादा िकरण सापडला नाही हणनू मी या िव वात सयूर्च नाही असे कसे हण?ू तो मला आढळत न हता िकंवा याचेकड ेबघ याची माझी छाती न हती इतकेच काय ते खरे. इतर सामा य जन याप्रमाणे अहंकारा या तडाक्यात सापडतात याचप्रमाणे वतःला मकु्त मानीत असतानाच मीही या अहंकारा या ता यात गेलेलो होतो. फरक इतकाच की, मा या मनातील अहंकार जरा उ च व पाचा होता.

आयु य ही दैिवक कामिगरी आहे. आयु य हे कतर् य आहे. आयु या या इतर सवर् याख्या चुकले या असनू याचे अनगुमन करणारांना दमुार्गीर् नेणार् या आहेत. धमर्, शा त्र, त वज्ञान यां याम ये बाकी या मु यावर िकतीही भेद असला तरी या सवार्ंची एका मु यािवषयी मात्र एकवाक्यता आहे की, प्र येक अि त व हे ल य आहे, मनु या या सवर् शक्तींचा पूणर् िवकास करणे या पूणर् िवकिसत शक्तींची एकतानता िन एकवाक्यता क न आयु याचे अिंतम उि ट शोध याकड ेप्रविृ त ठेवणे हे ते ल य होय. मान याचे अिंतम सा य साध याचे कामी प्र येक यक्तीने झटले पािहजे. परंत ुकालि थतीप्रमाणे प्र येक यक्तीला हे अिंतम साध यासाठीच दु यम प्रतीची कतर् ये प्रथम करावी लागतात. या दु यम प्रती या कतर् याची पूतर्ता ही मानवी शिक्त िवकासनास िन सहकरणास मदत करते िन अशा रीतीने अबािधत िन अिंतम स याचे सपंादन सलुभ क लागते. एका मनु यास या या अगदी नजीक या काही थो याशा यक्तींचीच नैितक िन बौिद्धक प्रगित करणे शक्य असते िन हणनू याचे तेच दु यम ल य होते. दसुर् या एखा या मनु यास या या अगंी िवशेष शिक्त अस याने िकंवा जा त अनुकूल पिरि थित अस याने रा ट्रोद्धार करणे, वदेशाला सजंीवन देणे िकंवा सामािजक आिण धािमर्क स याचे प्रकटीकरण करणे हे शक्य असते िन हणनू याचे दु यम ल य ठरते.

मानवी जातीची अजनू बालदशाच आहे. हणनू ितचे ज्ञान िन ितची शिक्त ही फारच मयार्िदत आहेत. आपली िविश ट कतर् ये कोणची आहेत हे ठरिवणे फार जड जाते;

परंतु आप या प्र येका या वा याला काही तरी िविश ट कतर् य आलेले आहे हे अनमुानाने िसद्ध किरता येते. जर आयु य हे केवळ खाऊन मर यासाठीच नसेल तर हे अगदी प ट आहे की, या अि त वात जे काही थोडसेे क्षण आप या वा याला आलेले आहेत याम ये या व पात आपण समािव ट झालेलो आहोत, व पाची या शक्य िततकी उ नित

कर यास झटणे हे आपले कतर् य आहे. आयु य ही देवाची कामिगरी आहे िन हणनूच कतर् य हेच आयु याचे शासन होय.

या दैिवक कामिगरीचे पूणर् व प ओळखून या कतर् याची पूतर्ता कर यातच आप या अि त वा या प्रगमनाची बीजे आहेत. आ मा अमर आहे. परंतु या या पूणर् व पापत याने िकती वेळाने िन कशा रीतीने जावे हे ठरिवणे हे आप या हाती आहे. प्र येकाने एखा या मिंदराप्रमाणे आप या आ यास पािव यात ठेवावे. याला अहंकाराचा पशर् देखील होऊ देऊ नये. आप या आयु याचा प्र न, या प्र नाचे अ यंत मह व िन याची धािमर्क पिवत्रता ओळखनू, प्र येकाने आप यापढेु ठेवावा. मग आप या भोवती असणार् या मनु यांना कशाची अ यंत आव यकता आहे हे नीट रीतीने पहावे. मग आप या वतःची शक्तीची यथाथर् िकंमत ठरवून याने आप याला या आव यक गो टीपैकी कोणचा भाग उचलता येईल हे अजमावून ठरवावे. हे याचे या आयु यातील कतर् य ठरेल, परंत ुहे कतर् य ठरिवतेवेळी कोणचाही यिक्तिवषयक िकंवा पक्षपाती िवचार उपयोगी नाही. पूवर्ग्रहाने िकंवा दरुाग्रहाने भलतीकड ेवहावत न जाता, सवर् मान याचा िवचार मनात घेऊन अतंगर्त फूित र् िन आयु या या पिवत्रतेने िन पे्रमाने उचंबळणारी िवचारजागिृत यां या सहा याने, हा कतर् याचा प्र न सोडिवला पािहजे. या कालांत िन या पिरि थतीत आपला ज म परमे वराने घातला आहे या कालांत िन या पिरि थतीत मनु यजातीला याची अ यंत आव यकता असेल या व तू या प्रा यथर् आपआप या शक्तीप्रमाणे

आपला भाग ठरवून घेऊन, तो कतर् य हणनू ि वका न ती परमे वराची कामिगरी आहे हणनू समजनू, मा या त ण बंधूनो, तु ही एकदा ितकड ेआपले आयु य अपर्ण कर याचा िन चय केलात हणजे मग मात्र तु ही कोण याही सकंटाला भीक घालता कामा नये. तुम या सवर् शक्ती खचर् क न त ेकतर् य पूणर् करा. मग यात तुम यावर लोक प्रीित करोत वा तुमचा वेष करोत. ते कतर् य पूणर् करा, मग तु हाला इतर लोक सा य करोत िकंवा बहुधा त विन ठे या वा याला येणारा एकांतवास तुम या सा याला येवो. तुमचा मागर् तु ही प ट रीतीने आखलेला आहे. हणनू दःुखाला िन मोहाला दाद न देता जर या मागार्चे आक्रमण क न इि छत थलाला तु ही जाणार नाही तर तु ही याड आहात असे ठरले जाईल. एका पोिलश कवीचे एक सुदंर कवन मला आठवत आहे. या कवनात या कवीला याची देवता सांगत आहे, “जा िन मजवर पूणर् िव वास ठेव. तू वतः या वभैवाचा िवचार मनात आण ूनकोस, तर यांना मी तु या वाधीन करीत आहे

यां या िहताचा िवचार कर. तु यािवषयी लोकांनी ितर कार यक्त केला, गवार्ने तु छ मानले, तुझी छळणकू केली, तरी शांत रहा. कारण या सवर् गो टी नाश पावतील, परंतु तुझ ेस कृ य मात्र अबािधत राहील. जा िन कतर् व हेच तझु ेआयु य मान. जरी तुझ ेअतंःकरण डळमळू लागले, जरी तु या बंधूंकडून तुला सा य िमळेनासे झाले, तरी तू सदोिदत कतर् यत पर रहा. अबािधत, अखंड िन सतत कतृर् वरत हो. हणजे तू वगीर्य सतंानात गणला जाशील.” या सुदंर किवतेत एकच दोष आहे. यात बिक्षसाची आशा लावलेली आहे. ही आशा न ट हावी अशी माझी इ छा आहे. यांना मह कृ ये करावयाची आहेत यांनी यांनी बक्षीस काय िमळेल हे िबलकूल पहाता कामा नये. परमे वराकडून स कृ यरततेला जे बिक्षस िमळावयाचे ते िमळेलच िमळेल. परंतु या बिक्षसाचा िवचार आप या मनात येता उपयोगी नाही. फल देणे वा न देणे हा अिधकार परमे वराचा आहे. आपला अिधकार कतर् य कर याचा आहे. भिव यधमार्तील अनुज्ञा अशी आहे की, “तू परिहतरत हो िन तुझी सवर् यव था परमे वराकड ेसोपीव.” ‘कमर् येवािधकार ते मा फलेषु कदाचन! मा कमर्फलहेतुभूर्मार्ते सगंो वकमर्िण’।। हे त वज्ञान पूणर् रीतीने समजनू घे यास मी काय बौिद्धक म केले, या आयु या या मलूत वा या अनुरोधाने िजवात जीव आहे तोपयर्ंत वाग याचा िन चय मी कसा केला, सॅ होना या तु ं गात जे माझ ेपिवत्र कतर् य हणनू मी ठरिवले ते पिवत्र कतर् य -मा या िप्रयतम देशाचे लोकस ता मक रा टै्रक्य- ते मह कतर् य लोकिनदेंचा िकंवा दःुखाचा वाटेल िततका भिडमार झाला, तथािप नेटाने िन िन चयाने पार पाडावयाचे असा ढ सकं प क न मी पुनः कतृर् वत पर कसा झालो हे सवर्थैव येथे मी सांगत बसत नाही. या वेळेस या या किठण िन परीके्ष या प्रसगंातून मी गेलो या या प्रसगंाची िटपणे मी क न ठेिवली होती, ती सवर् “एका अप्रिसद्ध माणसाची हकीगत” या नावा या लहानशा िननावी पु तकात प्रिसद्ध करणार होतो. मी अितशय बारीक अक्षरात पातळ कागदावर ती सवर् हकीगत िलहून रोम या क्रांतीचे वेळेस मजबरोबर घेऊन या शहराला गेलो, परंतु परत येत असता फ्रांसम ये ते कागद हरवले गेले. या वेळचे मनोिवकार िन िवचार आता पु हा िलहून काढणे अशक्य आहे. मी कोणाचीही मदत न घेता शुद्धीवर आलो याचे मखु्य कारण हे की धािमर्क िवचारांचा िन इितहासाचा मेळ घालनू मी माझ ेत वज्ञान ठरिवले. परमे वरा या क पनेपासनू मी प्रगती या त वावर उतरलो. या िव वप्रगती या त वाव न आयु या या खर् या याख्येवर आलो. आयु य ही दैिवक कामिगरी आहे िन हणनू कतर् यत परता हाच आयु य तडीस ने याचा मखु्य िनयम होय हे मी ठरिवले. आयु य ही कामिगरी आहे, आयु य हे कतर् य आहे, यात ढ िव वास बस यावर मग मी मा या आयु या या कतर् यात पु हा के हाही अिव वास िकंवा आळस करावयाचा नाही अशी शपथ घेतली. डँ टे या कवीने हट याप्रमाणे वा मापर्णातून मी शांतीप्रत आलो. ही शांित जबरीने िन िनराशेने िमळाली

होती हे मला कबूल आहे. कारण, मी दःुखाशीच नेह सपंािदला िन मी याचे पांघ ण क न याम ये जाऊन बसलो. परंत ुकशाही रीतीने ती मला िमळालेली असो, पण ती शांती होती. कारण, ते हापासनू आरडाओरड न किरता सहन कसे करावे हे मी िशकलो. मला सहनशीलता आली िन शमयुक्ततत िन वा मलीनतत आयु य कसे यावे हे पणूर् कळून आले. मी या ऐिहक अि त वातील यिक्तिवषयक सवर् सखुांना कायमचा दःुखमय रामराम ठोकला. मा या वतः या हाताने मी थडगे खणले- परंतु ते प्रीतीसाठी न हते; कारण परमे वर साक्ष देईल की, आता माझ ेकेश शुभ्र झाले आहेत तथािप मा या ता या या भरात माझ ेमन िजतके पे्रमळ होते िततकेच ते अजनूही आहे. हणनू प्रीतीला न हे तर फलाशेला, उ कंठेला, प्री यु प न समाधाना या इ छेला, गाडून टाक यासाठी मी ते थडगे खणले. यावर मा या हाताने माती लोटली. कारण यात पु न टाकलेला अहंकार पु हा वर येऊ नये. कोणास िदसहूी नये. काही प्रिसद्ध असलेली िन काही कोणासच माहीत नसलेली अशी अनंत कारणे घडून आ याने माझ ेआयु य दःुखमय होते, दःुखमय आहे िन लवकरच ते सपंणार नसेल तर असेच दःुखमय रहाणार आहे. परंतु या वेळेपासनू मा या या यिक्तिवषयक दःुखाला मी के हाही मा या कतर् या या आड येऊ िदले नाही. मा या आयु या या उ तराधार्त जी थोडीबहुत पे्रमाची देणगी (कारण दसुरी कशाचीही मला ज र नसनू मी फक्त पे्रमाचा भकेुला आहे) परमे वराने मला देऊन मा या अि त वा या अस य वाचा थोडासा भार कमी केला, या पे्रमा या देणगीब ल मी या िव वा या चालकाचा अ यंत आभारी आहे. परंत ुप्रीती या या समाधानालाही जरी मी अतंरलो असतो, तरी मला अशी खात्री आहे की, मी आहे तसाच असतो. इटलीतील उषःकाल या र यतेने मिंडत झालेला सयूर् म तकावर प्रकािशत असो िकंवा उ तर ध्रुवाकडील पे्रताची कळा धारण केलेले बफर् मय वातावरण पसरलेले असो, यामळेु आप या कतर् यात काही एक फरक होत नाही. परमे वर हा ऐिहक वातावरणाचे पलीकड ेवगार्िधि ठत झालेला आहे. या या आजे्ञनु प असणार् या कतर् याचा, िन ठेचा िन भिव याचा तारा आप या दयाकाशात अखंड चमकत असतो; मग याचा प्रकाश एखा या थडग्यातील िमणिमणणार् या िद याप्रमाणे भयंकर अधंारात प्रितिबिंबत होवो िकंवा न होवो!

इंग्लडंम ये मा या िनवासाचा पिहला भाग हा राजकीय या काही फारसा मह वाचा गेला नाही. एक तर मा या मनाला नैितक िवप तींचा झालेला त्रास िन दसुरे असे की, या मन चंचलतेला दािर याचे िमळालेले पाठबळ. मा या मातािपतरांनी मला िजतके पैसे धाडले िततके सवर् मी इटली या कायार् तव काढलेले कजर् फेड यात घालवून बसलो. िन िशवाय इतरांसाठीही बरेच पैसे खचर् केले. १८३७ िन ३८ साली दािर याने माझी पाठ पुरिवली होती. मन उदासीन िन पोटाला अ न नाही! मी मा या मातािपतरांना ती दःुखद अव था कळवून माझी अडचण टाळली असती; कारण, यांनी मजसाठी वाटेल तो

त्रास सोसनू मला मदत धाडली असती. तथािप या हतभाग्यासाठी यांनी आजपयर्ंत अमयार्िदत वाथर् याग केलेला होता यांना पु हा त्रास न हावा एतदथर् मी माझी ि थती यां यापासनू छपवून ठेिवली. मी गपुचुप रीतीने दािरद्रयांशी झुजंत होतो. मा या आईने िकंवा मा या िजवलग िमत्रांनी मला आठवण हणनू िदले या िप्रयव तंूनाही पु हा परत िमळ याची आशा सोडून मी गहाण टाकीत चाललो. यानंतर थो याथो या िकमती या व तु गहाण ठेिव या. शवेटी एके िदवशी शनवारी माझा एक जनुा कोट िन बुटांचा एक जोड घेऊन एका दकुानी मी गेलो. याब ल रिववारापुरते अ न मला िमळाले! नंतर मजजवळ काही उरले नाही, ते हा मा या देशातील काही जण मजला जामीन झाले िन मी दकुानोदकुांनी उधार मागत िहडूं लागलो. हे दकुानदार ददुवी लोकांचे सवर् िव त हरण करतात. शेकडा चाळीस प नास याज घे या या बोलीने मनु या या ददैुवाचा फायदा घेऊन याला िकरकोळ रक्कम देतात. दा बाजांनी िन दरुाचारांनी भरले या दकुानात आठव या आठव यांनी याची स याज फेड क न घेतात. या सवर् ल जा पद प्रकाराचा मी क्रमाक्रमाने अनुभव घेऊन बसलो. हा अनुभव के हाही अ यंत त्रासदायक झाला असता. परंतु मा या या वेळ या ि थतीत तर या त्रासाला पारावार रािहला न हता. मी एकटा, एकलक डपेणात पडलेला, कोणी मािहती यावयास नाही, मनाला वा य नाही, पोटाला अ न नाही, अनोळखी लोकां या गजबजले या बाजारात नीचाव थेत उभा, जेथे दािर यात सापडले या मनु याला िनदर्य रीतीने वागिव याची पद्धती प्रचिलत आहे, अशा लडंन शहरात रहात असलेला! परंतु या भयकंर पिरि थतीशी मी शौयार्ने झुजं घेतली. मी या प्रसगंाची हकीगत फक्त एव याचसाठी देत आहे, की, मजप्रमाणेच यां यावर असे प्रसगं गदुरतील यांनी मा या उदाहरणाकड ेपाहून तरी आपला धीर सोडू नये िकंवा वतःला नीच िन यःकि चत लेख ूनये. माझी अशी इ छा आहे की, मातांनी आप या बालकांना काटकपणा येईल िन आयु यातील सवर् सकंटांना पाठ दे याची िह मत राहील अशा प्रकारचे िशक्षण यावे. कारण, यूरोप या या क्रांितकारक ि थतीत आप या िन आप या नातलगां या पिरि थतीवर आपला ताबा रहाणे िबलकूल शक्य नाही. अशा चंचल कालांत मलुांना चैनीत िन िवलासात वाढिव यापेक्षा िन या योगाने यां या अगंातील सकंटक्षमता िन कािठ य न ट कर यापेक्षा जर आया आप या मलुांना लहानपणा पासनू कंटक बनिवतील तर या मलुांचे खरे क याण के यासारखे होईल. नैसिगर्क रीतीनेच जे िवलासीपणात वाढलेले होते िन सखुाचे िदवसांकिरताच वा तिवक जे योग्य होते असे िक येक त ण लोक, या सकंटात मी हासनू खेळून िदवस काढले याच सकंटात कच न जाऊन, गु हे कर यास िकंवा आ मह या कर यास प्रवृ त झालेले मी पािहले आहेत. सकंटक्षमते या िन काटकपणा या या अभावाचे मखु्य पाप मा या मते यां या मातवृगार्कड ेआहे. माझी आई-ितचे नामो चरण सदोिदत ध य असो, भावी कालाची सू म

टीने परीक्षा क न मला असेच िशक्षण देती झाली की, या योगाने दधुर्र प्रसगंातही अढळ रहा याचे मा या अगंी साम यर् यावे. आप या मलुाला भिव यकाळी सखु होईल अशी िशक्षा देणारी जी प्रीित तीच खरी िन दरूदशीर् प्रीित होय.

दािर याचा तो पिहला तडाखा सोस यानंतर मग मी वा ःमया मक प्रय नाने काही तरी िमळिव या या नादास लागलो. मी काही िठकाणी ओळखी पाड या िन बराच माहीत झालो. पु कळ मािसक पु तकात माझ ेलेख घेतले गेले. अशा रीतीने साधारण दजार्प्रमाणे राह याइतकी साधने मला िमळिवता आली. या लेखाम ये काय दोष आहेत िकंवा काय गणु आहेत हे ठरिवणे वाचकांकड ेआहे. ते सवर् लेख या मालेत प्रिसद्ध केले जात आहेत. इटािलयन िवषय घेऊन िकंवा इतर िवषयात मधनू मधून इटलीचा सबंंध आणनू मी या लेखां या वारे इंिग्लश लोकांचे लक्ष मा या देशाकड ेलागावे असा प्रय न केला. या वेळेस इटलीब ल इंिग्लश लोक पूणर् रीतीने उदासीन होते. परंतु या लेखांमळेु हलके हलके या यात चळवळ उ प न होऊन १८४५ म ये यांची इटालीयन कायार्ला पूणर् सहानुभिूत िमळिव यासाठी मला एक कायमचे मडंळ थापता आले. आप या रा टै्रक्याब ल इंग्लडंमध या पूणर् सहानुभतूीचे ेय मा या या मडंळाकड ेबहुतांशी येत आहे.

वतंत्रते या पु कळ िदवस िमळत आले या िशक्षणाने इंग्लडंम ये यक्तीगौरवाची उदा त क पना िन यिक्तमात्राब ल आदरबुिद्ध हे स गणु प्रामखु्याने वास करीत आहेत. यांना एकदा एखादे मत पसतं पडले हणजे मग याप्रमाणे कृित के यािशवाय ते व थ बसणार नाहीत. जरी एखादे मत यांना पसतं नसले तरी जर कोणी ते अगदी मनापासनू प्रितपादन क लागला तर ते आदरपूवर्क एकून घे यास ते तयार असतात. यांची मतै्री ही प्रथम जडत नाही, परंतु एकदा जडली की मग कायमची झाली असे समजावे. केवळ त डापुरतेच यांचे पे्रम नसनू यां या वतर्णकुीत जा त उतरत असत.े जरी एखादा दसुर् या मु यावर मतभेद असला तरी यांचे पे्रम अढळ असते. मा या प्र येक िवचाराला या वेळेस अशक्यते या अक्षता लाव यात आ या हो या. परंतु मा या वाथर् यागी चिरत्राने या िवचारात माझी िकती पूणर् िन ठा आहे हे पक्के समजून या मा या कळकळीनेच िक येक थोर मनाचे इंिग्लश लोक माझ े नेही झाले. या भमूीम ये (इंग्लडंम ये) मी हा मजकूर िलहीत आहे या भमूीचे नामो चारण मी सदोिदत कृतज्ञतेनेच करीत राहीन. कारण, इंग्लडं ही माझी दसुरी वदेशभिूम झा यासारखी मला वाटत आहे. मी हे चिरत्र मा या यिक्तिवषयक वृ तांताकिरता िलहीत नसनू ते त कालीन राजकीय चळवळी या वृ तांतासाठी िलहीत आहे िन हणनू मा या पु कळ िमत्राची नावे देत बस याचे हे थळ नाही. तथािप अॅश टर् नावा या कुटंुबाचे नाव िद यािशवाय मला रहावत नाही.

बर् याच िव वान इंिग्लश लोकांशी झालेली ओळख िन इटलीम ये सु असले या वा ःमया मक जागतृीवरील इंग्लडंम ये पिह या एक दोन वषार्त मी िलिहलेले लेख यां या

योगाने माझ ेमनात फार िदवस अपूणर् रािहलेली एक इ छा प्रबळ झाली. या या लेखांचा इटलीवर अ यंत मह वाचा पिरणाम झालेला आहे या फा कोलोचे सवर् ग्रथं प्रिसद्ध करावे असा माझा मनोदय होता. फा कोलोने इटलीम ये अवसानप्रपूिरत वाङ्मय िनमार्ण केले. याने देशभक्ती या िन वदेशा या क पनेची बीजे पेरली. याला देश यागाची िशक्षा झा यानंतर याने बहुतके अधीर्मधुीर्च पु तके िलिहलेली होती ती सवर् गोळा कर यास आरंभ केला. ते हा इटलीम ये अज्ञात असलेला फा कोलोचा एक ग्रथं मला उपल ध झाला. लेटेस “अपोलोजीिटका” हा ग्रंथ सापडताच मला फार आनंद झाला. आजपयर्ंत याची उपेक्षा झालेली पाहून गलुामिगरीत रखडणार् या रा ट्राला स गणुांची िकंमत िकती कमी कळत असते, आप या थोर पु षां या कृतीब ल याची िकती अनाव था असते हे पाहून मला फार वाईट वाटले. या ग्रथंाची काही पाने गहाळ झालेली होती पण फा कोलो या एका टं्रकम ये तीही सापडली. परंतु इतके िदवस धूळ खात पडले या या ग्रथंात मी इतका मह वाचा मानीत आहे असे पाहताच या पु तकवा याने, फा कोलोने डॅ टेची ती आवृ ती प्रिसद्ध कर याचे ठरिवले होते ती आवृ ती मी िवकत घेत अस यास तो मखु्य ग्रथं यावयाचा असा आग्रह धरला िन िकंमत ४०० पौड माग ूलागला. मजजवळ तर पुरते ४०० पे स देखील न हत.े अखेर एका इटािलयन प्रकाशकास मह प्रयासाने ते दो ही ग्रथं िवकत घे यास तयार केले. परंत ुपुढे पहातो तो डॅ टेची आविृ त पूणर् तयार केलेली न हती. फा फोलोने काही भागच िलिहलेला होता िन बाकी या भागावर टीका वगरेै देणे तसेच रािहले होते. ही अपूणर्ता या इटािलयन पु तक प्रकाशकास कळली तर तो ती मळुीच िवकत घेतांना. हणनू मी गपुिचप रीतीने या पु तक प्रकाशकास कळू न देता डॅ टे या का याचा फा कोलोने अपुरा टाकलेला भाग वतः टीपा िन पाठभेद घालनू िलिहला. सहा मिहने लहानशा खोलीत ह तिलिखत प्रतीचे ढीग पसरलेले होते. मी अगदी काळजीने िन फा कोलो या िवचाराशी शक्य िततकी त मयता क न ते काम पुरे केले िन अखेर ‘फा कोलाचे राजकीय लेख’ हे पु तक प्रिसद्ध केले िन डॅ टेची आवृ तीही छापून काढली.

आता मला असे वाटते की, डॅ टे या आवृ तीत माझा असलेला भाग फा कोलाचे भागापासनू िभ न आहे हे प्रिसद्ध कर यास काही हरकत नाही िन हणनू मी ह ली हे गौ य फोटन करीत आहे.

इ.स. १८४४ साली बंडीएरा बंधूंनी इटलीवर मोहीम केली. “ब डीएरा बंधूंचा वृ तांत “ या लेखाम ये मी याची सवर् मह वाची हकीगत िदलेलीच आहे. हा लेख यां या मृ यूनंतर लवकरच िलिहलेला असनू तो या मालेत प्रिसद्ध केला आहे. हणनू याब ल जरी काही िवशेष चचार् येथे करावयास नको आहे, तथािप यावेळेस इंिग्लश पो टखा याने सरकारी हुकुमाव न माझी पत्रे गु त रीतीने फोड याचे िन ं य कृ य कसे केले याब ल थोडीशी हकीगत देणे प्रा त आहे. मी पूवीर् का सील नावा या हेराची जी हकीगत िदली

आहे िततक्याच नीचतेचे कृ य इंिग्लश प्रधानमडंळाने केलेले आहे. १८४४ या म यभागी जनूम ये िकंवा जलुमै ये मा या असे यानात आले की, माझी पत्रे मला समुारे तास दोन तासा या अतंराने उिशरा येऊन िमळतात. इंग्लडंम ये िनरिनरा या पो ट आिफसांमधून जनरल पो ट ऑिफसम ये सवर् पत्रे धाड यात येत िन तेथे या तासाला ती पत्रे तेथे पोचतात या तासाचा िशक्का मार यात येई. नंतर समुारे एक दोन तासात सवर् पत्रे याची यास िमळत. मला शंका आ यावर मी पत्रावरील छाप वगरेै फार लक्ष लावून पाहू

लागलो. ते हा मला असे आढळून आले की, मा या पत्रावर दोन िशक्के पड या या खुणा प ट िदसनू येत. िन यापैकी पिहला छाप नाहीसा कर यासाठी दसुरा मार यात येत असे. याचा उ ेश अथार्तच असा होता की, पिहला तास खोडून मला पत्र उशीरा आले असे न भास ूदेता दसुर् या छापाने एक दोन तास पुढे ढकलले जावे िन पिह या छापातील तास ओळखता येऊ नये. इतक्यात पुरा यानेच माझी खात्री झाली. परंतु इतर लोकांस ते खरे वाटेना. कारण, िब्रिटश लोकांचा इमानीपणा जगिवख्यात आहे असे यांचे हणणे पड!े ते मला मा या सशंयाब ल हस ूलागले. ते िशक्के अशाच रीतीने मारलेले असत की, खरा तास काही केले तरी ओळखता येऊ नये. ही अ प ट जण ूकाय घाईघाईने िशक्का मारला गेला हणनूच झाली आहे असे भागावे. मग नक्की तपास कर याकिरता मी मा या नावावर काही पत्रे अथार्तच सकाळी लडंनमध या पो टात टाकली यानंतर पिहला िशक्का अथार्तच सकाळी दहा वाज याचा पडला पािहजे होता. याप्रमाणे तो पडला. परंतु ती पत्रे मजकड ेये याचे आधी सरकारी हुकुमाप्रमाणे एक गु त कचेरीत गेली. फोडून वाचून िन पु हा बंद क न नंतर या कामासाठीच नेमले या एका वतंत्र िशपायाकडून ती मला दपुारी दोन तास उिशराने िमळाली! या सवर् िन ं य कृ यास दोन तास लागत हे छपिव याकिरता पत्रे िमळा याचा िशक्का दहा वाजता जो पडला होता यावरच नेहमीप्रमाणे दसुरा एक िशक्का मार यात आला, तो बाराचा होता. दहा या वरील शू यावरच दोनचा िशक्का मारला होता. परंतु हलगजीर्पणाने हे काम बेमालमू केले गेले न हत.े याहूनही जा त खात्री क न घे यासाठी मी साक्षीदारांसमक्ष एकाच वेळेला काही मा या नावाची िन काही मी रहात होतो याच प यावर, परंतु बनावट नावावरची, अशी पत्रे पो टात टाकली. साक्षीदारासमक्ष माझी पत्रे दोन तासांनी मागनू आली या मजकुराची साक्ष यांनी मला िलहून िदली. या िव वासघाता या आणखी तलास काढून पुरा याची साखळी बळकट कर यासाठी मी दसुर् या काही युिक्त योिज या. पत्रात काही वाळूचे बारीक कण, बारीक बी िकंवा केस घालावे िन ती पत्रे माझ ेनावावर टाकावी. ते कण वगरेै अशा रीतीने ठेवलेले असत की पत्रे फोड यािशवाय ते पत्रातून गळणे शक्यच होणार नाही. काही वेळा पत्र डकिवताना मु ामच ितरपे डकवावे िन ते यानात ठेवावे. ते पत्र जे हा िमळे ते हा तो ितरपेपणा नाहीसा झालेला असे. या िन इतर काही रीतीने िनःसशंय रीतीचा

पुरावा गोळा के यावर मी ते सवर् कृ य थामस ्ि लसनी या नावा या एका पालर्मट या सभासदाचे कानावर घातले. सवर् पुरावा याचे वाधीन केला. िशवाय पालर्मटला या कृ याची चौकशी हावी हणनू एक अजर् केला.

िब्रिटश सरकारावर मी केले या या आरोपाने िवलक्षण खळबळ उडाली. मखु्य प्रधानांना प्र नावर प्र न िवचार यात आले. यांनी प्रथम प्रथम उडवाउडवीचीच उ तरे िदली. पुढे माझा बारीक तपास काढून मी पुरावा गोळा के यािशवाय हा आरोप केलेला नाही ही जे हा यांची खात्री झाली, ते हा ते नीच कृ य के याची यांनी कबूली िदली; पण ती तरी िकती िन ं य पद्धतीने! पालर्मटम ये मागे अशी पत्रे फोड याचा एक कायदा पास झालेला आहे हणनू आ ही ती पत्रे फोडली. िशवाय मॅिझनी हा दवुर्तर्नी आहे हणनू तसे करणे भाग पडले असे सांग यात आले. सर जे स गॅ्रहॅम या प्रधानाने फ्रांसम ये असताना मी एका खुनी मनु यास सा य िदले हणनू मजवर आरोप केला. मी याचे उ तर धाडून तो िसद्ध कर यािवषयी सावर्जिनक आ हान के यावर सर जे स गॅ्रहॅम याने या इंिग्लश प्रधानाने- भर हाऊस ऑफ कॉम सम ये माझी सपशेल मािगतली. याच वेळेला मॅिझनीचे वतर्नाब ल थॉमस कालार्ईल याने ‘टाई स’ ला धाडलेले पत्र फार मह वाचे आहे

टाई सकत यासः-- मॅिझनीचे पत्रािवषयी िलिहताना आप या काल या अकंात आपण या िन ं य कृतीचा िनषेध केला आहे हे ठीकच आहे, परंतु तु ही असे िलिहले आहे की, मॅिझनी हा तु हास मळुीच मािहती नाही, तो अितशय नीच कोटीतला मनु य जरी असता तरी याची पत्रे फोडणे हे गु हा कर यासारखे होय असेच तुमचे मत तु ही िदले असतेत.

आता या तुम या उ लेखानंतर जर मी मॅिझनीची काही मािहती िदली तर ती बरीच उपयुक्त होईल यात शंका नाही. मी असे सांगतो की, मॅिझनी हा बहुतेक थोर िन क यार् लोकास माहीत आहे िन तो अितशय नीच कोटीत या मनु याहून फार फार े ठ आहे. आज बरीच वष मॅिझनीची ओळख अस याचा मान मला िमळालेला आहे. िन या या यावहािरक ज्ञानाब ल माझ ेकाहीही मत असले तरी मो या खुषीने मी अशी साक्ष दे यास तयार आहे की, आजपयर्ंत जर मी कोणचा एखादा बुिद्धवान स गणुी, महान योग्यतेचा, उदारा मा असा नरमणी पािहला असेल तर तो मॅिझनी हाच होय. यांची सखं्या ददुवाने या जगात फारच थोडी आहे, जे अ िवतीय हणनू ठरलेले आहेत अशा देशवीर वा या पदवीला योग्य असले या महंतात यांची गणना आहे. देशवीर वाचा जे खरा अथर् जाणतात िन बभ्रा न किरता आपआप या परीने शक्य िततक्या उदा ततेत याप्रमाणे आचारण करतात, या साधु पु षात मॅिझनीची मी गणना करतो.

परंतु पत्र यवहारासबंंधी जो मखु्य प्र न आहे, याचा िवचार अव य झाला पािहजे. िब्रिटश पो ट ऑिफसम ये आजपयर्ंत आपण िव वास ठेवीत होतो. याचप्रमाणे पत्रे ही

अ यंत पू य मानली गेली पािहजेत. लोकांची पत्रे नकळत फोडणे हा गु हा िखसे कातर या या गु याहूनही अ यंत भयंकर िन राक्षसी आहे. जे हा एखादा नवीन गनपॉवडर लॉट फोडावयाचा असेल िकंवा एखा या रा ट्रघातकी िव वासभगंाला उघडकीस आण यािशवाय रा ट्रनाश होत आहे अशा अपवादा मक प्रसगंी पािहजे तर पत्रे फोडा, परंतु इतर देशाचे बादशाह जे हा तुमची मदत मागावयास येतात ते हा यास साफ असे सांगा की, अशा िन ं य रीतीने हे िब्रिटश रा ट्र तु हांस मदत क इि छत नाही. कळावे.

तारीख : १५ जनू १८४४. आपला आज्ञािकत थॉमस कालार्ईल. पालर्मट या काय याचे जे कारण सांग यात आले होते याब लही मी चौकशी

कर यासाठी कमेटी नेमिवली. ही भयकंर रीत के हापासनू सु आहे याचा सपंूणर् इितहास उघडकीस आला. पालर्मटमध या दो ही हॉउसे या या कमेटी या िनकालात- जरी तो िनकाल फार सभंाळून सभंाळून िलिहला गेला होता तथािप- असे प ट कबूल केले गेले की, १८०६ पासनू १८४४ पयर्ंत अिधकारावर आले या सवर् प्रधानांनी हे िन ं य कृ य केलेले आहे. पे सर, कॅिनगं, मॉकीर्स ऑफ लॅ सडाऊन, लॉडर् पाम टर्न, यूक ऑफ वेिलगं्टन, लॉडर् रसेल, नॉचर्ंिड िन आणखी िक येक प्रधान यांनी लोकांची पत्रे यां या नकळत फोडलेली आहेत! तीही भयंकर सकंट िनवारणाथर् िकंवा वरा ट्र सरंक्षणासाठीच केवळ न हेत अथवा इतर देशात गलुामिगरीचा जलुमू अबािधत चालावा हणनू माझीच पत्रे िकंवा इतर देशभक्तांचीच पत्रे फोडली जात होती असे न हे, तर खु इंिग्लश लोकांची, खु थॉमस ड कोम यांची वतःचीही पत्रे फोडली जात होती! गु हेगारी या काय यात याला कडक िशक्षा आहेत अशा भयंकर अपराधांनी ते पत्र ेफोड याचे कृ य छपिव यात

येई! खोटे छाप मारणे, बनावट िशक्का करणे वगरेै गु हे काही एक िशक्षा न होता चाल ूहोते. फ्रांसम ये, ि व झलर्ंडम ये तेथील सरकारने मा याशी नीच कपटप्रयोगाने िव वासघात के याची हकीकत मागे िदलेलीच आहे. परंतु यांना, मी यां या रा यपद्धतीचा िव वंस क पाहत होतो असे तरी हण यास जागा होती. परंतु इंग्लडंम ये मी काय केले होते!

मी यां या सरकारािव द्ध काही कट करीत अस याचा यांनी यि किचतही सशंय आलेला न हता. तथािप इतर सरकारांना खुष कर यासाठी एखा या बं या गलुामाप्रमाणे या इंग्लडंने मा या देशावर असले या पारतं यास कायम ठेव याकिरता मदत िदली.

माझी पत्रे फोडली जात हे कबूल के यावर मग तरी जे स य तेच प्रिसद्ध करावयाचे होते. पण नाही. पालर्मटम ये जे हा असे प्र न िवचार यात आले की, मा या पत्रातील मजकूर ऑ ट्रीया वगरेै परक्या स ताधीशांना कळिवला जात होता की नाही, ते हा लॉडर्

अबडीर्न याने याचे उ तर िदले. या गहृ थांना सवर् इंग्लडं यां या मनमोकळेपणािवषयी िन स यप्रीती- िवषयी मान देत होते. यांचा श द वेदतु य मानला जात असे या या इमानी िन उदार लॉडर् अबडीर्नने भर पालर्मटम ये उ तर िदले की, “ या पत्र यवहारापैकी एक अक्षरसुद्धा कोण याही िवदेशी सरकारला कधीही कळिव यात आलेले नाही.” टा यांचा गजर झाला- प्रधानां या कोण या वाक्याला टा याचा गजर होत नाही? थोडचे िदवसात कमेटीचा िरपोटर् प्रिसद्ध झाला. यात असे िलिहले की, “या पत्र यवहारातील काही भाग िवदेशी सरकारांना कळिव यात आला. (हाउस ऑफ लॉडर्स.) िवदेशी सरकारिव द्ध होणार् या उठावणीस बंद करता येईल इतका मजकूर यास कळिवला जात होता. (हाउस ऑफ कॉम स.)”

माझी पत्रे या वेळेस फोडली गेली याच वेळेस बॅ डीएरा बंधचूी उठावणी होणार होती. या ब लची मला आलेली पत्रे इंग्लडंने इटली या जलुमुी सरकाराला पाठवून या देशवीरबंधु वया या नाशाची तयारी करिवली. इंग्लडं या सरकारने हे अधम कृ य केले यात काही नवल नाही. ‘रा याचे प्रधान अगं हे रा यकत, परंतु अ मल चालवीत नाही.’ ‘शिक्तत्रयां या समतोलनात प्रगतीचे खरे रह य आहे.’ वगरेै वेडगळ िन ठरले या याच याच को या लढवून मयार्िदत राजस तेची पद्धित जेथे सु आहे या रा ट्रात अनीित ही प्रचिलत असावयाचीच. यातील सवर् सरकारी अिधकारी यिक्तिवषयक टीने िकतीही इमानी हणवीत असले तथािप या अस य िन िनसगर्िव द्ध राजस तेत िव वास ठेवू लाग याने ते प्र येक कृ यात धरसोडीचे िन ं य आचरण क लागतात. आयु य हे सरळ रीतीने िन एक पतेत ने या या ऐवजी यक्ती िन अिधकार यात भेद कर यास िशकतात. यिक्तरी या जे घोर अपराध हणनू ठरतात तेच कार थानी िन मतं्री या ना याने ते खुशाल करीत असतात. अशा रीतीने हे राजकीय अनीती क लागले की, यां या हाताखालील अमंलदारही अनीितमान होतात. यांस लगेच असे वाटू लागते की, दसुर् याची पत्रे फोडून यांची गु त कृ ये चोरणे-दसुर् याची मालम ता सरकारी िहताकिरता चोरणे- हे जर कायदेशीर आहे तर मग तशीच कृ ये आम या कुटंुबाचे िहताकरीता करणे कायदेशीर का नसावे? यूरोप खंडावर कोण याही देशात फुटली जात नाहीत इतकी पत्रे इंग्लडंम ये फुटली जात आहेत. या पत्रात काही रक्कम पाठिवली जाते या पत्राब ल साक्ष देताना पो ट ऑिफसचे सेके्रटरी या कमेटीपुढे हणतात, “आत रक्कम असले या पत्रािवषयी नावच काढणे नको! ते पैसे र यात फेकून िदले काय िन पो टात फेकले काय सारखेच. या कामात भयंकर लटुालटू चाल ूआहे वगरेै.” जे हा लॉडर् अबडीर्नने पत्रे फोड याचे ठरिवले ते हा अथार्तच दु यम अिधकार् यांना या कटात सामील करावे लागले. समुारे १०० िनरिनरा या अगदी खाल या दजार् या नोकरास ही गो ट माहीत होती. या नोकरात अज्ञान िन दिरद्री लोकांचाच भरणा अस याने ते सावर्जिनक अडचणीत जे केले जाते तेच

खाजगी अडचणीतही क लागणार. इंिग्लश लोक नीितभ्र ट झालेले आहेत. राजकीय पापां या राशी पडत असतानािह यां या खाजगी वतर्नास कािळमा लागत नाही अशी यांची समजतू झालेली आहे. वतर्ना या-खाजगी िन सावर्जिनक वतर्ना या- एक वाक्यतेची काही लाज असती तर यांनी लॉडर् अबडीर्न या अपराधाब ल यास चांगली िशक्षा िदली असती. परंतु या रा ट्राला याची लाज नाही. भर पालर्मटम ये या िदवशी या लॉडर्ने हे धडधडीत खोटे िवधान िनलर् जपणाने केले या िदवसापासनू जर सवार्ंनी एखा या भाम याप्रमाणे याला आप या घरात पाय ठेवू यावयाचा नाही असा िन चय केला असता, या याशी असलेला सबंंध तोडून टाकला असता तर यापासनू इतरांना वचक बसला असता. परंतु सरकारी इभ्रतीचे नावाखाली भामटेिगरी कर यास इंग्लडंला लाज वाटली नाही. इतकेच न हे तर सवर् गवगवा झा यावर िन वरवर मोठे बकसाधु व दाखिव यावरही या प्रधानमडंळात बदल झाला नाही िकंवा यास िकंिचतही तोशीस लागली नाही! फार तर काय, पण थो याबहुत प्रमाणावर लोकांची पत्रे अजनूही फोडली जात आहेत.

परंतु या प्रसगंाचा फायदा घेऊन मी मा या वदेशाची ि थित इंग्लडं या लोकापुढे मांड यास आरंभ केला. आजपयर्ंत यांचे इटलीकड ेअगदी दलुर्क्ष झालेले होते. परंतु सर जे स गॅ्रहॅम याला मी सावर्जिनक पत्र िलिह यापासनू इटलीकड ेसवार्ंचे लक्ष लाग ूलागले. या वेळेपासनू इटलीिवषयक चळवळ मी सारखी चाल ूठेवली होती. या चळवळीचा िन मा या इटािलयन मडंळाचा शेवटी इतका पिरणाम झाला की, शेकडो सावर्जिनक सभा भर या. इटलीसाठी सं था थापन झा या. पालर्मटम ये मा या वदेशाब ल मह वाची चचार् सु झाली. या इंिग्लश सहानुभतूीचा आम या पुढील प्रय नात बराच उपयोग झाला.

(सर जे स गॅ्रहॅम यांना धाडले या सावर्जिनक पत्रातील काही भाग खाली िदलेला आहे.)

“माझी पत्रे उघड यात आपण एका यिक्तिव द्ध वतर्न केले आहात असे नाही. यिक्तिवषयक हक्कांनाच न हे तर इंग्लडंने मा या रा ट्रा या हक्काला पायाखाली तुडिवले आहे. तु ही यक्तीिव द्ध अपराध केला इतकेच नसनू तु ही रा ट्रिनयमांिव द्ध, िव विनयमांिव द्ध या िव वा या चालकाचे िनयमािव द्ध अपराधी ठरत आहात. ऑि ट्रया िन इटली या दोहोतून तु ही ऑि ट्रयाला िनवडला आहात! वाईट िन चांगले या दोहोतून तु ही वाईट िनवडले आहे. पशतुु य बळाचे जोरावर अप्रितहत चाललेला अ याय िन या जाचातून सटु यासाठी नैसिगर्क क्रोधाने प्रय न करणारा याय या दोहोतून तु ही पशुतु य अ यायाला िनवडले आहे. पारतं य िन वातं य यां या लढाईत इंग्लडं पारतं या या बाजनेू लढत आहे! मांगां या पक्षाला िमळून ते मांग झालेले आहेत! “सवर् जग राजकीय िन धािमर्क वातं याने भिूषत असावे,” या महामतं्रा या एवजी “आ ही तेवढे वतंत्र,

बाकी सवर्जण गलुाम,” या अधमवृ तीचा िन या राक्षसी इ छेचा तु ही अिंगकार केला आहे!

“मी सार् या जगाबरोबर तुमची िनभर् सर्ना याच अपराधासाठी करीत आहे. आता आ ही सावध झालेलो आहोत. आता तु ही आमची पत्रे फोडलीत काय िकंवा न फोडलीत काय सारखेच! आ ही एक तर पत्रात मह वाचा मजकूर िलिहणार नाही, िकंवा पत्रे पो टमागार्ने धाडणार नाही. हा काही मु ा न हे. मा या रा ट्रािव द्ध तु ही वतर्न क न आप या त डाला अक्ष य कािळमा लावून घेतलात हा माझा मखु्य मु ा आहे.

तु ही आ हाला क्रांितकारक हणनू हणता ते िवशेषण िनदंा यंजक आहे असे तु ही समजता! पण आ ही रा यक्रांितकारक आहोत हणजे काय करीत आहोत याचा कधी तरी िवचार केला आहात काय? जवळ जवळ जवळ तीन कोिट लोकावर ऐंशीहजार ऑि ट्रयनांनी रा य करावे हे ल जा पद आहे असे आमचे हणणे आहे. इटली देश वतंत्र हावा असे आमचे हणणे आहे. वातं य, या वातं यासाठी तु ही रा यक्रां या क न; (हे यानात ठेवा की, तु हीही रा यक्रां या के यात.) आता याचा उपभोग घेत आहा, ते पूणर् वातं य आ हास पािहजे असे आमचे हणणे आहे. आमचे असे हणणे आहे की, आ हांस िजवंतपणा पािहजे आहे; आम या सवर् शक्ती या िवकासनासह िजवंतपणा पािहजे आहे; परमे वराला पसतं असलेला िजवंतपणा पािहजे आहे; जगा या बरोबर समानािधकाराने आ हास प्रगमन पािहजे आहे; आम या भोवती हेरां या पहार् याचे एवजी वदेशबंधूंचे पे्रममडंल पािहजे आहे; आ हास स लागार हवा असनू मालक नको आहे; आ हांस तु ं ग नको असनू देश हवा आहे!!!

यापैकी तु ही कोण या मह वाकांक्षेला नावे ठेवू इि छत आहा? यात तु हाला काय अपिवत्र िदसत आहे? तुमचे असे हणणे आहे काय की, इटलीला देव नाही? इटलीचा मखु्य देव हणजे तो ऑि ट्रयाचा राजा? याला िधःकार असो!

येशू िख्र ताने, महाराज, क्रांतीच केली नाही काय? आम या सारखाच याने शांतेतचा भगं केला नाही? असद्धमीर्य लोक यां या अज्ञानांधःकारात शांत रीतीने घोरत होते. ही शांतता ख्राइ टने मोडली. ख्राइ टने या लोकां या सं थािपत रा यािव द्ध चळवळ केली. आता आ ही क्रांित कर याचा प्रय न क न शांतता भगं किरतो िन सं थािपत रा यांना उलथनू पाडू इि छतो हे अ यंत पाप आहे असे हणणारे तुमचे रा ट्र शांतताभगंाचे िन सं थािपत रा याची क्रांित के याचे अपराधाब ल ख्राइ टचे िव द्ध लढ यास तयार होईल काय?

हणनू जे लोक आ हा देह यागाची िशक्षा झाले या वदेशभक्तास शांतताभगं न कर याचा उपदेश किरतात. ते अ यायाची िन जलुमुाची तरफदारी किरतात. आता कसली शांतता! आता होणारा सगं्राम टाळ याचे मनु याचे हातात रािहले नाही.

परंतु सगं्रामािशवाय वातं य िमळ याचा जर कोणी दसुरा मागर् दाखवीत असेल, शांतेतेने जाऊन आमचे रा ट्र आ हास सापडले हे जर कोणी िसद्ध करील तर सगं्रामापासनू परावृ त होऊन या िवषयाची शांत रीतीने प्राि त क न घ्यावयास आ ही तयार आहो. ते आमचे कतर् य आहे. पण तो मागर् कोण दाखिवत आहे? आमचे रा ट्र शांतपणाने वर आणता येईल हे कोण िसद्ध करीत आहे? साखळदंडाने बांधनू टाकले या मनु यास प्रगमनाची इ छा असेल तर याने प्रथमतः या साखळदंडाचे तुकड ेउडिवले पािहजेत या साखळदंडास कायम ठेवून तो मकु्त कसा होणार? परवशतेचा कंठ िचर यािशवाय रा ट्र वतंत्र कसे होणार?

जे हा तु हा इंिग्लश लोकांना काही ल य साघावयाचे असेल ते हा तु हाला गु त मडंळाची िन क्रांितयुद्धाची ज र नाही, कारण तु ही वतंत्र आहात. तु हाला सावर्जिनक मागर् मोकळे आहेत. मग तु ही गु त कटां या अडमागार्तून िन बंडा या दलदलीतून को चालत जावे! तु ही स याचे साम यार्वर िव वास ठेवता, तु ही सकाळ िन सं याकाळ या स याचा उघड उघड उपदेश देता. वतर्मानपत्रे िन भाषणे दर िदवशी िन दर क्षणी याचा उहापोह किरतात. मोठा या सभात याचा खल होतो. लोकांना ते पटू लागते. पालर्मटात या स याचे समथर्न होते, बहुमताने ते पसतृ होते. आ हा परतंत्र लोकांना पालर्मट नाही, िकंवा पीठासने नाहीत, िकंवा मदु्रण वातं य नाही, िकंवा वाक वातं य नाही, िकंवा सभा वातं य नाही, िकंवा आम या अतंःकरणात खवळलेले िवचार यक्त कर याचे एकही साधन ठेवलेले नाही.अशा ि थतीचा उ छेद गु त मडं यािशवाय आ ही कसा करावा?

महाराज, इटलीदेश हा एक प्रचंड तु ं ग आहे. याभोवती मठूभर तु ं गवा यांचा िन िशपायांचा पाहारा आहे. यातील लोकांना तरवारीचे धारेवर नाचिवले जात आहे. आ ही बोल ूलागलो की, आमची मु कटदाबी केली जाते. आ ही जरा हालचाल केली की, आम या उरात तरवार भोसक यात येते. आ ही सवर्त्रांनी अिंतम ल याचा आरंभ केला की तो गु हा ठरतो. आ हाला त ड बांधून बुक्याचा मार सु आहे. अशा ि थतीत वतंत्रते या जीवदायी, शुद्ध िन पिवत्र वातावरणात- या परमे वरी वातावणात- व छंद वासोछवास कर यासाठी मोक या जागेत ये यास, या तु ं गाचे दरवाजे फोडून टाक याचा, यातील िखडक्यांचे गज उपटून झगुा न दे याचा या कैदखा याला धुळीस िमळिव याचा िन या तु ं ग वा यांस तुडवून जमीनदो त कर याचा गु त िन ढ सकं प ठरिव यािशवाय आ हांस दसुरा मागर् नाही.

सा याव न साधनाची परीक्षा करावी लागते हे त व जसे मयार्िदत आहे तसेच शक्तीचा उपयोग क नये हे त वही मयार्िदत आहे. यापेक्षा मला हे जा त अनुकरणीय वाटते ती की, जोपयर्ंत एखा या स कृ या या पूतर्तेत युिक्तवादाचा एखादा तरी मागर् खुला असेल तोपयर्ंत शक्तीचा उपयोग होऊ नये. परंतु जे हा युिक्तवाद िन फळ होतो, जे

आपणाला स य वाटत आहे ते उघड रीतीने प्रितपादन नैसिगर्क हक्क जुलमुाने तुम या पासनू राजरोस रीतीने िहरावून घेतलेला असतो, जे हा मह िवचार हे तरवारीचे टोकाने दाबून टािकले जातात, ते हा मग तुमची दाद तु हीच लावून घेतली पािहजे. जे हा तुमचा पक्ष स य आहे अशी तुमची खात्री आहे, परंतु बहुमत तुम याकड ेनाही, असे होत असेल ते हा शांत रीतीने तु ं गात िकंवा फाशीवर या स याचे प्रितपादन करा. पण आपसात लढाई कर याचा तु हास अिधकार नाही. परंतु जे हा तुमचा पक्ष स य आहे इतकेच न हे तर तो बहुमतातही आहे असे होईल ते हा मग वदेशात चैत य सचंरवा, उठा िन शक्तीचे बळावर परक्यांचा उ छेद करा. परमे वराने िदले या दोन हातात साम यर् असनूही जर तु ही पशुतु य जलुमुाचा अ याय नांदत ठेवाल तर तु ही आप या या याडपणाने बैलाहूनही बलै ठराल! पिवत्र कायीर् शुद्ध हेतूने ई वरी शक्तीचा उपयोग जर न कराल तर तु ही परमे वराचा िन स याचा आज्ञाभगं कराल. अशा दैिवक शक्तीचा ितर कार करणे हा नामदर्पणा होय. वदेश पारतं यात असताना िन इतर मागर् खुला नसताना जे युद्धापासनू परावृ त होऊ इि छतात ते भतूदये या ढ गाखाली आपले क्लै य झाकू पहात असतात.

“तु ही इंिग्लश लोक आ हाला डौलाने उपदेश करता की, आम या लेखानी लोक खवळून जातात. होय, होय, आम या लेखांनी लोक चैत यपूिरत होतात. लोकांत गलुामिगरीब ल असतंोष पसरला जावा हणनूच आ ही लेख िलिहतो िन आम या देशात भाषण वातं य िकंवा मदु्रण वातं य नस याने आ ही ते गु तरीतीने प्रसतृ किरतो. तु ही मला सांगता की, गु तमडं या थापन करणे हे बेकायदेशीर आहे. माझ ेअसे उ तर आहे की, स या तव मडं या थापन करणे हे कायदेशीर आहे. या हक्काचा गु ततेने दु पयोग के हा होतो तर जे हा प्रिसद्धपणे हा हक्क अमलात आण याची परवानगी असेल ते हा. प्रिसद्ध मडं या पूणर् परवानगी असेल तेथे गु तमडं या या बेकायदा आहेत. जेथे स यप्रितपादनाची अस याने बंदी केलेली आहे तेथे गु तमडं या या परम पिवत्र आहेत! !

जे हा िख्र चन लोकांना बेकायदा ठरिव यात आले ते हा पिवत्र धमार्िधकारी देशवीरां या थडग्यांतनू जमा होऊ लागले िन तेथे सभा भरवू लागले. कशासाठी? केवळ ई वप्राथर्नेसाठी? नाही, नाही, ते जीजस या धमर्मताचा फैलाव कसा करावा, धमर्रक्षणाथर् कोणची साधने योजावी िन प्र यक्ष असद्धिमर्यां या गोटातील अिधकार् यांस कसे वळवावे या गो टीचा खल करीत असत. गु त मडं या भरवीत असत. इंग्लडंमध या शांत ि थतीला लाग ूपडणारी त वे आम या असामा य िन क्षु ध ि थतीला लाग ूपडणार नाहीत. आ हांस मोक या असले या एका मागार्चीही आपण जे हा िनदंा करता ते हा अप्र यक्ष रीतीने असेच हणत असता की, पारतं य हे अिभलषणीय आहे, वातं य हे ितर करणीय आहे! मी प्र येक इंिग्लश मनु यास हा साधा प्र न किरतो की, समजा, ऐंशी हजार फ्रच िशपायी तुम या छातीवर तु ही चळवळ क लागलात की नाचावयास तयार ठेवलेले आहेत. अशा

ि थतीत तु ही कोणचे ‘शांत िन कायदेशीर’ उपाय योिजले असतेत? जे तु ही योिजले असतेत तेच उपाय आ हीही योिजत आहो, या उपायांना आज तु ही गु त कट हणनू िन ं य समजत आहा; उ या आ हाला यश आले तर तु हीच यांचा जयजयकारही कराल.

तु ही हणता आ हाला ह ली िशक्षण िमळत आहे! या शाळातून, “प्रजेने चाकराप्रमाणे आप या ध या या आजे्ञत वागले पािहजे; यां या राजाची स ता यां या यक्तीवर, मालम तेवर अबािधत चालली पािहजे” असे नेभळे िशक्षण दे यात येत,े या शाळा िन ते िशक्षण हे आ हास काय जाळावयाचे आहे? या युिन हिसर्टीतून िशकवले जाणारे इितहास हे परक्या अधमांकडून तपासनू आणावे लागतात या युिन हिसर्टीत नामदर्पणािशवाय काय सापडणार आहे? तसेच आमची पूवीर्पेक्षा सधुारणा होत आहे हे खरे आहे. पण ती सधुारणा ही परक्यां या प्रय नांचे फळ नसनू उलट ती यां या ितला हाणनू पाड या या िक्रयेची प्रितिक्रया आहे! आम या यापाराव न िन अ ना या महगर्तेव न ही आमची दःुि थती प ट होत आहे. परंतु आम या दःुि थतीचे हे काही खरे माप न हे. जी भाकर महाग असो िकंवा व त असो, पण दसुर् याची उ टी आहे ती आ ही खात आहो. जी गलुामांना िदलेली भाकर आहे ती व त असली काय िन नसली काय? तु ही आकड ेमोडून आ ही सखुी आहो िकंवा दःुखी आहो हे कसे ठरिवणार? गलुामिगरीची नीचता मोजणारी एकादी रक्कम तुम या आकडशेा त्रात आहे काय? गलुामिगरी! आम या पूवर्जां या वजावर परक्यांचे नाव खोदणारी गलुामिगरी! नीितम तेचा नाश करणारी गलुामिगरी! मा या रा ट्राला ठार मारणारी गलुामिगरी!!

या गलुामिगरीचा नाश आता झा यािशवाय राहणार नाही. १८२०, १८२१, १८३१ या साली झालेली प्रचंड रा ट्रीय बंड ेिन ते हापासनू दरसाल होणार् या उठाव या या काही उगीच झाले या नाहीत. वातं य िमळिव याचे हे प्रय न फसले. परंतु ते यथर् झालेले नाहीत. यांनी रा ट्राला िजवंत िशक्षण िदलेले आहे. १८३२ पासनू “त ण इटली”ने आपले िनशाण उभारले आहे. वाग् वारा िन मदु्रण वारा या गु त सभेने रा ट्रीय त वांचा प्रसार जोराने केलेला आहे. िन ती त वे आम या रा ट्रीय कतृर् ववान लोकां या अतंःकरणात जलेली आहेत. ितने रा ट्रात वातं य चैत य उ प न केलेले आहे, बहुतके अशंी रा ट्रीय एकवाक्यता घडवून आणलेली आहे. इटलीम ये ते हापासनू घडले या प्र येक चळवळीवर ‘त ण इटली’चा कमीजा ती प्रमाणाने पिरणाम िदसत आलेला आहे. आता आम या उठाव यात कद्रीभवन होत नाही हा मह ोष आहे. िन हणनूच आम या पक्षाला आजपयर्ंत अपयश आलेले आहे. परंतु परमे वरा या इ छेने ते कद्रीभवन िन समकालो थान लवकरच घडून येईल. आजपयर्ंत खिचर्ले या देशवीरां या रक्ताचा सडू घे यात येईल अशी मला पक्की खात्री आहे..

“मी मा या वतःब ल असे सांगतो की माझ ेजे आयु य अजनू िश लक असेल या, पूवीर्प्रमाणेच, मा या ददैुवी देशा या अ यु नतीसाठी, मा या इटली या वातं यासाठी, वाग् वारा, लेखन वारा िन िक्रयां वारा मी रात्रिंदवस अखंड प्रय न करीत रहाणार. मग वाटेल त ेसकंट येवो! यांना वदेशासाठी काहीच काहीच करावयाचे नसेल यांनी मा यावर िनदेंचा खुशाल वषार्ंव करीत बसावे!”

मे १८४५. --जोसेफ मॅिझनी. मा या मताचा गिभर्ताथर् असाच होता की, लोकासाठीच प्रय न करावयाचा इतकेच

केवळ न हे, तर तो लोकसा यानेच घडवून आणावयाचा. जानपदासाठीच िन जानपदाकडूनच सवर् प्रय न झाले पािहजेत. मी लडंनम ये आ यानंतर तथेे असले या इटािलयन कामकरी वगार्चे मनौदायर् िन वाथर्िनविृ त पाहून मला फार हु प आला. या वेळेपयर्ंत आप या देशातील या मह वा या भागाकड-ेकामकरीवगार्कडे-माझ ेजावे िततके लक्ष गेलेले न हत.े याचे िनरीक्षण कर याची आजपयर्ंत न आलेली सधंी एकदम आ याने मी ितचा उपयोग क न घ्यावयाचा िन चय केला.

िव तीणर् लडंन शहरांतील र यातून िक येक लहान मलेु बाजाची पेटी वाजवीत िफ न चिरताथर् चालवीत असत. या मलुांशी मी नेहमी बोलत असावे. या योगाने एका भयंकर धं याचा मला सुगावा लागला. लडंनम ये पाच सहा इटािलयन लोक चांग या रीतीने थाियक झालेले आहेत. यां या हातून वाटेल ते दु कृ य यांचा फायदा होत अस यास घडत असे. हे मधून मधून इटलीस परत जात िन गरीब लोकांना मोठमो या आशा दाखवून यांची पोरे अडीच वषार्ं या मदुतीने करार क न आप या नौकरीत ओढून घेत असत. या करारात परत येते वेळी ज र िततका खचर् िन आजपयर्ंत केले या माचा पु कळसा मोबदला तु हाल िदला जाईल असे या मलुांना वचन िदलेले असे. हा करार इटलीम ये अगदी कायदेशीर पद्धतीने िलहून िदला जाई. परंत ु या अज्ञ गरीब लोकास हे कळत नसे की, इटलीम ये िलिहलेला करार इंग्लडं या कॉ सल या सहीिशवाय इंग्लडं देशात िन पयोगी होतो. नंतर ती गरीब मलेु इंग्लडंम ये आणली हणजे मग यांना गलुामासारखे वागिवले जाई. यांना सकाळी एक लहान चहाचा पेला िन एक भाकरीचा तुकडा िदला जाई. बाजाची पेटी देऊन यांना शहरात घाडले जाई. यां या सं याकाळ पयर्ंत या िमळकतीवर यांची सं याकाळची भाकर अवलबंून राही. ठरलेली रक्कम जो तोपयर्ंत िमळवून आणणार नाही याला चोप दे यात येई िन भाकर िमळत नसे. या भयंकर जाचाने काही मलेु उपासाने मरत असत. यांना दािर याचे ढ ग िन िव वासघात करणे भाग पड.े अशा रीतीने हजारो त ण इटिलयन नीचविृ त होत असत. अखेर काही

तरी दोष लावून या पोरास कराराचे शेवटी एक दमडीही न देता हुसकून दे यात येई. इटािलयन सरकारने या कामी लक्ष घातले असते तर पु कळ बंदोब त होता.

मी ही ि थती सधुार यास िनराळा उपाय योिजला. यां या सरंक्षणासाठी मी एक सं था काढली, एक फुकट शाळा उघडली. या शाळेत यांना यां या हक्काचे रा ट्रीय िशक्षण दे यात येई. के हा के हा यांना स ला देऊन मी यां या मालकावर खटले करिवले. ते हा मग ते बरेच वचकून राहू लागले. ही इटािलयन शाळा १८४१ साली नो हबर मिह यात उघडली गेली. ती १८४८ पयर्ंत चालली होती. यासाठी इटलीमध या प्रचंड रा यक्रांतीत मी गुतंलो गेलो िन दोन वष इटलीतच होतो. यामळेु िन पढेु इटलीम येच सवर् यव था कर याचे शक्य होत अस याने ती शाळा बंद केली. या सात वषार्ंत शेकडो त ण इटािलयनास आ ही बौिद्धक िन नैितक िशक्षण िदले. आम या लहानशा िबर् हाडी ते प्रथम भीत भीत िजज्ञासेने येऊ लागले. लवकरच आम या दयाद्रर् वागणकुीने पु कळ सधुारले गेले. यांना आपण सिुशिक्षत होऊन परत घरी जाणार याचा अिभमान वाटू लागला. रात्री नउ ते दहाचे म यंतरी आपापली वा ययंत्रे घेऊन ते आमचेकड ेयेत. यांना वाचन, लेखन, अकंगिणत, भगूोल िन रेखाशा त्र याचे मलूभतू िशक्षण िमळत असे.रिववारी सं याकाळी आ ही या सवार्ंना एकत्र जमवावे. मग एक तासभर इटिलयन इितहासावर याख्यान यावे. या योगाने गलुामिगरीचा वीट येऊन यांची मने उदा त होतील अशा प्रकारचा उपदेश एक सारखा चाल ूहोता. दोन वषपयर्त मी दर रिववारी इटली या इितहासावर याख्याने देत होतो. मी यांना योितषशा त्रातील प्रमेयेही सांगत असे. माझ ेअसे मत आहे की, योितषशा त्र हा पूणर् धािमर्क िवषय आहे. मनाची आकंुिचत मयार्दा मोडून याला िव तीणर्ता यावयास या िवषयासारखा दसुरा िवषय नाही. यासाठी अतंिरक्षात या चम कारांची साधी िन मनोरंजक मािहती प्राथिमक िशक्षणाबरोबर सो या भाषेत अव य िदली जावी. िफिलपो िप टुसी यांनी शंभरापेक्षा जा त याख्याने ‘मानवी कतर् य’ या िवषयावर िदली. या गहृ थाची इटलीम ये शीघ्र किव वात फार ख्याती झालेली होती. यांनांच मी या शाळेचे यव थापक नेमलेले होते. यांनी ते काम अितशय उ सकुतेने करीत असावे.

हे काम फार पिवत्र होते. ते िततक्याच पािव यात पार पाडले गेले. सवर् मदत फुकट िमळत होती. यव थापक, मदतनीस िशक्षक, यांनी यांनी आम या शाळेला मदत केली यांनी एक पै देखील घेतली नाही. तरी या सवार्ंना वक टाने कुटंुबपोषण करावे लागत होते. प्र येक वषीर् नो हबरम ये आम या शाळेचा वािषर्क समारंभ होत असे. ते हा सवर् िव या यार्ंना बिक्षसे िदली जात िन यांना मेजवानी दे यात येई. या भोजनप्रसगंी आ ही वतः आप या हातांनी पंक्तीत वाढीत िफरावे. मग देशािभमानो तेजक गाणी िन पदे हटली जात. आम या यव थापकाने आप या शीघ्र

किवतेत रा ट्रीय वातं यो ीपक कवने ताबडतोब रचून गावीत. अशा प्रसगंी मनावर केवढा पिरणाम होतो? वषर्भर िशक्षण देत बसनू जो सं कार मनावर होत नसे तो या एका सं याकाळी घडून येऊन वदेशाची योत प्र येक अतंःकरणात प्रदी त होते असे. या ददुवी िन गलुामिगरीत वाढले या त णांना आता वसाम यर् कळून आले. आपण माणसे आहोत, आपण िजवंत आहोत, आप याला आप या िशक्षका सारखेच आ मे आहेत हे यास कळून येऊ लागले. आम याब ल मनात िकंतु असलेले काही लोक या वािषर्क समारंभाला येत. एका तासात आम या या पे्रमाने िन वदेशािभमानाने ओथंबले या वतर्नास पाहून सतंु ट होत. वतः उदा ततर होऊन परत जात. आम या या शाळेला प्रथम प्रथम फार त्रास दे यात आला. जे इटािलयन धदेंवाले होते यांना िन सािड र्िनयन धम पदेशकांना हा आमचा प्रय न अथार्ंतच आवडला नाही. परंतु यांचे सवर् प्रय न िन फळ होऊन आमची शाळा अबािधत चाललेली पािह यावर मग यांचे डोळे उघडले यांनीही एक शाळा काढली. नंतर अमेिरकेत म यतंरी मी बर् याच ओळखी के या हो या यांचे वारे तेथेही एका शाळा थािपली. १८४२ साली युयॉकर् (अमेिरका) येथे ग्युसेपीने आम या सारखीच शाळा काढली, बो टन येथे प्रो. बॅची यांनीही एक शाळा उघडली.

या शाळे या योगाने लडंनमध या कामकरी इटािलयन वगार्शी माझ ेदळणवळण सु झाले. मी यां यापकैी िनवडक लोकांची मदत घेऊन दसुर् या एका रा ट्रीय प्रय नास हात घातला. मी कामकरी वगार्ची सं था थापन केली. “अॅपो टोल टोपोपोलेरी” हे पत्र काढले. या पत्रातील मा या लेखांचे धोरण मा या “मानवी कतर् ये” या िनबंधाव न िदसनू येईल. हा िनबंध याच पत्रात प्रिसद्ध झाला.

इकड ेि व झलर्ंडम ये िन पोलडंम ये आ ही मागेच केले या नेहसबंंधाला िवशेष बळकटी येत चालली. आ ही आंतरा ट्रीय चळवळी पु हा जोराने चालिव या.

(यापुढील चिरत्र मािझनीने वतंत्र रीतीने न देता ते िनरिनरा या लेखात गुफूंन िदले आहे. लेख सपंूणर् भाषांतर करीत बस याइतके प्र तुत प्रसगंी उपयुक्त नाहीत. कारण, या वेळे या हालचालीची चचार् यात केलेली आहे. परंतु मािझनीचे चिरत्र या यात भाषेत सांिगतले त ण देशभक्तांस कळणे अव य अस याने या महा या या आ मचिरत्राचा पुढील भाग या लेखातून शक्य िततक्या कसोशीने िनवडून खाली िदलेला आहे.) याच वेळेस मा या देशात एक िभकार िन अनीितमान पंथ उ प न झाला. या पक्षाचे नाव नेम त उफर् नेभळा पक्ष (‘Moderate party.’) असे असे. या पक्षाची पूवर्परंपरा या या प्र तुत नीचतेला साजेल अशीच आहे. ऑ ट्रीयनांनी आम या देशावर स ता थािपली हे यां या मताने फार उ तम झाले! ‘त ण इटली’ या त वांचा जगंी प्रसार होऊन वातं या या िन वबला या पिवत्र तेजाने सवर् रा ट्र त ण चैत यमय झालेले पहाताच यां या अगंाला कंप सटुला. यां या ‘कायदेशीर’ चळवळीना आरंभ झाला. जलुमुाला

तरवारीचे अग्राने भोसकून पूणर् वातं य िमळिव याचे ऐवजी यांनी लोकांना नेम तपणाचा िन शांततेचा उपदेश करावा. नेम तपणाने हलके हलके कायदेशीर चळवळी करा, नाही तर रा यकत असतंु ट होतील िन मग आप यास काहीच िमळावयाचे नाही हा यांचा उपदेश होता. रा यकत असतंु ट झा यास आ हांस काही िमळावयाचे नाही? इटली या दोन कोटी लोकांनी िसहंगजर्ना के यावर वातं य िमळावयाचे नाही? ते रा यक यार्ंना सतंु ट ठेवून िमळणार आहे? यांचा प्र येक श द हणजे एकेका िनसगर्िसद्ध त वाचा प्रितरोधी आहे. आजपयर्ंत राजस तेकडून जे जे हक्क िहसकावले गेले ते ते या नेभ या पक्षा या िभक्षांदेहीने न हेत, तर आम या सबळ पक्षा या गजर्नेनेच होत. जे हा जे हा लोकांनी निृसहं व प धारण केले ते हा ते हाच हक्क िमळत गेले. रा यक यार्ंनी सतंु ट होऊन ते हक्क िदलेले नाहीत, तर भयाने कंिपत होऊन िदलेले आहेत. हणजे रा यक यार्ंनी त ेिदले असे न हे तर आ ही ते िहसकाऊन घेतले. पुढेही जर काही िमळ याची आशा असेल तर ती लोकशिक्त जे हा ते हक्क िहसकाव यात तयार होईल ते हाच होय. पण लोकांत िन रा ट्रसाम यार्ंत या बळुग्या पक्षाचा िव वास कोठे आहे? ग्यािरबॉ डीने वारी क न दिक्षण इटली वतंत्र करी तोपयर्ंत या नेम तांनी ग्यािरबॉ डी या बेतांना नाके मरुडली पण लोकांनी चालिवले या चळवळींना प्रथम जरी नाके मरुडली जातात तरी मग यात लोकांना िकिचत यश येताच या नेम तांचे धरुीण गभंीरपणाने सांगतात की, हे आम या कायदेशीर चळवळीचे फळ आहे. परंतु अखेर रा ट्र स या या िन वातं या या प्रितभेने तेज वी होऊ लागले. १८४६ िन ४७ सालात िजकड ेितकड ेऑि ट्रयािव द्ध जगंी चळवळ सु झाली. अ कोनाम ये भर र यात “परकीयांना हुसकून या,” हणनू गजर्ना होऊ लाग या. िजनोआम ये ४०००० लोकांनी एक जगंी िमरवणकू काढली िन सरंा ट्रीय िनशाण उभा न प्रिसद्ध रीतीने नवीन रा ट्राचा ज मो सव केला. याप्रमाणेच िठकिठकाणी त णांचा “ऑि ट्रयाशी लढाई” हा जयघोष एकू येऊ लागला. अशा वेळेला कोणाला फूित र् उ प न होणार नाही? पण नेभ या पक्षाला हे आकलन करता येईना. याच वेळेला लोकपक्षाचे चैत य वाढवून परमे वराची आज्ञा जे रा ट्र वातं य याचे मगंलप्रा तीकड ेसवर् लक्ष यावयाचे ऐवजी हे नेम त लोक राजस तेशी खलबते कर यात गुतंलेले होते. कायदेशीर िनबंध िलहून देशभक्तीचे स ग करीत होते. रे वेची एखादी ओळ जा त वाढवावी हणनू जीव तोडून खटपट करीत होते. राजस तेने िकंिचत सामोपचाराने घेत यास लोकांची खळबळ शांत होईल. हणनू उपदेश देत होते! लोक शहाणे झाले हणजे यांना स ता देऊ हे हणणे अगदी अस य आहे. परस तेत जे स गणु अशक्य असतात ते स गणु अगंी आले हणजे वातं य िमळणार? हे अशक्य आहे. लोकस तेचे स गणु लोकस ताच िशकवते हे या मितमदंाना कळले नाही तरी ते लोकांना कळले. िमलनकड ेचळवळीचा कळस झाला. हेिनसला वालामखुी

फुट या या बेतात आला. प्रथम लहानसहान चळवळी झा या. ऑि ट्रयाने या जलुमुाने दाब याचा प्रय न केला िन रा यक्रांतीचा भडका उठला. िमलनम ये सवर् त ण वदेशाथर् तरवार उपसनू रणांगणांत उडी घेते झाले. इतक्याम ये काही बारीक सारीक हक्क राजस तेने िद याची बातमी आली. पण शाबास, मा या रा ट्रत णांनो शाबास! यांनी या िभक्षे या तकु यांना भीक घातली नाही.कु यासारख्या फेकले या तुक यावर ते सतंु ट झाले नाहीत. यांना गलुामिगरीचे अनंत हक्क नको होते तर यांना वातं याचा एकच हक्क पािहजे होता. ते उठले. रा यक्रांतीचा चौघडा धडधडला. ते सवर् त ण लोक ‘त ण इटली’चे सभासद होते! त ेत वासाठी प्राण देणारे होते. यांनी तारीख १८ रोजी रा यक्रांतीला आरंभ केला. “िमलन शहरात सवर् र ते नागिरकांनी अडवून ठेिवले आहेत. त ण लोक रायफली, तरवारी, िप तुले, खंजीरे वगरेै सापडले ते श त्र घेऊन बाहेर पडले आहेत. ित्ररंगभिूषत रा ट्र वज उभारले गेले आहेत. दशिदशांनी ‘इटलीचा जयजयकार’ ‘लोकस तेचा जयजयकार’ ‘ वातं य देवीकी जय’ ‘रा ट्रदेवीकी जय’ या जयजयकाराचा विन दमुदमुत आहे!” अशा आशयाचे पत्र इंग्लडं या विकलाने िलिहले होते. यरुीनला तारीख १९ ला बातमी आली. तेथील लोकां या अवसानाला पारावार नाहीसा झाला. त णां या झुडंी िमलनकड ेलढ यासाठी चाल या. तारीख २१ ला या लोकस तेचा खरा प्रभाव ग्गोचर झाला िन तारीख २२ ला या वीररसाला िवजयदेवता वरती झाली! मनाराने पोटार्टोसा िजकूंन घेतला. र तोर ती लोकस ताक िनशाणे ह ला रेटीत चालली! ऑि ट्रयाचे सै य हटत हटत अखेर शहर सोडून पळून गेले! िमलनम ये लोकस ता थापन होणार असा रंग िदस ूलागला! येथे िपडमांट सं थानचे राजाने आपले बोट घुसिवले. लोकस ता िमलनम ये थापन झाली असता ती लाट आप याही सं थानात उसळेल अशा भीतीने या सं थानाने िमलन शहर आपली स ता कबूल करीत असेल तर आपण मदत दे यास तयार आहो असे कळिवले. परक्या या ता यातून सटु यासाठी उ सकु झाले या लोकांनी ही मदत वीकािरली िन लोकस तेचाच न हे तर ऑि ट्रयाशी लढून नुक याच िमळिवले या वातं याचाही नाश क न घेतला. (मॅिझनीने अनेक कागदापत्रांचे आधार देऊन िनिवर्वाद रीतीने असे िसद्ध केले आहे की, िपडमांट या राजाने जी मदत िदली ती वदेशाकिरता नसनू केवळ लोकस तेचा नाश करावा हणनूच िदली. अखेर ऑि ट्रयाशी पर पर तह क न िमलनला िव वासघाताने सोडून देऊन आपण चालता झाला.) आप याप्रमाणेच परवशतेत पडले या दबु या सं थानाचे वािम व कबूल के याने िमलन या पुढार् यांनी अनेक रीतीने आपला नाश क न घेतला. बुदब या राजाकडून देश वातं य िमळत नसते हे ते िवसरले. िशवाय िमलनची बातमी ऐकून िन बडंाचे रा ट्रीय व प पाहून याला सवर् लोक िमळावयास तयार झाले असताना

ते बंड एका सं थानाची तुंबडी भरीत आहे हे पाहताच इतर सवर् सं थाने बंडाचे िव द्ध झाली. बरे, पारतं याचा नायनाट होत असता तर इतकेही सवर् लोक िवसरले असते, पण ते पारतं यात लोकशक्तीनेच िचर याचे ऐवजी एका दबु या सं थाना या मोडक्या तलवारीवर सवर् गो ट सोपवून लोकांना परत लाव यात आले! ग्यारीबा डीकड ेितर कारयुक्त दलुर्क्ष केले. त ण वयंसेवकास फोडून घरी बसिवले. इतर शहरी बडं कर याचे प्रय न सोडून िदले. अतएव बंडाचे रा ट्रीय व घालवनू परदा याची शृंखला पु हा पायांत पाडून घेतली! असो. िमलन या ऑि ट्रयावर िमळिवले या जयाची वरील बातमी आ हा देशभक्त ह पारांनी कळली. िमलन वतंत्र झाले, ही बातमी ऐकताच वनवासात काळ कंठणार् या या पे्रतांत नवीन आ मा घातला गेला. अनंत यातना िन भतूकालीन दःुखे याची िव मिृत झाली. सवर् िव वासघातकी िवन ट झाले. एकच िवचार मनात उरला. एकच श द िज हेवर उरला की, ‘आम या वताचा देश कायम आहे! या या सेवेसाठी आमचे देह बळी देता येतील असा आमचा इटली देश कायम आहे!!’ आिण या इटलीकड ेआ ही धाव घेतली. अिभमानाने म तके उ मखु क न िन आनंदाने दय उचंबळवून वनवासात जाताना या प्रदेशातून िश याशाप घेत घेत आ ही आलो होतो याच प्रदेशातून आता आम या देशाचा जयजयकार ऐकत ऐकत आ ही इटलीकड ेधावत आलो! वातं या या समरभमूीकड ेवायुवेगाने आ ही चाललो! “लोकस तेचा जयजयकार’ सु झालेला आ ही ऐकला. िमलनम ये मी येताच गडबड सु झाली. या वेळेस शहरातील लोकात िवलक्षण अवसान चढलेले होते. रा ट्रफंडाकड ेहजारो पये जमा झाले. पुढार् यांना लाखो पये िबन याजी दे यात आले. रा ट्रीय वयंसेवकात नावे न द याची अहमहिमका त णात सु होती. इकड ेत ण ि त्रयांनी तर आप या वदेशािभमानाने या त णांसही मागे टाकले. ि त्रयांनी काडतुसे तयार कर यास आरंभ केला. या दारोदार रा ट्रफंडाकिरता िभक्षा मागत िहडूं लाग या. यांनी जखमी देशवीरां या शु ूषसेाठी दाईचे काम केले! नेप सम येही जगंी चळवळ चालली. युिन हिसर्टीतून िव याथीर् िनघाले. सै य वदेशाथर् लढ यास तयार झाले. मी िमलनला येताच लोकस ताक पक्षाचे कद्रीभवन केले. परंतु मी ये यापूवीर् िमलनचा ताबा लोकांकडून िनघून िपडमांट या सं थािनकाकड ेगेला होता. अशा ि थतीत मी िन माझ े नेही हे जरी लोकस ताक होते तरी परकीयांना हुसकून दे याचे कृ य प्रथम पार पाडावे एतदथर् लोकस तेचा प्र न िबलकूल न काढता व थ बसलो? इतकेच न हे तर ऑि ट्रया या नाशाथर् सवर् पक्षांनी एक हावे असा उपदेश देऊ लागलो. आम या अतंःकरणाची पिहली इ छा, आम या आयु याचे पिहले कतर् य, हणजे दा यमकु्तता हे होय. परक्यां या हातून वदेश पणूर् वतंत्र कर यासाठी आमचा पिहला प्रय न होता िन होईल. नंतर मग दसुरा हेतु रा टै्रक्य हा होय. कारण, एकरा ट्रीयता सपंािद यािशवाय, रा ट्राचे आज शतको- शतके पडलेले तुकड ेसजंीवनाने एकत्र

के यािशवाय, इटली एकरा ट्र झा यािशवाय, वातं य कधीही िटकणार नाही. आमचे ितसरे ल य हटले हणजे लोकस ता हे होय. या लोकस तेचा जय भिव यकाली होणारच होणार अशी माझी खात्री आहे. आज याने काय झाले आहे! आज जे अशक्य वाटत आहे ते घडून ये यास भिव या या उदरात पु कळ जागा आहे. मग मी घाई कशाला क ? जर कोणी वातं याची िन रा टै्रक्याची हमी घेत असेल तर मी आनदंाने-माझी िन ठा हणनू न हे, कारण तसे होणे अशक्य आहे, लोकस तेसाठी कर याचे प्रय न तहकूब करीन हे मी प्रिसद्धपणे सवार्ंना कळिवले. या सं थािनकासही मी उघड रीतीने सांिगतले की, ऑि ट्रयाशी युद्ध चाल ूठेव यात मी तु हास वाटेल ती मदत दे यास कबूल आहे. परंतु याला माझी खात्री येईना. एके िदवशी या राजाचा एक अिधकारी मजकड ेआला. मी लोकस ताक पक्षाला राजपक्षाकड ेओढून आणावे हणनू िवनंित क लागला. मला या प्रांताचे मखु्य प्रधानाची जागा देऊ कर यात आली! पण मी माझ ेमत प टपणे कळिवले की, मी लोकस तेचा अ वयूर् आहे तसाच राहीन. कारण, मा या वदेशाची यािशवाय खरी उ नित होणार नाही हे मला पक्के माहीत आहे. परंतु माझा वदेश वतंत्र हावा, तो एक हावा ही माझी इ छा इतकी प्रबळ आहे की, राजा या दोन गो टी के यािशवाय राहणार नाही असे लेखी वचन मला देईल तर मी लोकसताक पक्षा या सवर् चळवळी बंद क न ऑि ट्रया या बेडीला तोड यास तुम यासह प्रय न करीन. हे माझ ेपिह यापासनू ठरलेले आहे. मा या पक्षाचे वतर्न इतका वेळ याच धोरणाने चाललेले आहे. हे लेखी वचन दे याचे कबूल कर यात आले. मी ते िलहून यावे असे ठरले. याप्रमाणे मी ते िलहूनही िदले. थोडचे िदवसात हे वचन दे यास राजा कबूल नाही हणनू मग कळिव यात आले. तरी आ ही यदु्धा या जयािवषयी आटोकाट प्रय न केले. मी ि व झलर्ंडमधील वयंसेवकांची मदत देऊ केली ती नाकार यात आली. मजिव द्ध लोकाम ये वेष सु कर याचा प्रय न सु झाला. माझिेव द्ध िभतंीवर जािहराती लािव या गे या की, “मी मा या आई या राजकीय मताचा िधक्कार क न ितचे त ड पहा यासही गेलो नाही! ितचे दशर्न कर याचे मी नाकारले!” हाय, हाय! याच वेळेला मी इटलीम ये वीस वषार् या वनवासातून परत आलो आहे असे एकून माझी पे्रमळ आई मा या या वनवासावर, या मा या म तकावर िन मा या देशिन ठेवर शुभाशीशांची विृ ट कर या तव िजनोआहून िनघनू िमलनकड ेये यासाठी प्रवास करीत होती! एके िदवशी रात्री बारा वाजता मला िमलन या अिधकार् याचे बोलिवणे आले. िमलनला नेमलेले ता पुरते सरकार युिडन या पराभवाची बातमी एकून गांग न गेले होते. मी यां याकड ेगेलो. तेथे आम या लोकस ताक पक्षाची पु कळ प्रमखु मडंळीही आली होती. या अिधकार् याने ‘ वदेशास आता तारा’ हणनू िवनंित केली. मी एका कागदावर काय

काय गो टी अव य के या पािहजेत हे िटपले िन यांनी सांिगतले की, तु ही लोकांचा उपमदर् के याने अिप्रय झालेले आहात, हणनू लोकिप्रय असे पुढारी नेमनू या गो टी पार पाड यास परक्यांचा नाश सहज करता येईल. मला नावे सांगावी हणनू िवनिंत कर यात आ याव न मी तीन नावे सांिगतली िन यांना मा या लोकस ते या प्रय नाची शंका देखील येऊ नये हणनू मु ाम आम या पुढार् यांची नावे गाळून तीन िनरिनरा या पक्षांचे लोक िनवडले. सै य कसे तयार करावयाचे याची पंचाईत पडू नये हणनू मी वतः एक हजार त ण वयंसेवकांचे सै य देतो अशी हमी घेतली. फक्त मा या ह ताक्षरात िन मा या सहीचा जाहीरनामा मला काढू यावा असे सांिगतले. हे झा यावर मी परत ये यास िनघालो. यांनी टा याचा गजर केला िन सवर्समंित प्रदिशर्त केली. दोन िदवसांनी ही समंित परत घे यात आली. कारण राजाला आम या सै याचा िव वास पटेना! आता एकी कर यास कोण तयार न हते-लोकस ताक की राजस ताक लोक? मला पु कळांकडून ते िमलनचे ता पुरते सरकार उलथून पाडून सवर् स ता आपले पक्षाकड ेघे याचा आग्रह कर यात आला. ते िनजीर्व सरकार उलथ यास एक क्षणही लागला नसता! पण मी तसे कर याचे नाकारले. कोण याही रीतीने दहुी नको हणनू मी यां यात िबलकुल ढवळाढवळ केली नाही. अखेर जे हावयाचे तेच झाले. िमलनचे रक्षणाची राजाला के हाच काळजी न हती. याने आध या िदवशी िमलन शहर ऑि ट्रयाचे ता यात दे याचा गु त करार केला िन दसुर् या िदवशी नीचतेचा कळस कर यासाठी िमलनचे लोकासमक्ष शहरचे सरंक्षण कर याची शपथ घेतली! लगेच गपुचुप रीतीने पळ काढून शहर ऑि ट्रया या हवाली केले. लोकस ताक पक्षीयांची अखंड ध य असो! यांनी जे वचन िदले ते शेवटपयर्ंत पाळले. प्रथम परक्यांचा उ छेद िन वदेश वातं य, मग वदेशाची एकी, मग ते वातं य, ती एकी अबािधत िटक यासाठी लोकां या परवानगीने लोकस ता थापणे, या कायर्क्रमास आ ही शेवटपयर्ंत पाळले. ऑि ट्रयाशी लढताना रणांगणांत शेवटपयर्ंत िटकलेले वीर लोकस ताक होते! िमलन या दाराशी परका उभा असताही युद्धो मखु झालेले त ण लोकस ताक होते. राजा या तहाला न जमुानता िमलनचे रणांगणावर तळपणारा शेवटचा शूर ग्यािरबॉ डी हाही लोकस ताक होता! लोकस ता पक्षानेच िमलन या बडंाला आरंभ केला िन राजस तेशी िमळूनही शक्य तोपयर्ंत यांनी ऑि ट्रयाशी झुजं घेतली इतकेच न हे, तर राजस तेने धूम पळ काढून आपला जीव बचावला असतानाही आमचा पक्ष रणांगणात अढळ ठाण मांडून उभाच होता. िमलनला सवर् आशा िन फळ झाले या पाहून मी ते शहर सोडले. या वेळेस मा या मनावर दःुखाचा केवढा पवर्त कोसळला होता हे या एका परमे वरास ठाऊक! म झा या गावी ग्यािरबॉ डी आप या लहानशा शूर टोळीला घेऊन उभा होता. मी या टोळीला

जाऊन िमळालो. या टोळीचे लोकस तांिकत िनशाण अजनू फडकत होते. ते या त ण िशपायांनी मो या पे्रमाने मा या वाधीन केले. ‘ई वर िन जानपद’ या मतं्राचा उ चार करणारे ते िनशाण सहा मिह यांनी रोम या तटावर िद य तेजप्रभेत तळपणार होते! त ेिनशाण मा या वदेशाचे िच ह होते! मी ते अ यंत पू यभावाने वीकृत केले! या वेळची उ साहक हकीकत जनरल मेिडसी याने िदलेली आहे. ती येथे देतोः-- “जनरल ग्यािरबॉ डी क टोझा येथे राजसै याचा पराभव झा यानंतर म झा या गावी जा याकिरता आप या ४००० सै यासह वरेने िनघाला. इतक्यात मा या हाताखाली असले या आघाडीचे टोळीने मॅिझनी आ याची वदीर् िदली. ऑग ट तारीख ३ सन १८४८ या िदवशी सकाळी ही गो ट घडली. मी पहातो तो खा यांवर रायफल घेतलेली आहे, मा या टोळीम ये साधारण िशपायाचे जागी आपली नेमणकू हावी हणनू परवानगी िवचारीत आहे, असा मॅिझनी माझ े टीस पडला. या महा या देशभक्तास पहाताच एकच जयजयकार सु झाला! मा या िशपायांनी सवार्नमुते आपले “देव िन लोक” या त व वयांनी अिंकत झालेले िनशाण या या हवाली केले. मॅिझनी आ याची बातमी कळताच गावातील सवर् लोक इकड ेलोटले. ते या याभोवती गदीर् क न उभे रािहले. याने काही तरी बोलावे हणनू यास िवनवू लागले. या वेळेस याने केलेला उपदेश सवार्ं या कानात अजनू गणुगणुत असेल. ‘इटलीवर अखंड पे्रम करा िन वाटेल त ेसकंट आले तरी िनराश होऊ नका!’ हे याचे श द एकून लोकात िवलक्षण फुरण चढले. आ ही म झा या गावाकड ेिनघालो. हा प्रवास सै यास फारच माचा झाला. पाउस एकसारखा पडत होता िन आमचे सवार्ंग ओले िचबं झाले होते. जरी िव याजर्नात सवर् काळ गेलेला होता तरी या अस य त्रासदायक प्रवासाम ये मॅिझनीचे सात य िन गभंीरता ही अ िवतीय होती. या या शारीिरक ि थतीब ल आ हास काळजी वाटून याला मागे रहा याब ल आ ही हजारो वेळा सांिगतले असतानाही तो मागे रािहला नाही िकंवा सै य सोडून रगाळला नाही. इतके देखील एकदा घडले की आम यापैकी एका त णाने अगंरखा घातला नस याने याला थंडी वाजत असेल असे जाणनू मॅिझनीने आपला अगंरखा बळे बळे याला घालावयास लावला. पुढे िमलन शहर शरण गे याचे आ हास कळले िन ऑि ट्रयाने आमचा पाठलाग सु केला. या वेळेस माझी टोळी िपछाडीचे रक्षणाकिरता नेमली गेली. मा या टोळीने शत्रचेू िनवारण शेवटपयर्ंत उ तम रीतीने केले. या भयकंर प्रसगंी मॅिझनीचे प्रचंड आ मबळ, धाडसीपणा िन िन चय यांचा कळस झाला! आम यातील अ यंत शूर मनु यांनीही त डात बोट घातले. आम या त णांना मॅिझनीबरोबर सकंट सोस यात अ यंत अिभमान वाटे. याचे वा त य, याचे धैयर् िन याचे श द यांनी त ण िशपायास उ साह िमळे. झटापटीचे त ड लागताच मॅिझनी पिह याने उडी टाकी िन या देशिन ठेचा तो अ वयुर् होता ितचे

कायीर् देह ठेव यास सदोिदत त पर राही. या या या कृ यानीच सवर् सै य सरुिक्षत िन सु यवि थत रािहले. ही कृ ये इतकी भषूणभतू आहेत की, ती अप्रिसद्ध राहणे चांगले नाही. आमची अशी पक्की खात्री आहे की, नागिरक वा या अनंत गणुांना या थोर पु षाम ये िशपाईिगरीचेही स गणु िमळालेले आहेत! मॅिझनी हा उ तम नागिरक िन शूर िशपायी होता. िन हे दो हीही गणु याने वातं यदेवी या िवजयाकड ेखचर् केले!” वा तिवक पहाता िमलन शहर पडले तरी बंडवा यानी धीर धरावयास पािहजे होता. परंतु रा यक्रांतीचे कामात एक अक्ष य चूक केली जाते ती ही की, राजधानी पडली की, सवर् प्रांत पडला असे लोक समजतात. वातं या या यदु्धात वदेशाची खरी राजधानी हटली हणजे जेथे देशभक्तांचे िनशाण फडकत असेल तीच होय. वतंत्र आयु य िकंवा पिवत्र मरण वीकार याचा िन चय क न वातं यवीर वरा ट्राचे िनशाणास जेथे जेथे नेतील तेथे तेथे राजधानी यां या मागोमाग िहडंत असते. परंतु ही गो ट या वेळेस कळली नाही, सवर् प्रांत ऑि ट्रयाचे ता यात गेला. ग्यािरबॉ डीने मात्र मनु यप्रय नाला शक्य तेथपयर्ंत रणांगण सोडले नाही िन जे हा सोडले ते हा कोणचाही अपमाना पद करार न करता वीराला साजेल अशाच रीतीने सोडले. मी िमलनम ये असताना तेथील त णांनी मला ब डीएरा बंधूं या िनधनितथी या िदवशी याख्यान दे यास सांिगतले. ते हा मी एक भाषण केले. “जे हा हे त णांनो, या पिवत्र मिंदरात देशभक्त ब डीएरा बंधूं या मरणा तव मी आपली वाक्सेवा करावी हणनू तु ही मला आज्ञा केलीत ते हा मला असे वाटले की, या देशभक्तां या सेवेचा हा काही स य मागर् न हे. मतृासाठी शोक काय हणनू करावा? वातं यवीरांची खरी पूजा बांधावयाची अस यास यांनी आरंिभले या महायुद्धात जय ीला वरले पािहजे. वातं यवीरांचा स मान कर याचा एकच मागर् आहे िन तो वातं य िमळवणे हा होय. परंतु आपण ते वातं य िमळिवले काय? या धारातीथीर् या वातं यवीरांनी आपले देह ठेवले ते कोसझाचे रणांगण अजून पारतं यांतच आहेना? या भमूीत या वातं य-वीरांनी ज म घेतला ती हेिनसची भिूम परक्यां या पायाखाली अजनू तुडिवली जात आहे ना? मग याख्याने कसली देता? चला, आधी वदेशाची मकु्तता क ं ! चला, आधी गलुामिगरीचा उ छेद क ! या क्षणापयर्ंत दसुरा कोणचाही श द न उ चारता फक्त हरहरमहादेवाचीच गजर्ना क ! परंतु लगेच दसुरा िवचार मनात आला की, आम या वातं यासाठी आ ही इतके धडपडत असता आ हाला यश िमळत नाही याचे कारण शोध यासाठी आ ही आधी आपआपसात बोलले पािहजे. ते कारण असे आहे की, आम या या देशभक्तांनी आपले रक्त देश वातं यासाठी खिचर्ले यां याप्रमाणे आपण म िकंवा मा या िन चयाने उठलेलो नाही. तो जोर िन ती वातं यिन ठा आ हास नाही. आमचे प्रय न दबुळे िन सशंयग्र त

असतात. परमे वर िन देश हे िवरोधी नसनू एक पच आहेत अशी पूणर् िन ठा ठेवून आपण अजून जरी उठू तरी िवजयाला खेचून आण!ू आपण वातं य िमळवू िन मग जे देशवीर आजपयर्ंत वदेशाथर् तळमळत पतन पावले आहेत यांना सांगू, “तुमचे रक्त वाया गेले नाही. आपला देश वतंत्र झाला आहे!’ िप्रती करा. त णहो, िप्रती ही परमे वराकड ेनेणारी सोपानपरंपरा आहे. आप या कुटंुबावर िप्रती करा. परंतु ती आंधळी िप्रती नसावी. ती िप्रती दैिवक, शुद्ध िन कतर् य व पी असावी. ती सखुलालसेने नसावी तर ती प्रीतीसाठीच िप्रती असावी. कतर् या या आड न येणारी, कतर् याला उ साह देणारी, अशी ती प्रीती असावी! त ण हो, वदेशभमूीवर पे्रम करा! जेथे तुमचे पूवर्ज वगीर्य िनद्रा घेत आहेत ती भिूम हणजे तुमची वदेशभिूम होय! या भाषेम ये तुम या पे्रमाची मिूतर् तुम याशी पिहले पे्रमश द उ चारती झाली ती भाषा जेथे वदली जाते ती तुमची वदेशभिूम होय! वदेश हे परमे वराने तु हाला िदलेले गहृ होय. या गहृाम ये वाढून तु ही याचे व पाला पोचावे असा यांचा हेतु आहे. वदेश हा तुमचा अिभमान, हे तुमचे वभैव हे तुमचे िच ह आहे! या वदेशाला तुमचे िवचार, तमुचे उपदेश, तुमचे रक्त अपर्ण करा! या वदेशाला आप या पूवर्जां या भिव याप्रमाणे भ यतेला िन सुदंरतेला या! आपण याला कोणचाही कािळमा न लावता जगातून जात आहोत असे हणता येईल अशा रीतीची काळजी घ्या. तु ही अशा रीतीची काळजी घ्या की, तु ही जा याचे आधी वदेश वतंत्र होईल! तो वदेश, परमे वराप्रमाणेच, एक असला पािहजे. याचे तुकड ेपाडता कामा नये. तु ही अडीच कोटी माणसे आहा. तु हाला अ िवतीय कतृर् वतेज प्रा त झालेले आहे. यूरोप या इतर रा ट्रांनी यांचा हेवा करावा असा वैभवशाली भतूकाल तुम या मागे उभा आहे, आशेने फुललेला भिव यकाळ तुम या पुढे उभा आहे. तु ही वर ि ट फेकलीत की, रमणीयतम आकाश िन तु ही खाली ि ट फेिकलीत की, कमनीयतम भिूम तुमचे अिभनंदनाथर् ि मतवती होत आहे. परमे वरा या अगंलुीने तुम या रा ट्रा या मयार्दा आख या आहेत! परमे वराने आ सचा िन समदु्राचा तुम या भोवती पहारा ठेवला आहे. या रा ट्रात भीमबलवान लोक िनपजावेत असा याचा हेतु आहे. हणनू या आकाशाला गलुामिगरीचा डाग पडला आहे, या आकाशाखाली रहावयास तुम या अडीच कोटी लोकांतील एकही मनु य तयार नसला पािहजे. एतदथर् तुमचे रा ट्र वतंत्र करा िन रोम हे या वातं याचे मिंदर होउ या! मनु यजातीवर पे्रम करा! वदेश हा तमुचा पाळणा आहे. मनु यजाित ही तुमची माता आहे. ित यावर पे्रम के यािशवाय तु ही या पाळ यातील आप या बंधूंवर पे्रम करावयास िशकणार नाही. आ या पलीकड ेिन समदु्रा या पलीकड ेइतर रा टे्र गलुामिगरीतून सटु यासाठी धडपड आहेत! यांनाही तु ही शक्य ते हा मदत करा. भतूदया ठेवा िन

त णांनो, येयावर अ यतं पे्रम क न याला पू य माना. ताि वक येयासाठी याथर् याग करा. द;ुखाला कंटाळू नका. सकंटांना त्रास ूनका. आयु य हे सखु नाही, तर आयु य हे कतर् य आहे. मा या त ण बंधूंनो, आप या पे्रमाने लु ध होउन आपले देशवीर यां या आि मक व पाने जर येथे आलेले असतील तर हे श द यां या पिवत्र तेजानेच प्र फूिरत झालेले आहेत असे समजनू याचे ग्रहण करा. परमे वर तु हाला सा य करो िन इटलीला सखुी करो!!” िमलन शहर सोडून मी ि व झलर्ंडकड ेपरत जातो तोच ट कनीकड ेबंडाची वाला भडक याची बातमी आली. रोमहून पोप पळून गेला. हेिनस अजनू िटकाव ध न होते. ट कनीम ये आम या पक्षाकड ेस ता येऊ पहात होती. मग मला रहावेना. मी ि व झलर्ंड सोडून जलमागार्ने पु हा इटलीकड ेवळलो. म यतंरी रोमला एक सावर्जिनक पत्र टाकून उ साह दे याचा प्रय न केला. मी ता. ८ फेब्रुवारी १८४९ या िदवशी ट कनीमध या लेग्हानर् शहराला आलो. याच िदवशी ट कनीचा सं थािनक पळून गे याची बातमी येऊन धडकली. ती प्रिसद्ध कर याचे काम लोकांनी मजकड ेिदले. (लेग्हानर्ला मॅिझनीचा जगंी स कार झाला. परंतु वतःचे स मानाची हकीगत मळुीच न दे याचा या महा याची विहवाट िदसते. हणनू या वेळ या वतर्मानपत्रातील एक उतारा खाली देतोः- “आज सकाळी आ हा नागिरकांना आम या जोसेफ मॅिझनीचा लाभ झाला. याचा इटलीचे सरकार िन राजे लोक ढ वेष करीत आहेत, जो आजपयर्ंत आप या देशिन ठेपासनू ितळभरही ढळला नाही. जो धंदेवाईक देशभक्ताहून अनंत पटीने िनमर्ळ िन उ जल वातं यभक्तीने युक्त आहे तो जोसेफ मॅिझनी िदसताच िजकड ेितकड ेएकच जयजयकार झाला. चचर्मध या घंटांचा घणघणाट सु झाला. या र याने तो जाईल असा अजमास होता ितकड ेशहरातील नरनारींचा लोट वाहू लागला. र यातनू हजारो वज उभारले गेले. देशभक्तांचे रायफल सै य िन वयसेंवकांचे सै य रांगेने उभे क न या शहराचा नुकताच लोकांनी िनवडलेला अिधकारी ग्युअराझी हा सावर्जिनक गहृापुढे मॅिझनीला रा ट्रीय मजुरा कर यासाठी उभा रािहला. दपुारी लेग्हानर्मधले हजारो कंपू “देव िन लोक”यांचा उ चार करणारी लाखो रा ट्रीय िनशाणे िमरवीत िमरवीत सावर्जिनक मदैानाकड ेलोटू लागले. ‘इटलीचा जयजयकार असो’ ‘मॅिझनीचा जयजयकार असो’ ‘मॅिझनी हा लेग्हानर् या लोकस तेचा पे्रिसडट िनवडला आहे.’ वगरेै विनसमहूाने अबंर नािदत झाले. या र याला रोखून ध न जलुमुी स तेने लोकांवर गो या झािड या तोच र ता मॅिझनी या ये याकिरता राखून ठेिवला होता.

अहाहा, परकीयां या जलुमुांचा आधार झालेला तो र ता तुडवीत तुडवीत मॅिझनी येऊ लागला असे पाहताच देशभक्तांचा आनंद गगनात मावेना! रा ट्र वातं यासाठी लढून िवजयी झालेले रा ट्रीयसै य िन सवर् सं थानचे अ यक्ष लोक या महा या इटािलयनास पाहताच यास अ यु थान देते झाले. मग मॅिझनी लोकात येऊन उभा रािहला. नंतर यासपीठावर चढला. ते हा लोकां या जयजयकारांनी दशिदशा घुम ूलाग या. मॅिझनी हणाला, मी लेग्हानर्ला वनवासातून आलेलो आहे! यांना तु ही आप या वतंत्र शहराचे अिधकारी िनवडले आहात ते माझ ेिमत्र झाले आहेत. लेग्हानर्ची मिृत माझ ेमनात सदोिदत जागतृ होती िन आज तेच लेग्हानर् वातं याथर् आपले रक्त ओतून इटलीम ये ध य नगर झालेले पाहून मला अितशय अिभमान वाटला आहे. तु ही माझा जो स कार करीत आहा तो मी या त वांचा- या वातं य, ऐक्य िन लोकस ता या त वत्रयीचा-अिभमानी आहे या त वांचाच स मान करीत आहा असे मी समजतो. कारण, आपण यक्तीकड ेदलुर्क्ष क न त वालाच मान िदला पािहजे. मला आपणास एक आनंदाची बातमी कळिव यास अिभमान वाटत आहे की, तुम या िवजयाला िभऊन तुम या प्रांतातील ऑि ट्रयाचा ह तक पळून गेला. आता वातं याचा जयजयकार होऊ या! बेबंदशाही िन अदंाधुंदी न किरता लोकांना आपली स ता िचर थाई कर याची ताकद आहे हे िसद्ध करा. झोपी जाऊ नका, तर लढाईला स ज हा. कारण इटली वतंत्र झाला पािहजे...’ याच िदवशी पेशल टे्रनने मॅिझनी पढेु िनघून गेला.”) लेग्हानर् हे शहर प्रथमपासनू लोकस तािप्रय आहे. भिव यकाली इटलीतील लोकस ता पिहला जय तेथेच होणार असा माझा भरवसा आहे. फेब्रुवारी तारीख ९ या मगंल िदवशी सवर् लोकां या अनुमतीने रोमला लोकस ताक रा याची वाही िमरिवली गेली. मा या आयु यातील माचे चीज होणार असे िदस ूलागले. मी लॉरे सला गेलो िन ट कनी प्रांताने या वेळेस रोम या लोकस तेला िमळावे हणनू आग्रह केला. एकटे रहाल तर उ या तुमचे अनंत मांनी िमळिवलेले वातं य बुडले हणनू मी जीव तोड तोडून सांिगतले. रोमला िमळून दो ही प्रांत एक झाले असते तर िकती बहार उडती! पण ते या वेळेस यांना चेना! मागनू मी सांगत होतो ते सवर् प्र ययास आले, मी येथून िनघून रोमम ये प्रवेश केला. मी ये याचे आधीच लोकांनी माझी प्रितिनिध हणनू िनवडणकू केलेली होती! रोम हे मा या ता याचे व न होते! मा या िवचारांचा तो उद्भव होता! मा या आ याचा तो धमर् होता. माचर् या आरंभी एका सं याकाळी मी रोमम ये प्रवेश केला. गभंीरपणाने-पू यतेने-माझ ेअतंःकरण भ न आले. या पिवत्र शहरी प्रवेश करतेवेळेस िमलन या पराजयाने िन लॉरे स या मखूर्पणाने माझ ेमन करपून गेलेले होते. परंतु रोम या लोक वारातून प्रवेश क लागताच मा या अगंात िव यु तेजाचा सचंार होऊ लागला.

नवीन जीवनाचा झरा वाहू लागला. मला पुनः रोमचे दशर्न घडणार नाही, परंतु मरते वेळेस माझा शेवटचा िवचार मा या रोम प तनाचा असेल! माझी होड ेकोठेही पडली तरी माझी अशी खात्री आहे की, या िदवशी रोमवर एकीकृत िन वतंत्र इटलीचे लोकस ता मक िनशाण फडकू लागेल या िदवशी या मा या हाडातही पु हा एकदा चैत य सचं लाग यािशवाय रहाणार नाही. रोमला लोकस ताक रा य नुकतेच थािपले अस याने सवर्त्र गरै यव था होती. सै यात समुारे १६००० लोक होते. परंतु याची रचना िन सामग्री फारच दिरद्री होती. मी ता. १६ माचर् रोजी लोकसभेपुढे एक सचूना आणली की, आपले पिहले कतर् य हणजे िमळिवलेले वातं य रक्षण करणे आिण वदेशाचे बाकीचे भाग वतंत्र करणे. या दो हीही कतर् यांसाठी आप याला आधी सबल व सपंािदले पािहजे. या तव आपण पाचजणाचे युद्धमडंल िनवडू. या मडंलाने युद्धपद्धतीचा पूणर् िवचार क न रोमची लोकस ता सबल करावी. ता. १८ रोजी हे मडंल िनवडले गेले. िपसाकेन हा या मडंलातला जीव होता. िपसाकेनचे िन माझ ेपूणर् मतैक्य असे. याने सै य ४५००० पयर्ंत वाढिवले. म यंतरी ऑि ट्रयाने िपडमांटचा नोवेरा एथील लढाईत पूणर् पराजय के याची बातमी आली. ते हा ता. २९ माचर् रोजी लोकसभेने सवर् स ता कद्रीभूत कर यासाठी साफी, आिमर्लीनी िन मॅिझनी हे अिधकृतत्रय िनवडलेले आहे असे जाहीर केले. ता. २५ एिप्रलपयर्ंत आ ही सै याची शक्य िततकी तयारी केली. या तारखेला ऑि ट्रया निजक येत अस याची बातमी कळली. रोमने लढावे िकंवा शरण जावे! छे, छे, रोमने शरण जावे िन सवर् इटलीत अनीतीचा प्रसार करावा! यापेक्षा मरण आलेले काय वाईट! शरण जाऊन जो फायदा होता यापेक्षा मरण वीकारले असता अनंत पटीने जा त फायदा होता. शरण जाऊन परवशता िमळाली असती, परंतु मरण वीकारले असता वतंत्रता िमळणार होती! रोमची हीच मनीषा होती. मी एका सै यातील अिधकार् याला िवचारले असता याचे मत लढाईचे िव द्ध पडले. ते हा दसुरे िदवशी सवर् सै य एकत्र केले िन यास ‘शरण की युद्ध’ हा प्र न िवचारला. आकाश दभुगं होईल अशी आरोळी उठून “युद्ध” ही गजर्ना झाली. ते हा लोकसभे या िन सवार्ं या पूणर् समंतीने आ ही यदु्धच वीकारले. िन एकटा ऑि ट्रयाच जर आमचा शत्र ुअसता तर आ ही याला क्विचत पु न उरलो असतो. पण म यंतरी फ्रांसने िव वासघात क न पोपला परत आण यासाठी आम यावर सै य धाडले. इटलीत दोन चोरांचे डावपेच सु होते. ऑि ट्रयाचा िमलन वगरेैकड ेजय होताच याची स ता प्रबळ न हावी एतदथर् फ्रांसने पोपचे िनिम त पुढे क न रोम या राजकारणात ढवळाढवळ कर यास आरंभ केला. याही सकंटास आ ही भीक घातली नसती. पण फ्रांसने शेवटपयर्ंत आम याशी िव वासघात केला. ऑि ट्रयाचे जलुमुापासनू रोमचे लोकस ताक रा य सरंक्षण कर यासाठी हणनू फ्रच लोक आ ही नको नको हणता आ हांस मदत धाडू लागले!

ते हाच हे कपट आम या लक्षात आले. परंतु अशा अडथ यांनी आ ही यावे काय? आ ही याड ठरावे काय? माझ ेमत फ्रचांना अडथळा करावा असे होते. परंतु सवर् लोकां या बहुमत समंतीिशवाय काहीही करावयाचे नाही असा माझा िन चय होता. हणनू लोकसभेची बैठक करिवली. क्विचत मा या वजनामळेु लोक मजसारखाच िनकाल देतील हणनू मी या िदवशी मु ाम सभेला गेलो नाही. लोकमत हे मला सदोिदत पू य आहे. अिधकृतत्रयींपैकी साफी िन आमिलनी हे हजर होते. परंतु मला सांगावयास अिभमान वाटतो की, या लोकसभेने लोकस ते या बा यास कािळमा लावला नाही. राजस ता शरण जावोत, परंतु लोकस ता िवजय िकंवा मरण यापैकी एक वीकारतात. आ ही रोम या र तोर ती लढाईची तयारी चालिवली.( या वेळेला मािझनीने काढलेला जािहरनामा येथे देतोः-- “लोकस तेचे जानपद हो! ऑि ट्रया नजीक येत आहे. बोलोग्ना पडला आहे-आठ िदवसपयर्ंत वाथर् यागाची िन वीररसाची कमाल क न पडला आहे. या शहरची शेवटची आरोळी ‘सडू’ ही आहे. प्र येक इटािलयन अतंःकरणाने या पिवत्र आरोळीची पूतर्ता करावी. नागिरक हो, लोकस ता तुम यापासनू शौयार् या उ कषार्ची आशा करीत आहे. तु ही लोकसतेचा उ चार केलात, आता आचार कर याची वेळ आलेली आहे. तुम या मतावर तुम या रक्ताचा िशक्कामोतर्ब ठोका! हणजे मग ती पिवत्र मते अबािधत रहातील! प्र येक शहर िन प्र येक गाव बोलोग्नाचा सडू उगिव यासाठी उठले पािहजे. प्र येक देवळात शत्रूं या िनधनाची घटंा वाजली पािहजे. तुम या पवर्तातून या दरीपासनू या दरीपयर्ंत पिवत्र क्रोधाची गजर्ना झाली पािहजे. प्र येक िशखरावर गलुामिगरी या म यास जाळ यासाठी वै वानरा या वाला भडक या पािहजेत. वातं याचे रक्त वज शहराव न िन घराव न फडकत रािहले पािहजेत िन लढाईचा हर हर महादेव वदेशा या या टोकापासनू या टोकापयर्ंत दमुदमुला पािहजे! ई वर वातं या या बाजलूा आहे. िन तु ही एका शपथेने बांधलेले, वदेशा या पिवत्र कायीर् देह ठेव यास स ज झालेले, तीन कोिट लोक आहात! तीन कोटी लोक जे क हणतील ते कर यास वयंसमथर् आहेत! इटली या पुत्रांनो, लोकस ते या जानपदांनो, शतकोशतके प्रय न करता करता आज खरी पवर्णी आली आहे. आजचा क्षण इितहासातील या पिवत्र क्षणापैकी आहे की या क्षणी रा ट्रा या जीवनाचा िकंवा मरणाचा एकदम िनकाल लागतो. तर मग िजवंत रहाणार िकंवा मरणार? वैभवाने िन साम थार्ने वैभव युक्त होणार की अखंड गलुामिगरीचा िशक्का कपाळावर ठोकू देणार? वतंत्ररा ट्र हणनू जगाला मा य होणार की पे्रताचे िढगारे पडलेली मशानभिूम हणवून घेणार? आपले, आप या देवालयाचे िन आप या यज्ञदेवीचे वतंत्र मालक होणार का जलुमी राजा या गो यातील

गरेु बनणार? स कीतीर्ने अमर रहाणार की दलुर् जेने अमर रहाणार? यातून आपण काय पसतं करीत आहा? परमे वर िन मान य तुम या पसतंीप्रमाणे तुमची िकंमत ठरवील! “ हणनू उठा िन जय सपंादा. ग्रीस उठले. याला जय िमळाला. पेन उठले, याला सयुश िमळाले. ि व झलर्ंड उठले, याला वातं य िमळाले! मग इटलीलाच वातं य का िमळणार नाही? जय का िमळणार नाही? आपण का मनु य नाही? तर चला. जो आता वदेशाथर् काही तरी रक्त सांडणार नाही तो पापी ठरो! शत्रूं या भोवती िव तवाचा िन ओसाड प्रदेशाचा वेढा पडो! लोकस ता जशी आतापयर्ंत शांत होती तशीच आता पिवत्र क्रोधाने सतं त िन भीमभयानक होवो! रोम अढळ होवो! इटलीचा जयजयकार होवो!!!” २१ माचर् १८४९. म यंतरी ग्यारीबॉ डी रोमला येऊन िमळाला. तारीख २९ रोजी फ्रचांचा ह ला सु झाला. या वेळेस रोम या लोकांनी जे शौयर् दाखिवले ते इितहासात अजरामर राहील. मॅिझनीने लोकास अतक्यर् उ तेजन िदले, फ्रच लोकांचा ह ला चढला असता या िदवशी रोमन त णांनी इतकी शथर् केली की, फ्रचांना मागे हटावे लागले इतकेच न हे तर यांना बेदम मारही बसला. यांचे ६०० िशपायी मेले िन २०० कैद कर यात आले. इटली या वयंसेवकांपैकी फार तर ३०० लोक जाया झाले असतील! इतक्यात नेप सकडून रोमवर सै य येत अस याची बातमी आली. ितकड ेग्यारीबॉ डी वरेने गेला. यास िपटाळून मागे परतिवले. लोकसभेने फ्रच कैदी परत धाडून िदले, तथािप फ्रचांनी िव वासघात क न ठरले या मदुती या पूवीर्च रोमवर पु हा ह ला केला. या वेळेस िनघालेला मॅिझनीचा जाहीरनामा पुढे िदला आहेः-- “रोमन लोक हो, फ्रचांनी िव वासघात केला आहे. रोमन लोकहो, हणनू सावध हा! उठा! तटाकड ेचला! नगर वाराकड ेचला! मोचार्कड ेचला! सवर् शहर एका िवचाराने उठू या! प्र येक जण लढू लागा. प्र येक जण जय िमळेलच अशी खात्री ठेवा. आपले पूवर्जांची आठवण करा िन थोर हा. स याचा जय होऊ या. ऑि ट्रया या या नीच दो ताचा नाश होऊ या. लोकस ता िचरंजीव असो!” तारीख ३ जून. या िदवशीही इटािलयन वयंसेवकांपुढे फ्रच हटावे लागले. लगेच मॅिझनीने दसुरा जाहीरनामा काढलाः- “रोमन लोक हो, शाबास! शाबास!! तु ही इटलीची अब्रू रािखलीत. पूवर्जां या इभ्रतीला धक्का लाग ूिदला नाहीत. कालच आ ही तु हाला तु ही थोर हा हणनू हटले. आज आ ही तु हाला तु ही थोर आहात हणनू हणतो. असेच रहा. सात य धरा. िचकाटी धरा. रोमनलोक अद्भतूपूणर् चम कार कर यास समथर् आहेत. रोम अिवनाशी आहे. चला! तटाकड ेचला! नगर वाराकड े

चला! मोचार्कड ेचला! तुमची भदेूवी तुम यावर आशा ठेवून आहे! तुमची रा ट्रदेवी तमुचा पराक्रम पहात आहे! लोकस ता िचरंजीव असो!” या युद्धात रोमन बायकांनी िजतका पराक्रम केला िततका इतरत्र पु ष देखील करीत नसतील. मॅिझनी तारीख ९ जनू या जाहीरना यात हणतो, “रोमन नारीजन हो, तुमचे प्राणपती, तुमचे बंधुगण, तुमचे पोटचे गोळे युद्धात गुतंले आहेत! वदेशभलूा वातं या दे या या पिवत्र युद्धात गुतंले आहेत! अशा वेळेला तु हीही वदेशाची सेवा करा. कारण तु ही रोमन ि त्रया आहात!” ग्यारीबॉ डीही आप या प्रय नांची शथर् करीत होता. परंतु ऑि ट्रया िन फ्रांस या दोन शत्रूं या जगंी सेनेला एकटे रोम िकती िदवस िटकणार? लोकांनी धैयार्ची कमाल केली, पण फ्रचांचे एकेक पाउल पुढेच पडत चालले. अखेर यदु्धाचा नक्की िवचार कर याकिरता मॅिझनीने ल करी अिधकार् याची सभा बोलिवली. या सभेत मी हटले “आता आपणास तीन मागर् खुले आहेत. शरण जाणे; शहर नामशेष होईपयर्ंत झटणे; िकंवा रोम सोडून देऊन सवर् सै यासह बाहेर पडणे. पैकी पिहला मागर् लोकस तेला कलकं लावणारा आहे. दसुरा िन पयोगी शौयार्चा आहे. परंत ुितसरा मात्र मा या मताने योग्य िदसत आहे. रोम सोडून देऊन ससै य आपण बाहेर पडू िन असावध असले या ऑ ट्रीयावर ह ला क . आप याला स या क डून पडावे लागले आहे. ही क डी फोडून बाहेर पडलो की, मग आपण सरंक्षण कर यास समथर् होऊ. रोम फ्रचां या ता यात जाईल, पण लोकस ता आपणाबरोबर सरुिक्षत राहील.” मा या या मतावर वादिववाद झाला. एनेझाना वगरेै ‘शहरातच लढावे’ असे हणाले. रोसेली (मखु्य सेनापित,) िपसाकेनी िन ग्यारीबॉ डी हे मा या मताला अनुकूल झाले. लोकस ते या अखंड कीतीर् तव हे सांगणे भाग आहे की, आम या या शूर वातं यवीरांपैकी एकाही मनु याने ‘ शरण जा या या’ कलमाखाली सही केली नाही’ मी ते िनकाल घेऊन ताबडतोब लोकसभेकड ेगेलो. यांना तो िनकाल िन माझ ेमत सांिगतले. परंतु ददुवाने यांनी काही एक एिकले नाही. मी आधीच यातील सभासदाची मने वळिवली असती तर ते िव द्ध जातेना, हे मा या िमत्रांचे हणणे काही अशंी खरे आहे. अखेर यांनी फ्रचांना शरण जा याचाचा िन चय केला. मला हा िनरोप फ्रचाकड ेनेऊन दे याचा हुकूम कर यात आला. मी उ तर िदले की, लोकस तेचे सरंक्षण कर याकिरता माझी िनवडणकू झालेली आहे. ती लोकस तेचा नाश कर याकिरता न हे. मी या श दांबरोबरच मा या जागेचा राजीनामा धाडला. मजप्रमाणेच अिधकृतत्रयीतील बाकी रािहले या दोघांनीही राजीनामा िदला. फ्रचांना शरण िनघालो हणजे ते रोमचे सरंक्षण करतील अशी लोकसभेला आशा वाटली हणनू ता. ३ जलु ैरोजी रोम शहरात फ्रचांचा प्रवेश झाला! एखा या मनु या या िप्रयतमेची मशानयात्रा िनघाली असता याला जे दःुख होत असेल ते दःुख मला या वेळेस झाले! आमची लोकसभा िन अिधकारी एकामागनू एक वनवासात

धाडून दे यात आले. या दवाखा यातून आमचे शूर िशपाई वतः या जखमांपेक्षा वदेशा या जखमांनीच िव हळत पडले होते, या दवाखा यावर फ्रचांनी केलेले ह ले मी पहात होतो! हाय, हाय, मा या देशवीरां या नुक याच सांडले या रक्तावर परके लोक नाचत चाललेले मी पहात होतो! मी र यातून मु ाम िहडंलो. मला असे िसद्ध करावयाचे होते की, मी रोमवर फार जलुमु केला िन तेथे मी अिप्रय झालो होतो अशा या कागा या मा या परक्या शत्रूनंी िपकिव या हो या या अिजबात खो या आहेत. मी माझी छाती वाटेल या खंजीरासाठी उघडी ठेवली होती. परंत ुरोमन लोकांपैकी तर काय पण शत्रपुक्षापैकीही कोणी ितला भोसकले नाही! रोमकिरता मी काय केले नसते? अजनू माझ ेबेत चालचू होते. मी सेनापित रोसेली याजकड ेगेलो िन जर मी मा या जबाबदारीवर लोकांचे बंड पु हा उभारले तर ते मला िमळतील की नाही हे िवचारले. यांनी ते कबूल केले, परंतु ते हा वेळ हुकून गेली होती. पु हा मी असे ठरिवले की, रोसेलीने फ्रचांना भांडण टाळ याचे िनिम त सांगनू फौजे या टो या बाहेर धाड याचा बेत करावा. मी वेष पालटून फौजेबरोबर जावे. तेथे थोडा िवसावा घेऊन पु हा शत्रूनंा झकुांडी देऊन लढाई चाल ूकरावी. हाही बेत पसतं ठरला. परंतु इतक्यात ग्यारीबॉ डी आप या िशपायासदु्धा लढत लढत बाहेर पडला. हे ऐकताच फ्रच सावध झाले, सै यास तळ हालिव याचा हुकूम सटुला. आमचे सै य लवकरच भगंनू नामशेष झाले. हे सवर् बेत नाशकारक िन िवलक्षण होते. परंतु या क्षणी माझ ेसवर् िवचार एका लढाई या िवचारात लीन झालेले होते. परकीयांनी मा या केसालाही धक्का लावला नाही याचे मला आ चयर् वाटते. मागर्रेट फुलर नावांची सशुील त्री िन माझा िजवलग िमत्र ग्यिुरया मॉडनेा यांनी मी रोम सोडावे हणनू फार कळकळीने िवनंती करीत असावे. अखेर मी रोम सोडले. मी परवाना वगरेै काही एक न घेता दसुर् या एका शहरी गेलो. तेथे परवाना िमळेना हणनू मग मी एक टीमर िनघत आहे असे पाहताच ित या अिधकार् याला भेटलो. तो कॉिसर्कन होता. याला मी हलकेच माझ ेनाव सांिगतले. िबन पासाने मला ने याचे धाडस कर यास तो कबूल झाला. मी गु त रीतीने या टीमरवर आलो. ती मासिलसला जाणार होती. परंतु या टीमरवरच अपिवत्र देखावा माझ े टीस पडला. रोमन लोकांतील आम यािव द्ध पक्षाचे लोक ऑि ट्रयाकड ेडे युटेशन घेऊन चालले होते! मी यां याकड ेबिघतलेही नाही. परंतु यांनी मला ओळखले. या अिधकार् याला धाक पडला की, क्विचत ही गो ट ते ऑि ट्रयाला कळिवतील. काय असेल ते असो, पण यांनी ती माझी बातमी फोडली नाही. मी मासिलसला सरुिक्षत पोहोचलो. फ्रच लोकां या-मा या-शत्रूं या-प्रदेशातून काय काय युक् या क न मी प्रवास केला िन परवाना नसताही िजिन हापयर्ंत कसा पोचलो हे येथे सांगत बस यात हंशील नाही.

आ ही रोमला तु ं गािशवाय िन िशक्षेिशवाय लोकस ता चालिवली. आ ही एकमेकांवर अढळ िव वास ठेवला. आ ही िव द्ध पक्षांपैकी कोणा या केसालाही धक्का लावला नाही. इतकेच न हे तर आम यािव द्ध कट चाललेला कळताच या पुढार् यास धर याचे ऐवजी मी मािनएनीला िनरोप धाडला की आपण शत्रूशंी गु त यवहार सु ठेवला आहात. एवढीच काळजी घ्या. की, ते कृ य लोकां या नजरेस न पडावे अशा रीतीने शत्रूशंी दळणवळण चालवावयाचे अस यास खुशाला चालवा! तो सगळा िव वास, ते अढळ धैयर्, ते ह यातील देशवीरांचे शौयर् हे सवर् स गणु उ च येयाचे पिरणाम आहेत. वातं याची िन लोकस तेची क पना अशी आहे की ितचा पशर् होताच सवर् उदा त वृ तीचा िवकास हावा. ह ली या १८४९ सालचे रोमन लोकांना मरण आहे की नाही हे मला नक्की सांगता येत नाही. परंतु रोमन मातांना जर आपले कतर् य बजािवणे असेल तर यांनी आप या अभर्कांना या वातं ययुद्धात पडले या असखं्य देशवीरां या कथा सांगा या. या जागेवर लोकपक्षाचा त ण किव गोफे्रडो मामेली हा लढत लढत पडला ती पिवत्र जागा दाखवावी. अस य जखमा झा या असताही आप या १९ िशपायासह ३०० फ्रचां या तुकडीवर चालनू जाऊन ह ला करीत करीत मानारा या थळी पडला; रामोिरनो िन डे हेिरयो हे २० िशपायांिनशी १०० फ्रचां या ह यास न जमुानता आप या थानापासनू ढळ याचे नाकार याने या थळी मारले गेले; ि हला पॅ फेली; ि हलाकािसर्नी; रोम शहरातील प्र येक िशला; यां या त डावर शौयार्चे ि मत िन िज हेवर लोकस तेचा जयजयकार आहे अशा धारातीथीर् देह ठेवणार् या देशवीरां या रक्तांनी िभजवून पतूपावन झालेली सवर् थळे; ही जर माता आप या बालकांना दाखिवतील तर कोणताही इटलीचा युवा गलुामिगरीला पु हा मजुरा करणार नाही!!!

भाग पाचवा

खंजीराची उपप ती (इ.स. १८५६) जीवांचा प्रभव या कम ते कमर् धमर् बा समज।।१।। जोड ेधमर् बरा तिर अनतृिह बोलोिन धमर् जोडावा। जोड ेअधमर् स ये तिर स याचािह सगं सोडावा।।२।। जो रानी चोरांनी धिरला याची करावया मिुक्त। लेश िवचार न किरता बोला या तेथ शतमषृा उिक्त।।३।। मोरोपंत-महाभारत (कणर्पवर्) (रा यक्रांती िन वातं ययुद्ध यासारख्या अद्भतु प्रसगंी प्र येक रा ट्रात जलुमुाचा

प्रितकार जलुमुानेच केला जातो, वेष वेषाला बळी पडतो. यांनी असखं्य लोकावर अप्रितहत स ता चालिवलेली असेल िन िनसगर्द त रा ट्रीय हक्कांचा चुराडा केला असेल अशा िक येक नराधमांना यां या पापाच प्रायि चत एखादा देशािभमानी खंजीर देऊन टािकतो. अशा प्रकार या वधात िन सामा यतः याला यवहारात खून हणतात या खुनात एक िवशेष फरक आहे हे कोणाही िवचारी मनु याला कबूल करावे लागेल. अशा प्रकार या रा ट्रीय वधाची बरोबर मीमांसा कर यासाठी मॅिझनीने एक लेख िलिहला होता. या लेखाला ‘मािनन’ (Manin) नावा या एका प्रिसद्ध इटािलयन देशभक्ताने ‘लडंनटाई स’ पत्रात दषूण िदले होते. त ेपत्र पाहून आपले प ट मत प्रिसद्ध क न गरैसमज दरू कर यासाठी खालील लेख मॅिझनीने िलिहला होता. या लेखात ‘खून’ कोणचा िन ‘वध’ कोणचा िन तो के हा दषूणा पद होतो िन याची जबाबदारी प्रथम जलुमु िन अ याय करणारावरच कशी असते हे मॅिझनी या मताप्रमाणे प्रितपादन केले आहे.)

स. १८४८ साली या वेळेस आपण लोकस ताक रा याचे धुरीण होता या वेळेस हेिनस या केले या सपु्रिसद्ध रक्षणाने िन यानतंर ह पारीची िशक्षा झाली असता दाखिवले या थोरपणाने आपण आ हा सवार्ंना फार िप्रय झाला होता. परंतु तेच आपण एका राजा या पायापुढे आपले-मी ‘लोकस ताक’ हणणार नाही, परंतु रा ट्रीय िनशाण अपर्ण कर यास तयार झा याचे जे हा मी ऐिकले ते हा तुम याब ल िन मा या इटलीब ल मला अ यंत दःुख होऊन मी त ध रािहलो.

ती त धता मी अजनूही कायम ठेिवली असती. परंतु आप या नुक याच प्रिसद्ध झाले या एका पत्रात आम या पक्षावर इतका भयंकर आरोप केला आहे की, याचे िनरसन न करणे हणजे या आरोपाला समंती िद यासारखे िकंवा याकड ेदलुर्क्ष

के यासारखे होणार आहे. ते पत्र आपण एका परक्या देशात प्रिसद्ध केले आहे. ‘लडंन टाई स’ म ये ते प्रिसद्ध झाले आहे. हे वतर्मानपत्र राजकीय कुिटल कार थानात पटाईत आहे. ह ली म य िन दिक्षण इटलीम ये काही थािनक सधुारणांची आव यकता आहे असे प्रितपादन क न आप या रा ट्रीय हेतूचें िव द्ध जात आहे. या पत्राने ऑि ट्रयाशी मतै्री करावी हणनू उपदेश केलेला आहे. या पत्राने इटलीतील रा यक्रांती या प्र येक प्रय नाचे िव द्ध वेषमलूक लेख िलिह याचा िवडा उचलेला आहे. यातील पुढार् यां या िव द्ध िनदंा यंजक कं या िपकिव या आहेत. लॉ बडीर् या लोकांनी वातं याथर् केले या प्र येक थोर प्रय ना या वेळेस याच वतर्मानपत्राने िपसाळून जाऊन भुकंार केलेला आहे िन वारंवार आपण इटािलयन लोक अनीितमान आहोत. वातं यास अपिवत्र आहोत, अयोग्य आहोत, हणनू डांगोरा िपटलेला आहे. जण ूकाय १८४८ िन ४९ साली रोम, िमलन िन तुमचे हेिनस वगरेै िठकाण या लोकांनी जलुमू िन अनीती या लांछनापासनू अिल त राहून वातं यपात्रतेत आ ही कोण याही रा ट्रापेक्षा कमी योग्यतेचे नाही असे सवर् यूरोप या प्र ययास आणनू िदलेले नाहीच!

अशा या वतर्मानपत्रात वतः या िन रा ट्रीय माना यासाठी तरी तू पत्र प्रिसद्ध करावयास नको होते. परंतु सवर् नीितम तेचा मक्ता आपणच काय तो घेतलेला आहे अशी घमड बाळगणार् याला ते पत्र प्रिसद्ध क न आपण आप या शत्रूचें हाती आप या रा ट्रीयपक्षािव द्ध िन आप या देशािव द्ध लढ यासाठी एक भयंकर ह यारच देत आहोत हे कसे कळणार! ह ली टाई स पत्राचे जे चालक आप यापुढे थािनक सधुारणेचे भ्रामक िचत्र ठेऊन आपले लक्ष या अिंतम सा यापासनू-रा ट्र वातं य िन रा टै्रक्य यापासनू-भलतीकडचे नेत आहेत तेच चालक योग्य सिंध साधून तु यावरच टीका करतील. याच पत्राचा आधार घेऊन आपण इटािलयन लोक अ यंत भयंकर अिनितमान िन यरूोप या सहानुभतूीला अपात्र आहोत असे िसद्ध कर याचा प्रय न केला जाईल.

परंतु हे उ तर मी मजसाठी िलहीत नाही. कारण, मला आता िनदंा िन ततुी या गो टी सारख्याच आहेत. परंतु मा या सवर् पक्षाचेतफ मी तुला असे िवचारतो की, ही खंिजराची उपपि त के हापासनू इटलीम ये मा य कर यात आली? ती कोणी प्रितपादन केली? ितची अमंलबजावणी श दात िन कृतीत-कर यास कोण तयार झाले?

खंजीरा या या मीमांसेचा अथर् जर तु ही खालील वाक्याप्रमाणे समजत असाल; जो गलुाम झाले या, यांना देश नाही, यांना वदेशाचे िनशाण नाही, अशा लोकांना असा उपदेश करीत असेल की, “अरे उठा, मारा िकंवा मरा. तु ही मनु य नसनू चालती बोलती यंत्रे आहात! या यंत्राचा उपयोग परकीय स ते या चनैीसाठी होत आहे. तु ही रा ट्र नाही तर ितर कृत िन यांचे आनुवंिशक हक्क िहसकावून घेतलेले आहेत अशा गलुामांची जात आहात. तु ही इटािलयन-अ सल इटािलयन-नाही, परंतु सवर् यूरोपचे बदें

गलुाम आहात. तु हाला रा ट्रीय वाव नाही, तु हाला रा ट्रीय धमर् नाही. तु ही मनु यांचा एक बाजार आहात. तु ही शू यवत ्झालेले आहा. तुमचे प्रथम कतर् य पु ष व सपंाद याचे नागिरक हो याचे आहे. प्र येक िशक्षणाचा आरंभ येथून झाला पािहजे. यांना अि त व आहे यां याच हातून प्रगमन घडत असते. उठा, उठा तर िन आपले अि त व शाबीत करा! उठा, पशुतु य बलाचे जोरावर जे कोणी, तु हास अडथळा कर यास येतील यांचा प्रचंड शक्तीने िन परमे वर सचुवील या मागार्ने सहंार कर यासाठी उठा. पिवत्र क्रोधाने सतं त होऊन उठा. जर तुम यावर जलुमू करणार् याने तु हास िनःश त्र केले असेल तर नवीन श त्रे उ प न करा. तुम या कू्रसांतील लोखंडाची ह यारे घडवा. तु ही काम करीत असले या कारखा यातील िखळे तुम या र यातील दगड, यांचीही ह यारे होतील. कारखा यातील ह यारा या तु हाला सरु् या करता येतील. परक्या अधमांनी या श त्राचे बलावर तुम यापासनू तुमचा मान, तुमची सपंि त, तुमचे हक्क िन तुमचे आयु य िहसकावून घेतले असेल याच श त्रांना युक्तीने िकंवा एकदम ह याने परत लटूुन आणा. हे पर या खंजीरापासनू तो पालफाक्स या सरुीपयर्ंत िन बािलला या दगडापयर्ंत या या योगाने तुम या शत्रचूा िनःपात होऊन तु हास वतंत्रता िमळेल ती ती सवर् श त्रे तुम या हाताना ध य करोत!” या या या उपदेशाला जर तु ही खंजीराची मीमांसा हणत असाल तर मी प ट सांगतो की, ही वाक्ये माझी आहेत िन ती तुमचीही असली पािहजेत. या ह याराने श त्रां या कारखा यात िमनकि हचचा खून केला याच ह यारापासनू हेिनस या बंडाला आरंभ झाला, याच हेिनस या बंडाचे धुरीण व तू वीकारले होतेस.

परंतु जो लोकास असे सांगतो की, “मारा- वातं ययुद्धाचा आरंभ कर यासाठी न हे तर लढाई कर याची शिक्त नाही िकंवा इ छा नाही हणनू फक्त जखम कर यासाठी-अधंारात, या या अि त वाने िकंवा िनधनाने रा ट्रीय मकु्ततेत मळुीच फरक होत नाही अशा यिक्तिवशेषांना मारा. उ नितकारक गु त कटाचे ऐवजी अवनितमलूक सडू घे याचा आरंभ करा. नागिरक वाचीही योग्यता सपंाद याचे आधीच िन शत्रलूा प चा ताप िकंवा सधुारणा कर याची फुरसत न देता िशक्षा कर याचा वयंम य हक्क थािपत करा.” यां या या उपदेशाला जर तु ही खंजीराची मीमांसा हणत असला तर मी िवचारतो की, असली भाषा कोणी वापरली? या भयंकर उपप तीचा उ चार इटलीम ये कोणी केला? हे प ट सांगणे िकंवा आपला आरोप परत घेणे हे तुझ ेकतर् य आहे.

फक्त एकदा इ.स. १८४९ ते काही दु ट िकंवा िबघडिवले या लोकांनी अकंोनाम ये ही भाषा वापरली होती. आ ही आम या लोकस ताकपक्षीयांनी अकंोनाला वेढा घालनू याचे उ तर िदले. फ्रच रे हो यशूननंतर कधीही झाला नाही असा मतभेद िन पक्षभेद झाला असतानाही आ ही अ यतं जोराने या माथेिफरावु क्रौयार्चा बंदोब त केला. या वेळ या

लोकस ताक रा याने भयंकरपणा िकंवा सडू यापासनू पूणर् अिल त राहून िन वे यासारख्या भयंकर ि थतीतही एकाही मरणा या िशक्षेवर सही न करता रोम शहर सोिडले आहे.

या वेळेपासनू गलुामिगरी या अधंःकारात इटली देश पु हा गरुफटून गे या कारणाने जुलमुाची तुरळक कृ ये काही यक्तींचे हातून घडली आहेत. ही कृ ये अ ुत िन अखंड अशा गलुामिगरी या त्रासाची उ तरे आहेत. यां या बापाचा िकंवा भावाचा बंदकुी या गोळीने िकंवा अस य छळाने ल करी किमशनाकडून वध झाला आहे अशा काही यक्तींकडून ही कृ ये केली गेली आहेत. या कृ यांना दोष दे याचा िकंवा िनरथर्क हणनू याब ल दःुख प्रदिशर्त कर याचा प्र येकाला हक्क आहे. परंतु याचे खापर एखा या पक्षावर सरसकट रीतीने लादनू यूरोप या पुढे ती कृ ये कधीही अि त वात नसले या त वाची फळे आहेत हणनू हण याचा मात्र कोणासही अिधकार पोचत नाही. अनंत उदाहरणातून एकच मी देतो. सरि हएिर नावा या लाँबडीर्मधील एका मनु याला रोज २० याप्रमाणे एक आठवडाभर फटके मार यात आले. कारण, याने मॅ यूआम ये तु ं गात याचेच बरोबर असले या काल ही नावा या देशभक्त कै यास याचे आपलेकड ेअसलेले कजर् ऑि ट्रयनांकडून यास देहा त िशक्षा हो याचे आधी परत केले जावे हणनू काही पैसे दे याची यव था केली होती. ऑि ट्रयनांनी ते पैसे दे याचे नाकारले इतकेच न हे, तर तेच पैसे फाशी या दोरासाठी िन मांगासाठी हणनू ठेवून घेतले. आता जर या देशभक्त सरि हएरी या िकंवा काल ही या बापाने िकंवा भावाने सापडले ते ह यार घेऊन बाजारात जो या यावर जलुमू करणार् या जातीचा पिहला मनु य भेटेल यास भोसकून मािरले तर ते कृ य खंजीरा या उपप तीचा पिरणाम आहे हणनू हण याचे धा टयर् तू करशील काय?

या ि थतीम ये देशभिक्त हा अपराध होतो; या देशभक्ती या अपराधासाठी िकंवा अपराधा या नु या सशंयासाठीही देशभक्तां या आयु याची िन मालम तेची राखरांगोळी केली जाते; बेफाम, अखंड िन अ यंत राक्षसी जलुूम, िवचार वातं याला न ट करतो; िन मे इटलीम ये तरवार हाच कायदा झालेला असतो, परकी अमला या उ ामपणास जेथे अतं नाहीसा होतो; अ यंत त्रासदायक अशा पोिलस या काय याने िन िनलर् ज हेरां या सळुसळुाटाने सतंापांत प्र यही भर पडते िन पदोपदी होणार् या अपमानाने वेषाची जेथे परमावधी होते; या ि थतीम ये गु त कटावाचून सरंक्षणाचा दसुरा मागर् नसतो. लोकांनी याचा योग्य ितर कार केलेला आहे, अशा स ते या हातून होत असलेले अनंत जलुमू; लोकिशक्षणाची उणीव, अि त वात असले या सवर् सं थाब ल उ प न झालेला अपिरहायर् ितर कार; गु त जलुमुािव द्ध याय िमळ याची पूणर् अशक्यता; शिक्तमान अिधकार् यां या वयंम य लहरीत उ याची शा वित नस याने साहिजकच उ प न झालेला आयु याब लचा ितटकारा; रा ट्रीय िवचाराकड ेयुरोिपयन राजाचे असलेले

नीच दलुर्क्ष िन अ यार् अिधक शतकापयर्ंत दाबून ठेवली असतानाही लोकसघंात उ प न झालेली िव ततृ मह वाकांक्षा या गो टीम ये खिंजराकडून घडले या प्र यक्ष पिरणामाचे खरे मळू आहे.

जे हा एखादी यिक्त वतः याच फूतीर्ने असली कृ ये करते ते हा या फूतीर्चे मळू कारण मी वर िदले या पिरि थतीत शोिधले पािहजे. िन ती पिरि थित जोपयर्ंत कायम आहे तोपयर्ंत ती कृ येही कायम रहाणारच हे प टपणे सांगणे भाग आहे. जे हा इटलीला वातं यसयूार् या िनदान एका िकरणाचा तरी पशर् झाला ते हा ते हा प्र येक िठकाणी आम या देशबांधवांनी कशी क्षमाशीलता दाखिवली हे यूरोप या िनदशर्नास आणनू देणे भाग आहे. नुक याच एका इंिग्लश प्रधानाने हाउस ऑफ कॉम सम ये काढले या उ गारातील, “इटली देशातील शहरे लोकस ताक िनशाण रोमवर फडकत असतांना दोषांपासनू िन गु यापासनू िजतकी अिल त होती िततकी के हाही अिल त न हती.” हे स य यूरोपला सांगणे अव य आहे. पु हा एकदा आप या भयंकर जलुमुाचे िचत्र रंगिवणे िन ऑि ट्रया हा लोकसघंा या एकमताने दशर्िवले या इ छे या िव द्ध, हट्टाने, यावर याचा हक्क मळुीच नाही ते बळकावून ठेिव याचा प्रय न करीत आहे, हे कंठशोष होई तोपयर्ंत सांगणे अव य आहे. रोमम ये प्रगतीचा प्र येक मागर् बंद के याने फ्रांस, पोपला परत आण याची इ छा आप या खिल यात दशर्िव याब ल इंिग्लश प्रॉटे टंट गवनर्मट, िन इटली रा ट्र हो यासाठी धडपड असताना ितला अडथळा के याने सवर् यूरोप, हेच सवर्जन आम या देशाम ये अधंःकारात चकाकणार् या खंिजराब ल, या परमे वरापुढे िन मनु यजातीपुढे जबाबदार ठरत आहेत! जे हा जे हा अिशिक्षत, अनाथ िन दा यत्र त लोकांची तक्रार अशा खंिजराचे भयंकर व प धारण करते ते हा ते हा यांनी मानवी जातीला गुलामिगरीत ठेवले या नराधमांनी या दोषाचे खापर आप याच मा यावर फोडले पािहजे!

मला वाटते की, असे प ट सांगणे हे तुझ ेकतर् य होते. फाशी या सरुीखाली तळमळणार् यांना ‘तु ही मात्र तुम या सरु् यांचा उपयोग क नका,’ हणनू सांगणे हे रोममय िवषारी वातावरणात रहाणार् या मनु यांना ‘तुमचे रक्त शांत रीतीने तुम या ना यातून वाहू या िन वतःच बरे हा.’ असे सांग यासारखेच आहे. जे शहाणे, ‘राजकीय स तेत जे उ प न झालेले िन यातील दा यातच गढलेले असतात यां या अगंी लोकस ताचालक वाचे गुण आ यािशवाय लोकस ताक रा याला आरंभ करावयाचा नाही.’ हणनू हणतात ते जी चुकी करतात तसलीच चुकी वरील गो टीतही घडत असते.

यिक्तिवषयक कृ यांना माझी पसतंी के हाही न हती. मला या कृ याब ल वाईट वाटते. परंत ु याची िनदंा कर यास मात्र माझ ेअतंःकरण धजत नाही. जे हा एक मनु य ( हॅ डोनी) िमलनम ये येतो, आप या एका ने यास अितशय आग्रह क न एक

इटािलयन नॅशनल नोट यावयास लावतो िन लगेच पोिलसकड ेपरक्या पोिलसकड े-धावत जाउन या ने यास पकडून देतो, ते हा जर एखादा शेतकरी उठला िन या पा या या नरडीचा याने भर र यात िदवसाढव या घोट घेतला, तर अशा वेळी याने समाजभय िन जलुमुाचा ितर कार दाखिव यासाठी िन केवळ या सावर्जिनक हेतूसाठीच आप याला सकंटात पाडून घेतले अशा या शेतकर् यावर दगड फेक याचे धा टयर् मजकडून होत नाही.

ते हा एखा या पिवत्र त वा या अ युदयासाठी िकंवा िवजयासाठी अ यंत आव यकता नसेल अशा कोण याही समयी रक्ताचा एकही िबदं ुपाडणे याचा मला अ यंत ितटकारा आहे. मा या मताने तर समाज वतःचे सरंक्षण कर यास समथर् अस याने मरणाची िशक्षा देणे हे दोषा पद आहे. एखा या िवजययुक्त लोकस ताक रा याचा फाशी अिजबात बंद के याचा हुकूम के हा सटेुल याची मी मागर्प्रतीक्षा करीत आहे. यिक्तिवषयक सडूाब ल, मग ते दु ट मनु यावर का उगिवलेला असेनात, कायदेशीर इलाज थकले हणनू का घडलेले असेनात, मला अ यंत दःुख वाटते. एका िशपाया या मरणा या िशक्षेवर ती िशक्षा ल करी िनयमाप्रमाणे ठरलेली असतानांही मी सही केली नाही. याव न मला आशा वाटते की, मा या मताचा िवपयार्स केला जाणार नाही. हणनू मी प ट हणतो की, रा ट्रा या आयु यात िन इितहासात काही प्रसगं इतके अपवादा मक असतात की, या वेळेला समाजाचे सामा य नीतीिसद्धांत अपुरे असतात िन हणनू तशा समयी परमे वराकडून िन वतः या स स िववेकबुद्धीकडून जी फूित र् होईल तीप्रमाणे प्र येकाने वागले पािहजे.

हणनूच यिूडथ या1 हातात चकाकणारी िन होलोफवस या आयु याचा अतं करणारी तरवार ध य आहे! होम िडयसने2 गलुाबाचे फुलात ठेिवलेली तरवार हणनूच पिवत्र आहे! ब्रूटसचा3 खंजीर हणनू पिवत्र आहे! हणनूच या हे पसला आरंभ करणार् या िसिसिलयनाची सरुी, या ‘टेलचा’4 बाण ही पिवत्र आहेत! जे हा याय नाहीसा झालेला असतो; पिवत्र लोकमताचा प्रितकार िन नायनाट हा एखा या जलुमी प्रा या या

1 ‘ यूिडथ’-- या शूर त्रीने वतःचे देशासाठी होलोफवस या या तंबूत िश न याचा प्राण घेतला. 2 ‘हाम िडयस’--या अथे स या नरवीराने िहपाकर् स याचा खून पाडून अथे सम ये लोकस तचेा पाया घातला. अथे स या

देशवीरांत याची प्रामुख्याने गणना होत.े 3 ‘ब्रूटस’-- सीझर रोम या लोकस तेला बुडवून वतःच बादशहा होणार आहे अशा समजुतीने सीझर या छातीत खंजीर

भोसकून यास ठार मार याचे कामात याने पुढाकार घेतला होता. 4 ‘टेल’-- या ि व झलर्ंड या देशवीराने आपले नाव इितहासात अजरामर क न ठेवले आहे. ऑि ट्रयाचे प्रितिनधीने एका काठीवर राजाची टोपी ठेवून ितला सवर् ि वस ्लोकांनी मुजरा करावा असा हुकुम सोडला. परंतु तसे कर याचे टेलने नाकारले. या उ ामपणाब ल वतःचे पोराचे डोक्यावर ठेवलेले िलबंू ती ण बाणाने उडिव याची टेलला आज्ञा झाली. टेल हा धनुिवर् येत िनपुण अस याने याने ते िलबंू वर यावर उडिवले. परंतु या गदीर्त लपवून ठेवलेला दसुरा बाण खाली पडला. “हा बाण तू काय हणून आणलास?” असे या जुलमी ले छांने िवचारताच, ‘अरे दु टा! तुझा प्राण घे यासाठी.” असे ओरडून टेलने या अधमाचे िशर त काल उडिवले. थोडचे िदवसात देश वतंत्र झा याची पिवत्र वातार् सवर् ि व झलर्ंडम ये दमुदमूु लागली.

भीतीने घडून येतो; या परमे वराने या लोकांना वतंत्र रहावे हणनू उ प न केले असते या परमे वराचा जे हा इ छाभगं होतो; अशा वेळी जर एखादा नरो तम पुढे येईल, खाजगी वेष िकंवा दसुर् या कोण याही दु ट हेतचूा यास कलकं लागलेला नाही अशा अतंःकरणातील वदेशधमार् या पे्रमाने पे्रिरत होऊन पुढे येईल, िन आप या अतंयार्मी असले या अखंिडत िन अबािधत स वाला म न या जलुमी नराधमाला िवचारीत, “नराधमा, तू मा या लक्षावधी बंधूचा छळ करतोस? जे परमेशाने यांना िनसगर्द त िदलेले आहे ते यां यापासनू िहसकावू पहातोस? याची शरीरे न ट िन याचे आ मे मिलन करतोस? माझी िप्रय देशभिूम तु यामळेु मरत पडली आहे! गलुामिगरी, अपमान आिण छळ यां या अमारतीचा तू पाया आहेस. मी तुझ ेतुकड ेउडवनू या इमारतीस धुळीस िमळिवतो! अशा उदाहरणात जे हा यःकि चत ्एखादी यक्तीही लक्षावधी लोकावर जलुमू करणार् याची बरोबरी करते िन यास शासन क शकते ते हा या िवलक्षण सा यात मला परमे वराचे अगं असलेच पािहजे असे वाटू लागते. मलाच काय? बहुतेकां या अतंःकरणांना हेच वाटत असते. मी फक्त ते प ट बोलनू दाखिवतो.

मानीन, अशा स कृ यावर ितलांजली सोड यास मी तु याप्रमाणे तयार नाही िकंवा ढळढळीत अ यायाने ‘तु ही िभतरे आहात’ असे मी हणणार नाही. फार तर मी इतकेच हणेन, ‘कशासाठी तु ही वध करता?’ जर मनु याला आप या मानवी बधंूं या आयु याचा अतं कर याचा हक्क असेल तर हेर, देशद्रोही िन जो परक्या अधमापासून पैसे वीकारतो, आप याच देशबांधवाचे हालहाल करीत यांना फाशीकड ेओढीत नेतो, वदेशाची गलुामिगरी सहन न के या या अपराधाची िशक्षा देऊ पाहातो, या सवार्ंवर या हक्काची अमंलबजावणी कर यास िबलकूल हरकत नाही. हे जरी खरे आहे तरी या एक याला मार याचा उपयोग काय? या सवार्ंना मार याची काही तयारी झाली आहे काय? आपणास रा ट्र उ प न करावयाचे आहे. या पिवत्र क पनेत िन या कायार्त यश यावे हणनू कर याचे कतर् यातच आप या हक्काचे बीज आहे. मखु्य गो ट जी केली पािहजे ती जलुमुाभोवती िफरणार् या थो याशा उपग्रहांचा नायनाट करणे हे नसनू या मखु्य जलुमुांचा नायनाट करणे ही होय. जोपयर्ंत तो मखु्य जलुमु कायम आहे, जोपयर्ंत देशात परक्यां या तरवारी कायम आहेत, तोपयर्ंत देशद्रोही लोकही कायमच रहाणार. तर मग एकट दकुट प्रय न न करता तुमची सवर् शिक्त एकीकृत होऊ या. सवर् िमळून उठ याचे तयारीला लागा. परक्यांनी चढाई केली आहे ितकड ेसघंिटत शक्तीने एकदम वळा, मग तुमची िनसगर्द त भिूम सवर् प्रकार या जलुमुापासनू िन नीचतेपासनू मकु्त होईल. आपला वतःचा देश वतंत्र कर यासाठी लढ याचा हक्क परमे वराने तु हाला िदलेला आहे. एखाद दसुर् या अ यायी यक्तीला मार यात आपण वतःवर जबाबदारी ओढून घेतो.

अशा रीतीने या लोकां या कृ याची परीक्षा केली पािहजे. परंतु तू या यावर ितलांजली सोडू इि छतोस? यां यापैकी काहीनी अठून जर तुला िवचारले की, “मािनन, तू आ हाला इतर पुढार् यांप्रमाणेच परक्या स तेचा वेष िशकिवला आहेस. इतरांप्रमाणेच त ूआम या मनात वदेश वातं यतृ णा उ प न केली आहेस. तर मग पूवीर्प्रमाणेच आताही आ हाला ते सा य प्रा त क न घे यास का नेत नाहीस? आता आ हास सोडून का देतोस? तुला आमचे खंजीर आवडत नाहीत हणतोस तर आ हाला बंदकुा दे? तू िन आ हाला अ यंत िप्रय असलेले बाकीचे पुढारी एक होऊन इ ट घिटका आली आहे असे का सांगत नाही? हे तू का करीत नाहीस? तुला काय वाटते? तुला अशी आशा वाटते की काय की परकीय स ता आप या इटली देशाला वतंत्र करील? नाही, नाही! ते कधीही शक्य नाही! चल तर, आम या हाताला तु या डोक्याचे सा य दे. तरच तलुा आ हास उपदेश कर याचा हक्क प्रा त होणार आहे!”

अशा या प्र नात तू काय उ तर देशील?

गिनमी का याचे िनयम. इ.स. १८३२ ‘ऐसे अवधेिच उठता,। परदळाची काय ती िचतंा ।। हरणे पळती उठता िच ता.। चहूकड।े।१।। ‘ ीसमथर् रामदास.’ (खालील िनयम मॅिझनीने आप या गिनमी टो यांकिरता केलेले होते. यरूोप या

प्रख्यात ल करी अिधकार् यांनी या िनयमांची फार तारीफ केलेली आहे. मॅिझनीने वदेश वातं याथर् उपयोगी असणार् या प्र येक साधनाचा िकती सू म रीतीने अ यास केलेला होता िन लेखनकलेप्रमाणेच युद्ध कलेत ही गो ट त ण तयार कर यासाठी या महा याने कसे प्रय न चालिवले होते हे खालील लेखनाव न िदसनू येईल. वदेशाला वतंत्र रा ट्र कर यास मन िन हात हे दो ही वातं याचे तालमीत तयार झाले पािहजेत. मनाने वातं याचे िचतंन केले पािहजे िन हाताने याचे रक्षण केले पािहजे. खरा मनु य हणजे तो नागिरक िन िशपाई असला पािहजे. जगता या प्र तुत ि थतीत आपले नैसिगर्क िन या य हक्क कायम ठेव यास मनात या हक्कांची िन हातात ते हक्क सभंाळ याची ताकद पािहजे आहे. ‘त ण इटली’ या गु त मडंळीने आप या लेखणीने इटलीचे मन तयार केले िन आप या तरवारीने इटलीचे हात तयार केले. अशा रीतीने या रा ट्राचे मन वदेशी िन हात सश त्र झालेले आहेत या रा ट्रात वातं यल मी प्रस न का होणार नाही? मॅिझनीचे त वज्ञान असे होते. हणनू याने वदेशा या मानिसक िशक्षणाप्रमाणेच या या शारीिरक िशक्षणाची उ नित कर यासाठी आटोकाट प्रय न केले. या रा ट्राला बळ नाही ते रा ट्र नेभळे होय. जे रा ट्र नेभळे आहे ते आपले वातं य

सपंादणार कसे िन सपंािदले तरी सभंाळणारा कसे? पुढील िनयम ‘त ण इटली’ या पत्रात प्रथम प्रिसद्ध केले गेले.)

गिनमी युद्ध हे रा ट्रीय सगं्रामाची पिहली पायरी होय, हणनू गिनमी टो यांची

रचना अशा रीतीने कर यात यावी की, यांना लढता लढता रा ट्रीय सै याची योग्यता यावी, यांचेच पुढे रा ट्रीय सै य करता यावे.

गिनमी युद्धात वरवर या चळवळी एकमेकांपासनू अगदी िभ न िदसतात यां यातच अतंगर्त एकवाक्यता असली पािहजे. यासाठी गिनमी टो या िनरिनरा या पसरले या अस या तरी या सवार्ंना एक पतेत आण यासाठी एक मखु्य कद्र नेमलेले असावे. या मखु्य कद्राने सवर्साधारण रचना, सेनानींची िनवडणकू िन नेमणकू, सवर् टो यांना अव य असणारे नीितिनयम, या सवर् िभ न िभ न तुक याम ये एकाच त वाची

फूित र् उ प न होऊन यास त वा या जयासाठी लढ यात एकमत िन एकवाक्यता राहील अशी यव था ठेवावी.

गिनमी टो यांचे मखु्य राजकीय कतर् य हणजे यांनी आपण सश त्र िन स ज होऊन इतरास लढ याची चेतना देणे हे होय. प्र येक टोळीवर त पक्षीय त वांचा िन नीतीचा िजवंत ठसा उमटलेला पािहजे आहेच. अितशय कडक िश त ठेवणे हे अ यतं आव यक आहे इतकेच न हे, तर ते प्र येकाचे कतर् य आहे. कडक िश त पाळणे हे याचे रा ट्रिवषयक पिवत्र कतर् य आहे. कडक िश त पाळणे हे यां या पक्षाचे जयासाठी यांना आव यक आहे. कारण, िश तीचे अभावी अदंाधुंदी िन जलुमु सु झाला असता याचे वदेशबंधु यांना मदत िन सहानुभिूत देणार नाहीत.

ि त्रया, दसुर् याची मालम ता, यिक्तमात्राचे हक्क, पेरलेली शतेे, यांना काडीचाही धक्का न लागेल अशी पूणर् खबरदारी घेतली जावी.

गिममी पथके ही रा ट्राचे ललकारदार आहेत. यांनी वातं ययुद्धाची ललकारी यावी िन सवर् रा ट्राला युद्धप्रवृ त करावे. परंतु रा ट्रावर यांची कोण याही प्रकारची स ता नाही. रा ट्र याचे मालक िन ते रा ट्राचे चाकर होत. हणनू कोण या त वावर युद्ध चालावे, कोण या सा यात िन ठा ठेिवली जावी हे ठरिव याचा सवर् हक्क रा ट्रीय इ छेकड ेआहे.

क्षमाशीलता ही मनः वातं याचे िनदशर्न आहे. यासाठी लोकस ताक पक्षीयांनी नेहमी क्षमाशील असावे. धमर्समजतुी, देवालये, िभ नधमीर्य प्रचार यांना उपद्रव देऊ नये. जोपयर्ंत धमर्गु िन उपा यायवगर् आप या िव द्ध जात नाहीत तोपयर्ंत यां या देहास धक्का लावू नये.

कोण याही यक्तीस मागील अपराधाची माफी माग यास लावणे िकंवा याब ल िशक्षा देणे हा रा ट्राचा हक्क आहे. गिनमी पथकांनी तो हक्क बजावू नये. रा ट्रीय सडू हा रा ट्रानेच उगवावा. तो यक्तीने उगिवणे हे अ या य आहे.

हे िनयम अमलात आण यासाठी िशपायांनी िनवडले या प्रितिनधींची या टोळीवरील कॅ टन या अ यक्ष वाखाली एक पंचायत थािपली जाईल. या पंचायतीकडून या िशपायांना गरैकायदा वतर्नाब ल िशक्षा झालेली असेल यांची नावे मखु्य कद्राकड े

धािडली जातील. ती योग्य वेळी ितजकडून प्रिसद्ध केली जातील. प्र येक टोळीचा कॅ टन हा या टोळीचे वतर्नाब ल मखु्य कद्राकडून जबाबदार

समजला जाईल. िन ं य वतर्नाची शािबती झा यास तो कॅ टन मखु्य कद्राचे हुकुमाप्रमाणे कामाव न

दरू केला जाईल. िकंवा प्रिसद्धपणे याला िशक्षा दे यात येईल.

जे हा एखा या टोळीने िन ं य कृ ये िन जलुमू के या या बर् याच िन वारंवार तक्रारी येतील ते हा या टोळीची रा ट्रीय वातं या या पिवत्र कायार्त लढ याची योग्यता नाही असे ठरवून ितला नोकरीतून मखु्य कद्राने काढून टाकावी. या हुकुमावरही जर ती टोळी तशीच रािहली तर यांना िनशाण नाही िन उि ट नाही अशा लोकांनी मांडलेला तो पुंडावा आहे असे समज यात यावे.

आपआप या सरंक्षणासाठी िन शा वतीसाठी योग्य ते ते उपाय योज याची प्र येक पथकास मभुा आहे. रा ट्रीय उठावणीचा प्रसार िजतका करवेल िततका प्र येकाने करवावा. रा ट्रीय क्रांतीिव द्ध जे जे कोणी आघातक िकंवा िवघातक प्रय न करतील, जे जे गाव शत्रसू देशभक्तां या हालचाली कळिवतील, इटािलयन देशबंधूशंी कोण याही प्रकाराने वैर मांडतील यास ताबडतोब कडक िशक्षा कर याचा हक्क प्र येक गिनमी पथकास आहे.

प्र येक गिनमी पथकास आप या अि त व-रक्षणाचा पूणर् हक्क आहे. आप या पक्षाला बळकटी यावी एतदथर् शक्य िततकी साधनसामगु्री िमळिवणे हे याचे कतर् य आहे.

शत्रपूासनू िमळाले या लटुीवर, जलुमी स ते या िहरावून आणले या खिज यावर, ीमतं असनूिह जे आपलेच लोक रा ट्रपक्षास मदत न कर याचा आ मघातकी िन चय

करतात यां यापासनू बला काराने िहसकावून आणले या पैशावर, या प्रदेशातून देशभक्तांचे सै य जात असेल या या प्रदेशाकडून मागणीप्रमाणे आले या खंडावर, गिनमी टो यांनी आपआपली उपजीिवका करावी. िमळिवले या लटुीवर सवर् टोळीचा हक्क आहे. यासाठी पिरि थतीप्रमाणे या टोळीनेच पसतं केले या िनयमानु प अिधकारी िन िशपाई यां याप्रमाणे या लटुीची वाटणी केली जाईल. सरकारी खिजना लटुला गेला तर या यावर रा ट्रपक्षाचा हक्क राहील. या टोळी या कॅ टनवर या रकमेची जबाबदारी आहे. खिजनदाराला कॅ टनने या रकमेब ल िचठ्ठी िलहून िदली पािहजे. बळजोरीने उकळले या खंड यांची िव हेवाट मखु्य कद्रा या अनुरोधाने कॅ टनने लावावी. प्रदेशा प्रदेशांवर धा या या पुरव या या या माग या करावया या या होतील िततक्या कमी प्रसगंी करा या. ही रसद पोचताच शक्य िततका प्रय न क न याब ल रोख पैसे यावे. जे हा टो यांपाशी पैसे नसतील ते हा कॅ टनने आप या नावाची एक िचठ्ठी िलहून यांना रसद िमळाली हे िटपावे. ती िचठ्ठी या प्रदेशाचे अिधकार् याजवळ यावी. अशा रीतीने लढाई सपंताच कोण या प्रदेशातून िकती मदत आली हे ठरिवता येईल. वतः या टोळीचे कोण याही प्रकारचे नुकसान न किरता िजतकी रक्कम पाठिवता येईल िततकी कॅ टनने मखु्य कद्राकड ेधाडून यावी. वतः या टोळीला काय खचर् लागला वगरेै िहशोब कॅ टनने अगदी चोख रीतीने ठेवला पािहजे. हा िहशोब मखु्य कद्राने नेमले या मलुकी कामगाराकडून तपासला जाईल. या

मलुकी अिधकार् याची ल करी अमंलदार रा ट्रिनयम यथाि थत पाळतात िकंवा नाही यावर देखरेख राहील. गिनमी का या या युद्धात सवर् टो यांनी मोठमोठाली शहरे वश क न घे याचा प्रय न करावा. परंतु लहान लहान खे यांना उघडपणे उठावणी कर यास प्रो साहन देऊ नये. कारण शत्र ू या खे यावर सहज रीतीने भयंकर सडू उगवू शकेल. या खे यातील जे लोक वदेशभक्त गिनमी पथकांना िमळ यास तयार असतील यांनी गाव सोडून देऊन टोळीत येऊन हजर हावे. बाकी यांनी अतंगर्त मदत करावी. प्र येक टोळीने शक्य िततक्या रीतीने आपले मनु यबळ वाढवावे. परंतु कद्रमडंळाकडून भावी रा ट्रीय सै यातील पथकाची जी सखं्या ठरली असेल िततकी भरती झाली हणजे मग नवीन येणार् या वदेशभक्त िशपायापासनू नवीन टोळीची रचना करावी. गिनमी युद्धात आरंभ होताच पिह या टो यांचे कॅ टन लोक हे मखु्य कद्राकडून िनवडले जातील िकंवा मा य केले जातील. लढाईत मेले या अिधकार् यांचे जागेवर या याच खाल या वगार्तील अिधकार् यांची िनवडणकू होऊन योजना केली जावी. ठरले या सखं्येपेक्षा जा त झाले या भरतीची नवीन टोळी कर यात आली की, ित या कॅ टनची िनवडणकूही पूवीर् या कॅ टनने िन या या निजक या अिधकार् यांनी करावी. भावी रा ट्रीय सै यात आप याला जागा भरावयाची आहे हणनू कोण याही टोळीने गिनमी का यास अडथळा येईल असा उपाय योज याचे प्रयोजन नाही. कोण याही प्रांतावर फार बोजा न पाडता उपजीिवका चालिवता यावी िन अ यंत वरेने फुटून जाता यावे, छपून बसता यावे इतका सटुसिुटतपणा अगंात यावा हणनू प्र येक टोळीने पंचवीसपासनू प नासपयर्ंत िशपायां या तुक या करा या िन ठरले या भागात आपआप या कमांडरचे ता यात राहून लढाई चाल ूठेवावी. या टो यांचा ठरलेला पोषाख हणजे एक शटर् होय. लढाईचे पिहले भागात या पोषाखाचे भानगडीत पडूच नये. एक लहानसे रा ट्रीय िच ह काय ते ठेवले हणजे वेळ येताच फुटून जा यासाठी िकंवा एकदम नाहीसे हो यासाठी ते िच ह झगुा न िदले की, मागमसू नाहीसा होतो. शत्रलूा रा टे्रयोद्धे कोण हे ओळखता येत नाही. दसुरे, लढाई चाल ूअसता एका ठरले या जातीची एक कापडी पट्टी दु न शत्रसू िदसणारा नाही अशा बेताने वापरावी. जर शटर् घालवयाचा असेल तर तो अिधकार् यांनी िन िशपायांनी सारख्याच रंगाचा घालावा. हणजे शत्रसू अिधकारी तेवढेच िनवडून मारता येत नाहीत. अगदी अव य अशी श त्रे हटली हणजे प्र येक िशपायापाशी एक म केट िकंवा रायफल बंदकू, एक बायोनेट िन एक खंजीर ही असली पािहजेत. यािशवाय प्र येक िशपायापाशी काडतुसे, भाकर िन म य, एक बारीक पण िचवट र सी, काही िखळे िन शक्य अस यास एक लहानशी कुर् हाड इतक्या सामानाची हलकीशी पेटी असावी. िशपायाचे कपड ेअशा

रीतीने केलेले असावेत की, याला सटुसिुटत रीतीने रहाता यावे. याची आकृित फारच िविश ट नसावी. नाहीतर फुटून जा याची वेळ आ यास ते सहज धरले जातील. सवर् प्रकार या हालचालीचे हुकूम हे िशगें वाजवून कळिवले जातील. खालील हालचाली अितशय मह वा या आहेत हणनू यां या खुणा नक्की ओळख याचे िशक्षण िशपायांना उ तम िदलेले असावेः-१ आघाडीचा ह ला. २ उजवीकडून ह ला. ३ डावीकडून ह ला. ४ एकवटून ह ला. ५ रायफलवा यांचा ह ला. ६ परत एकवटणे. ७ िपछेहाट. प्र येक टोळीतील खालचे अिधकारी िरकामे वेळात गिनमी का याला अ यतं ज र अशा कवायतीचे िशक्षण देत जातील. ही कवाईत फारच थोडी पण मह वाची आहेः-- बंदकुा भर यात िन उडिव यात चपलता, झटकन फुटून िनसटून जाणे, ताबडतोब जमाव करणे. गिनमी सै याचे मखु्य धोरण असे असावे की, शत्रचूा शक्य िततका मारा टाळून, वतःला कोण याही सकंटात होता होईतो गुतंवून न घेऊन शत्रनूा मात्र एकसारखा त्रास देत देत यांचा साधेल तसा नाश करीत रहावे. यां या दा गो यांचा नाश करावा. याची रसद लटूुन फ त करावी. यांचा धीर िन िव वास उडून जावा. याची कवाईत िव किळत हावी. सारांश, यास त्र त िन िनराि त ि थतीत आणावे. एकदा ते शत्र ुत्रासनू हताश झाले िन ग धळून गेले की, झटकन सवर् टो यांनी एकदम उठावणी क न एक चांगलीशी लढाई यावी. हे शक्य हावे एतदथर्, शक्य िततके वेळा शत्रू या िपछाडीवर िकंवा आजबूाजवूर ह ले करावे. शत्रचूी लहान तुकडी, आघाडीची ठाणी, चुकून लांबलेली टोळी िकंबहुना एकट दकुट आढळणारा कोणचाही लहानसा भाग पािहला की, जोरासरशी तो मा न झोडून काढावा. यांची रसद, दा गोळा िन खिजना पाडाव करावा. मागार्त दबा ध न बसनू यां या बातमीदारांना िन टपालवा यांना ध न शत्रूचें दळणवळण बंद पाडावे. पूल पाडून टाकावे. पाणउतारे िन र ते यांचा नाश करावा. शत्रूं या झोपे या िन िव ांती या वेळा साधून िनकराचा ह ला चढवावा. यां या मखु्य अिधकार् यांना िन सेनापतींना अचुक मार याचा प्रय न करावा. गिनमीयुद्ध हे मखु्य वेक न िवचारयुक्त साहसाचे युद्ध आहे. हे धाडसाचे यदु्ध आहे. हे पदचाप याचे युद्ध आहे. ही दबत टपत लढाई आहे. गिनमी का या या टोळी या कॅ टनाने सवर् गो टी िवचारात घेऊन शांत रीतीने घाट ठरवावा, ठरिवलेला घाट तडकेसरशी अमलात आणावा, िवसावा न घेता कूच करीत जावे, पाते िमटते न िमटते तोच मागे िफरावे, सदा सवर्दा शत्रू या हालचालीची िब तंबातमी काढीत असावे. िश तवार यदु्धपद्धतीप्रमाणेच या गिनमी पद्धतीतही मखु्य लक्ष दळणवळण कायम ठेव याकड ेिदले पािहजे. एका टोळीतील िनरिनरा या तुक यांम ये िन या िनरिनरा या

टो यांम ये सलग िन दळणवळण ही अखंड कायम रहातील अशी खबरदारी घेतली जावी. ही सलग िन हे दळणवळण इतके पक्के पािहजे आहे की, एकाच वेळी िन ठरले याच रीतीने सवार्ंना उठावणी करता यावी. िश तवार यदु्धपद्धतीत सेनानी या अगंी मखु्य गणु हा पािहजे आहे की, के हा लढाई यावी िन जय घ्यावा. परंतु गिनमी का यातील सेनानीचे अगंी जो मखु्य गणु अव य हवा असतो तो हा की, सतत ह ले चढिवणे, शत्रचूी शक्य िततकी नासधूस करणे िन अगंावर बाजू येत आहे असे बघताच झटकन मागे िफरणे. या टोळीला वेढा पडला ितचा नाश झालाच हणनू समजावे. िपछेहाटीचा मागर् हा नेहमी

मोकळा राखला पािहजे. प्र येक कॅ टनने फुटून जा याची वेळ आ यास िशपायाने कोठे िन के हा एकत्र हावे हे आधी प ट सांिगत यािशवाय शत्रवूर ह ला कर यास आरंभ क नये. शत्रवूर ह ला कर याची उ तम वेळ हटली हणजे रात्री बेरात्री, िव ांतीचे वेळी, िकंवा लांब मजल मा न आ यावर ते दमनू गेले असताना. सै यात अचूक नेम मारणार् याचाच भरणा पािहजे आहे. दसुरा बेत योजणे भाग पड यािशवाय ह याचे वेळेस गिनमी टो यांनी आपले नेमबाज िशपाई एकमेकापासनू शक्य िततके लांब पसरावे. ह या या वेळेस िशपाया िशपायाम ये िजतके जा त अंतर असेल िततकी शत्रू या गोळीबारीची भीित कमी होते. िशवाय लांबच रांग पसरलेली असली हणजे थो या सै याने शत्रू या पु कळ सै यास गुतंिवता येते. या प्रांतात झडुपे, रान िकंवा उंच सखल प्रदेश असेल या प्रांतात गिनमी यो यांसाठी

जे सरंक्षण उ प न झालेले असते ते यांचे खदंक िन छप या या जागा होत. प्र येक पवर्ता या रांगा हे यांचे िक ले होत. गिनमी टो यां या हालचाली या झटक्या या, अखंिडत िन अनपेिक्षत अशा असा या. शत्रूनंा यांचे नेहमी पूणर् अज्ञान असले पािहजे. टो यांनी दगुर्म थली घुसनू बसावे िकंवा प्रसगं पाहून धडाक्यात फुटून जावे. हणजे शत्रूनंा यांचा मागमसू के हाही लागणार नाही. साधारण रीतीने असे सांगता येईल की, गिनमी टो यांनी खालील आकृतीप्रमाणे ठाण मांडावे. अ या जागी टोळीने उभे रहावे. ब जागी शत्रचूा तळ आहे. प्रथम िपछेहाटीचे ढ ग करावे िन शत्रूनंा आपण खरीच िपछेहाट घेत आहोत असे वाटताच झटकन पुढे सरकून ह ला

चढवावा. ग धळलेले शत्र ूसावध होऊन जमवाजमव क न ह याचा जोराने प्रितकार क लागले की, ताबडतोब मागे वळून पसार हावे. प्र येक कॅ टनने खालील तीन गो टींचा पूणर् अ यास केलेला असावा.

१) या प्रदेशात लढाई चालवावयाची असेल या प्रदेशाची अितशय सू म मािहती. २) आप या पथकातील प्र येक इसमाचा वभाव िन िविश ट योग्यता याची पणूर्

परीक्षा. ३) शत्रकूडील िनरिनराळे प्रकार, यांची रचना, यांचे डावपेच आिण यांची सखं्या

यांचे नक्की ज्ञान. प्र येक गो टीब ल अितशय गु तता ठेवीत जावी. अगदी भागच िततक्या गो टी मात्र सै यांत कळवा या. आप या हालचालींचा प्रदेश िनवडताना या भागातून आपले बहुतेक िशपायी आलेले आहेत तोच भाग िनवडावा, अगदी भाग पड यािशवाय तो सोडून दसुरीकड ेजाऊ नये. कारण, या भागांचे िशपायांना पणूर् ज्ञान असते िन तेथील लोकात यांचे नातेवाईक, नेही अस याने फार उ तम सहा य िमळिवता येते. आप या हालचालीं या कक्षेत प्र येक टोळीने िनरिनरा या थळी काही िशपायी कायमचे ठेवून घ्यावे. हे अगदी अव य अशासाठी आहे की, वेळ पडताच लढाईचे प्रसगंी यांचा राखून ठेवले या सै यासारखा उपयोग होतो. िशवाय सवर् प्रकारची नक्की बातमी काढता येते. मात्र या िशपायांची मािहती कॅ टन िन यांचे बातमीदार यािशवाय कोणालाही नसावी. या िशपायांनी गु त रीतीने शत्रूचंी सवर् बातमी हेरावी. शत्रकूडील हालचाली, सै य, बेत, रसद, हेर, वेष, थल, मोठमो या अिधकार् यांची िबर् हाड े या सवर् गो टींची नक्की मािहती िमळवावी. या भागातील लोकांची सहनुभिूत, या याकडून िकती रसद िमळणे शक्य आहे, यातील गु त वाटा िन दगुर्म थळे वगरेै सवर् मािहती अगदी सू म िन गु त रीतीने िमळवून ती नजीक या टोळीवरील कॅ टनास कळवावी. या राखून ठेवले या सै याची रचना िन या याशी ठेव याची दळणवळण पद्धती या गो टी कॅ टनने अितशय काळजीने ठरवा या. कॅ टनने आपले हुकुम शक्य तोपयर्ंत त डी धाडावे. लेखी हुकूम होईल िततके क न टाळावेत. मािहती दोन िनरिनरा या मागार्ने आणावी. हणजे एकाची बातमी िकती यथाथर् आहे हे दसुर् याचे बातमीव न कळून येते. आप या वतःचे हेरािशवाय वयंप्रवृ त दतूानी सांिगतले या बातमीवर िव वास ठेवू नये. याचप्रमाणे शत्रकूडून फुटून आले यांवरही पूणर् िव वास ठेव ूनये; हे फसवणकुीचे प्रय न असतात. शक्य ते ते प्रय न क न शेतकरी वगार्शी नेह सपंादावा हे आपले कतर् य आिण िहत आहे.

शत्रूचें नुकसान कर याचा खरा मागर् हणजे यांचे अिधकारी, यांचे घोड,े यांची रसद याचा नाश करीत रहाणे हा होय. शत्रू या परुोगामी भागावर आप या हेरांची टी नेहमी असावी. या पुरोगामी भागावर सिंध साधून ह ला कर याचे ठरवावे. प्रथमतः आपले काही लोक यां या मागार्वर धाडून ठरले या िठकाणी झाड ेतोडून, दगड रचून, र ता उखळून टाकून तो मागर् अडवून ठेवावा. शत्रूचें सै य या िठकाणी आले, की, ते अथार्तच ग धळून जातात. यांना कूच करता येत नाही. अशा रीतीने तो पुरोगामी भाग ग धळला की, एकदम ह ला चढवावा. ित हीसांजा शत्र ूचालनू दमलेला असताना िकंवा तो एखा या पुलाव न, रानातून िकंवा दरीतून चाललेला असताना उडी मा न गाठावा िन ह ला िनकराने चढवावा. के हा के हा शत्रचूा पुढील भाग जाउ यावा. मग आप या टोळीतील अगदी लहानशा भाग घेउन एका ठरले या बाजवूर ह ला कर याचे ढ ग करावे. शत्र ू या जागेवर सवर् जोर खचूर् लागला की, लगेच टोळीतील बाकी या सवर् सै याने शत्रचेू कद्रावर मारा यावा. पिहला तडाका पुढील गा यां या पिह या रांगेतील घो यांवर लगावावा. या मागार्ने शत्रू या या सै याला मखु्य सै याची मदत ये याचा सभंव असेल या या िव द्ध िदशनेे ह ला करावा हणजे आपली टोळी क डली जा याचा सभंव नसतो. अशा वेळेला सै याचा चौथा भाग राखून ठेवावा. शत्र ूपाणउतार् यातून चालला असतांनाही वरील रीतीनेच ह ला करणे िकंवा दबले या जागेतून धडक घेउन बाहेर पडणे िकंवा अचानक मारा करणे तो करावा. शत्रचूा काही भाग या पाणउतार् यातून, दरीतून िकंवा आपण दबले या िठकाणापासनू पुढे गे यािशवाय के हाही ह ला क नये. कारण, नाही तर ते एकदम मागे जातील. पण यांचा काही भाग अटकला गेला हणजे यां यात एकदम ग धळ उडतो. प्रथम यां या बाजवूर एक फैर झाडावी िन मग रांगेवर तुटून पडावे. ह ला इतक्या िनकराचा िन धडाक्याचा असावा की, शत्रसू िवचार कर यास अवसरच सापडू नये. शत्र ूिकंिचत ्वेळाने शुद्धीवर येऊन साव लागले की, आपण मागे पडून जलदीने पसार हावे. होईल िततके क न शत्रूचंा मारा सु होऊन तो अगंावर घेत घेत मागे पड याचा प्रसगं टाळावा. परंतु शत्रशूी लढत लढत िपछेहाट करणे भागच पडले तर मग पुढील यव था करावी. आप या टोळी या रांगा करा या. या एकामागे एक अशा िज यासारख्या उतर या रीतीने रचा या, यां याम ये दोन गो यांचे अतंर असावे. या यहूाने मागे पडत चलावे. शत्र ूगोळी या ट याइतका जवळ आला की, धडाक्यात सवार्ंनी िमळून एक फैर झाडावी. या गोळीबाराने शत्र ूदबतो न दबतो तोच पु हा हटत जावे. परंतु हटताना यूह मोडू नये. अशा पद्धतीने या िठकाणाहून या िठकाणी, या अडथ यातून या अडथ यात, सरंक्षण करीत करीत अगदी नजीक या मागार्ने िनसटून जावे.

खु या मदैानात के हाही लढाई देऊ नये. जे हा दरीतून िकंवा कोण याही अ ं द मागार्तून जाणे असेल ते हा भोवताल या उंच टेक या ता यात घेऊन िकंवा धोका नाही अशी पक्की खात्री क न घेऊन मगच जावे. हे पक्के यानात ठेवावे की, तु हाला िकंवा शत्रूनंा प्र येक पवर्तात कोणचा ना कोणचा तरी र ता असतोच. नेहमी भल या िदशेला जाळ क न यां यावर शत्रचूा सशंय नाही असे आपले हेर धाडून भलतीकडचे िशगें वाजवून आप या खर् या िठकाणाचा, आप या खर् या िदशेचा प ता न लाग ूदेता आपण दसुरीकडचे जात आहो अशी याची फसगत करीत जावी. जे हा शत्रूं या बंदकुवा यासमोर आपले िशपाई असतात ते हा यांना फैर झाड याचा नुसता धाक दाखवावा िन शत्रकूडून पिहली फैर उडतेोपयर्ंत आपण आरंभ क नये. यांची िठणगी उडालेली िदसली की, मग आपण गो या झाडा या. साधारणरी या उंच ल यावर बंदकु मारताना नेम िकंिचत जा त उंच धरावा. खोल ल यावर िकंिचत जा त खोल धरावा. शत्रूचें सै य अतंराव न मोजावयाचे अस यास यां या चाल याचे आवाजाव न ते मोजता येते. साधारण िनयम असा आहे की, तो आवाज िजतका एकसारखा येत असेल िततकी शत्रूचंी जा त सखं्या असते. यां या धुर याव नही मोजणी शक्य आहे. पण धुरळा हा वार् यावर िन प्रदेशा या क्षतेवर अवलबंून असतो. जिमनीजवळ कान देऊन ऐक याची सवंय केली असता बहुतेक नक्की अजमास करता येतो, ही सवय लवकर होते. एक बार उडाला की सरासरी बारा माणसे एकंदरीत मोजतात. परंतु के हा के हा शत्र ूमु ाम फसिव यासाठी सपाटून बार उडिवतात. गिनमी सै याने रणांगण शत्रू या िन आप या लढाईचे पाया या म यंतरी पाडावे. लढाईचा पाया आप या पाठीशी सरुिक्षत राखावा.

बंडीएराबंध ुिन कोसझा येथील इतर देशवीर यांचा वृ तांत (जलु ै२५, १८४४) “Who for his country dies, has lived long enough.”

‘एिमिलओ बडंीएरा.’ ‘देश वातं या या कायीर् लढता जो मरतो।। नर तो या शुभ मरणानेची िचरंजीव ठरतो!’ ।।१।। ‘िवनायक’ १८१३ म ये इटली या देशयुद्धात मरण पावून जे देशवीर झाला या जाकोपो

रिफनी यासः--मा या िप्रयतम बंधुराया, तुझ ेनाव मा या िज हाग्री िन तुझी पिवत्र मिूतर् मा या मनोमिंदरी क्रीडा करीत असताना िलिहली गेलेली ही पुढील पृ ठे मा या त िवषयक पू यभावाचे िनदशर्क हणनू तुला अपर्ण करीत आहे. या जगावर जे जे िन ठायुक्तता िन वा मापर्णता या स गणुांनी मिंडत झालेले आहेत या सवार्त मला तु यासारखा दसुरा कोणी ध य पु ष आढळला नाही. िप्रयतम रिफनी, या ऐिहक अि त वात असताना तू मजवर असे पे्रम करीत होतास तसे अजनूपयर्त करीत आहेस काय? तू आता देवदतू झाला असशील, आता मी तु या पे्रमाला योग्य नाही असे मला वाटू लागले आहे; तथािप देशवीर वाने तू ध यतरतेला गे यापासनू दोन तीन वेळा असे घडले आहे की, जे हा मी मा या वदेशा या िन वतः या दःुखाने िन आशाभगंाने त्र त झालो होतो, जे हा सशंय िपशा या या तडाक्यात माझा आ मा सापडला होता परंतु पूणर् न ट झाला न हता, ते हा मला वाटते की, तू मा या वतीने परमे वरापाशी माझी म य थी केलीस िन या या योगाने एकाएकी या त्र त ि थतीतून मकु्त हो यास िन आप या पिवत्र युद्धाथार्ला पु हा स ज हो यास मी सशक्त झालो या अिवनाशी िन ठासामा यार्चा, या तु या ददुवी िमत्रा या म तकाचे पे्रमाने चुंबन क न तू या या दयात सचंार करिवला आहेस.

मला सा य हो! मला िनराशेने पकडू नये हणनू मला सा य हो! या मडंलात अ म जगापेक्षा उ चतर शक्तीने िन पूततर प्रीतीने भिूषत झालेला तुझा िद य देह ह ली वा त य करीत असेल िन या मडंलात तु यामागनू वातं ययुद्धात पतन पावलेले देशवीर तु या भेटीला आलेले असतील या मडंलापासनू या सवर् देशवीरांसह परमे वराला, या जगि प याला, या जग गु ला तू अशी प्राथर्ना कर की, इटलीला या याच इ छेने प्रा त

झालेले िनसगर्द त वातं य िन वैभव ही दे यासाठी याने आता िवलबं न करता लवकर धावून यावे!

परंतु या अधंुक प्रकाशाला मी इतके िदवस उषःकालाचे िनदशर्क समजत होतो तो प्रकाश जर तुटले या तार् या या शेवट या चकाकीचाच असेल; जर इटलीवर परमे वरी वातं याची िकरणे पड याचे पूवीर् दःुखा या िन ददुर्शे या रात्रीची िक येक कंटाळवाणी वष अजनू जावायाचीच असतील; तर तु यावर माझी जी अखंड प्रीित असे िन असणार आहे या प्रीतीसाठी िप्रय बंधरुाया, मला सा य हो! तु या या दीन िमत्राने असा िवचार करावा, असा आचार करावा, असे जगावे िन असेच मरावे की, याला यावज म पापाचा पशर्ही होऊ नये. िवपि त अस य झा या हणनू िकंवा आशाभगंाचा कळस झाला हणनू याने आपली त विन ठा के हाही सोडू नये. परमे वर िन या या शासनाखाली प्रगमन करणारी मनु यजाित या त वावरील याची िन ठा ढळू नये. आिण ज मपरंपरेतून जात जात जे हा तो िद य योनीप्रत येऊन तुला पु हा भेटेल ते हा या यावर या जगात केले या पे्रमाब ल प चा ताप होऊन तुला तु या पखंाने तझु ेिद य मखु झाक याचा प्रसगं येऊ नये हणनू तू मला सा य हो!

लडंन आक्टोबर १८४४. मी ही खालील पृ ठे ब डीएरा बंधूं या शेवट या इ छेसाठी िन आप या वातं याथर्

यांनी देह याग केले ते देशवीर कसे होते याचे इटलीला पूणर् ज्ञान हावे हणनू िलहीत आहे. वा तिवक रीतीने आणखी काही वषार्नंतर कोसझा या या देशवीरांचा वृ तांत मी िलिहणार होतो. परंतु ते कतर् य आताच कर याचे कारण असे आहे की, ऑ ट्रीयन पत्रे िन इटलीतील पोिलस लोक हे देशवीर बडंीएरा बंधूंब ल वाटेल या कं या िपकवून िनदंा मक समजतुी प्रचिलत करीत आहेत. या िनदेंचा पनु चार िन प्रित वनी क न शेकडो िभत्रे िन असखं्य मखूर् लोक िजवंत असणार् या िव द्ध न हे, कारण अस या िनदेंची आ ही काय थोडी पवार् करणार आहोत-परंतु या देशवीरांचे पिवत्र नामो चारण प्र येक इटािलयनाने नम्रशीषर् होऊनच केले पािहजे, या मतृ देशवीरां या िव द्ध यां या कीतीर्ला कािळमा लाव याचा प्रय न करीत आहेत.

बंिडएरा बंधूनंी उतावीळपणा केला इतकेच हणनू हे याड लोक व थ राहत नाहीत, तर या प्रसगंाचा फायदा घेऊन हे सवर् प्रकार या उठावणीचा िधःकार क लागतात. िवचारीपणा या डौलाखाली आपला नामदर्पणा छपवू पहातात. इटलीम ये वतःचे वातं य िमळिव याची शक्ती नाही. यासाठी ितने ते िभके्षवारी िमळवावे हणनू हे उपदेश देऊ लागतात. उठावणी िन वातं ययदु्ध यांना नीच कृ ये हण यात येते िन जे जे यात भाग घेतील िकंवा यांना उ तेजन देतील ते सवर् पापी ठरले जातात. या पक्षाला कृितत परतेची एवढी भीित का वाटते हे सांगता येणे कठीण नाही. अशा मदर्पणाचे प्रय न

कर याची यां यात छाती नाही, परंतु आपण नामदर् आहोत हे कबूल कर याची मात्र यांना लाज वाटते. उठावणी झाली असता ितला सा य दे याचे काम अगंावर येईल या भीतीने हे िदवाभीत नेभळे उठावणी करणे हेच मखूर्पणाचे कृ य आहे असे प्रितपादन क लागतात. वतःचा नामदर्पणा झाक यासाठी मदर्पणा दगुर्ण आहे असे िशकिवले जात आहे.

या योगाने आप या त ण अतंःकरणातून सवर् तेज िनघून जात आहे. या थो या िनःसीम देशभक्तांनी वा मापर्णाची उदा त उदाहरणे घालनू िदली आहेत याचा जयजयकार कर याचे ऐवजी यांची िनदंा चालली आहे. कृितवंतांची िनदंा झा याने त ण लोक कतर् यशू य बनत चालेल आहेत. सवर् रा ट्राला अशा रीतीने िशिथलता ये याचा पूणर् सभंव आहे. या प्रकाराने आपण िशिथल होत चाललेले पाहून आप या शत्रूनंा जा त अवसान चढत चालले आहे यात काही आ चयर् नाही. मजवर जे घाणेरड ेआरोप कर यात आलेले आहेत याची मला मळुीच िकंमत वाटत नाही ती िकंमत वाटत असली तरीही मी यिक्तिवषयक मजकूर िलहून जे आपणा सवार्ंपेक्षा फार फार े ठ ठरलेले आहेत या देशवीरांना अपर्ण केलेली ही पृ ठे िवटाळली नसती. आपले हे कतर् य आहे की, भावी िप यांना ब डीएरा बंधूंची नावे कोण याही दोषाने अकलिंकत िन वातं यपे्रमाने िवभिूषत अशा पिवत्र भाषेत ऐकू जावीत. आप या त णांनी यांना पक्षांध लोक समज याचे ऐवजी यांची खरी योग्यता ओळखून यांस पिवत्र देशवीरां या पदवीने लेखू लागावे. शत्रूनंा धा ती पड यासाठी िन िमत्रांना उ साह ये यासाठी सवर् जगाला असे प ट कळावे की, इटली या वातं याची क पना ही मु ाम लाद यािशवाय, घर या िव द्ध जलुमुाला न जमुानता, ल करातील दु पिरणामांना फेटाळून, वतः या लोकांकडून अिव वास दाखिवला जात असताही एकाकीपणातही आप या नैसिगर्त पे्रमाने योग्य ऋतु येताच प्र येक त ण शेतात फोफावू लागेल. या लेखात यां या पत्रातील जे थोड ेउतारे िदले आहेत याव न ही गो ट िसद्ध होणार आहे. ती मळू पत्रे मा यापाशी राखून ठेवलेली आहेत. यां या आ यांना िनमर्ल प्रीतीने िन उ च वाथर् यागाने पािव य प्रा त झालेले आहे, अशा िवभतूींचा मला आज दहा वष जो संगितलाभ झाला यांची मारके हणनू ती पत्रे मी धािमर्क पू य बुद्धीने मजजवळ अशीच राखून ठेवणार आहे.

अिटिलओ िन एिमिलओ हे ब डीएराबंधु हेिनस शहरी ज म पावले. यां या बापाचे नाव वारन बंडीएरा असे असनू याने इटली या देशभक्तांना िव वासघात क न कैद के याचे सवर्प्रिसद्धच आहे. आप या लहानपणापासनूच या ब डीएरा बंधु वयाने इटलीचे रा टै्रक्य हावे हणनू काय बेत योजावे याचा िवचार करीत असावे. यांची मला आलेली पत्रे मी येथे सवर् िदली असती. परंतु यातील काही नावे प्रिसद्ध करणे हे स या इ ट नस याने िन यांनी योजलेले काही बेत आजच फोड यास आप या देशाची हानी हो याचा सभंव अस याने िततका भाग गाळणे मला भाग पडत आहे. परंतु बाकीचा भाग

मी जशाचा तसाच देत आहे. यात मजिवषयी जे उ गार असतील ते िकतीही िनरथर्क असले िन मा या धैयार्ची, मतिन ठेची यांनी केलेली तारीफ ही एकदा ह पारीची िशक्षा झा यावर मग वातं यमत प्रकट कर यात काही िवशेष वाथर् याग करावा लागत नाही हणनू िकतीही अवा तव असली तरी, या यिक्तिवषयक प्र नाला म ये घुसडून मी यां या पिवत्र श दांना गाळू इि छत नाही. सन १८४२ या शेवटी अिटिलओने एका टोपणनावाखाली मला पुढील पत्र टाकलेः--

“महाराज,--आज बरीच वष झाली, मी तुम या िठकाणी पे्रम िन पू यबुिद्ध ठेवून आहे. आप या इटली देशाला ह ली परक्या स तेने जो कलकं लागला आहे, तो धुवून टाक यासाठी जे देशभक्त अखंड म करीत आहेत यांचे धुरीण व आप याकड ेआलेले आहे अशी माझी समजतू आहे. मला हे माहीत आहे की ‘त ण इटली’ या गु तमडंळीचे आपण सं थापक आहात िन ‘त ण इटली’ या पत्राचे सपंादक वही आपणाकडचे आहे. या पत्राचा कोणचाही अंक मला आजपयर्ंत िमळाला न हता, परंतु नुकतेच मला तुमचे “अपो टोलेटो पोपोलेरी” या पत्राचे काही अकं वाचावयास िमळाले, ते वाचून मला दहेुरी आनंद झाला. एक तर माझी मते आप या सारख्या थोर पु षांनाही मा य आहेत हे पाहून मला समाधान वाटले िन दसुरे की, अप्र यक्ष रीतीने का होईना, पण आप याशी पत्र यवहार कर याचे शक्य झाले.

कमीत कमी एक वषर् झाले असेल, मी आप या प यांचा शोध करीत आहे. मी या कामासाठी नाना प्रय न केले. काही िदवसापूवीर् माझा एक िमत्र इंग्लडंला जावयास िनघाला. तो लडंनला येऊन तुमचा तपास काढणार आहे, तु हाला माझी हकीकत सांगनू आप याशी पत्र यवहार सु कर याची माझी इ छा आपणास कळिवणारच आहे. आपण परवानगी याल तर मी पत्र यवहार सु करीन. कारण, वदेशा या क याणाला काही मदत होईल अशी मला आशा आहे. परंतु आप याशी पत्र यवहार सु कर याचे आधी मी आपणाला माझी काही हकीकत कळवीत आहे. कारण पुढे मागे अनोळखी मनु यावर आपण एकदम भरवंसा उगीच ठेवला असा प चा ताप हो याचा तु हाला प्रसगं येऊ नये. जर माझा िमत्र ठर याप्रमाणे तु हाला भेटला असेल तर या वेळेस बहुधा आप याला माझी हकीकत कळलीच असेल. पण याला काम फार िन वेळ थोडा अस याने क्विचत तो तु हाला भेटू शकला नसावा.

मी इटािलयन आहे, अजनू वधाहर् ठरलेलो नाही. मी ल करी धं यात िशरलेलो आहे. मी परमे वराचे अि त वात िव वास ठेवतो. पुनजर् म िन मनु यप्रगमन ही त वे मला मा य आहेत. माझी िवचारपरंपरा अशी ठरलेली आहे की, प्रथम मानवी जातीचे क याण, नतंर वरा ट्रक याण, नतंर कुटंुबक याण, नंतर यिक्तक याण, ही मनु यकतर् याची सोपानपंिक्त आहे. प्र येक हक्काला यायाचे पाठबळ असले पािहजे अशी

माझी िन ठा अस याने इटलीवर चालले या जलुमुाचे िनदार्लन कर यात आपण मनु यजातीचे क याणाथर्च झगडत आहो असे मला वाटते. या वतःिसद्ध स याचे समथर्नाथर् इटलीवर िकती अनथार्चा मारा होत आहे ितकड ेलक्ष िदले हणजे पुरे. इटलीची मकु्तता ही मनु यजाती या मकु्तेचाच भाग आहे असे मानून प्र तुत सकंटाब ल मी समाधान मानून घेतो. नसैिगर्क रीतीनेच िनभर्य िवचार िन विरत कृित असा माझा वभाव अस याने वरील त विवचारात माझा िव वास अस याने मी या त वांचा जय हावा एतदथर् माझ ेसवर् आयु य ितकडचे अपर्ण कर याचे सहजग याच ठरिवले. मा या देशा या स यःि थतीचे सू म िनरीक्षण करताच मला असे पक्के कळून आले की, आप या देशा या उद्धाराचे खरे प्रय न कर यास गु ततेिशवाय दसुरा मागर्च उरलेला नाही. खरोखरच गु तकटािशवाय जलुमुाखाली िचरडले या परतंत्र लोकांना वातं य सपंादनाचे युद्धसािह य तयार कर यास अ य मागर् कोठून सापडणार?

माझ ेआयु य वदेशाला अपर्ण के यापासनू माझी मखु्य इ छा अशी आहे की, यांना यांना वदेश वातं याची लालसा असेल िन जे जे यासाठी प्राण दे यासही तयार

असतील यांना यांना एका एकीभवनात आणावे. कोणचाही उघड प्रय न करावयाचे आधी या सवार्ंनी एकमेकांचे िवचाराने िन एकमेकां या शिक्त एकत्र क न सवार्स पसतं असा एक कायम मागर् ठरवावा. असे न केले तर लवकर िकंवा उिशरा पण िनरिनरा या पुढार् यांत आप या हेतूला अ यंत घातक अशी यादवी माज यािशवाय रहाणार नाही. मी आपली ओळख क न घे यास श द आपलेच उ चारीत येत आहे, ‘आपण एकत्र जम ूया, खल क या, बंधूबंधूसारखे कतर् यपतूर्ते तव झटू या.’ मा या िवनंतीचा अ हेर क नका. क्विचत आप याला असे आढळून येईल की, इटली या वातं ययुद्धात पिह याने उभारलेला हात माझा असेल.”

हे पत्र मला िमळाले याच वेळेस मा या या िमत्राला अॅिटिलयोने माझी भेट घेऊन मला त डी मािहती दे यास सांिगतले होते, या िमत्राने याचे काम बजािवले. याचे नाव ‘डोमेिनको मोरो’ हे असनू हा ल करात ले टेनंट होता. याचाही ज म हेिनसलाच झाला होता. आप या इतर ने यांसह िन सवंग यासह हाही देशभक्त कोसझा येथे देशवीरांचे मरण वरता झाला. काही िदवसांनी मला ‘एिमिलओ ब डीएरा’ याचे पत्र आले, यात तो किन ठ बंधु िलिहतो, “माझी िन मा या भावाची अशी खात्री आहे की, आप या ददुवी इटली देशाची मकु्तता कर याकड ेआपले सवर् व अपर्ण करणे हे आपणा प्र येकाचे मखु्य कतर् य आहे. आ ही ‘त ण इटली’ या नावाची गु त मडंळी वातं यसमयाची तयारी करीत आहेत असे ऐकून होतो. हणनू या मडंळीत आपला प्रवेश हावा हणनू फार खटपट करीत होतो. तीन वषपयर्ंत सवर् प्रय न यथर् झाले. तुमचे लेख इटलीम ये प्रसार हो याचे बंद केले गेले. सरकारने सवर् लोकांची अशी समजूत क न िदली की, सॅ हाय या

उठावणीला अपयश आ याने ‘त ण इटली’ ची फाटाफूट होऊन ती मडंळी लयास गेली... या वेळेस आ हाला तुमची मखु्य त वे जरी माहीत न हती तथािप आमची त वेिह तुम याशी पणूर् एक पच होती. आमचीही अशीच इ छा होती िन आहे की, आमचा िप्रय देश वतंत्र, एकीभतू िन लोकस ताक असावा. आ हीिह आमची सवर् आशा आप या वावलबंनावरच ठेवीत होतो. परक्यां या दाराशी िभक्षा मागत न िफरता सशक्तता येताच रणांगणात उडी घेउन शत्रसू आ हान यावयाचे असाच आमचा बेत होता.”

बंडीएरा बंधूचें नीितशा त्र, परमे वर, मान य िन वदेशभमूी या पायावर रचलेले होते. परमे वराचे अि त वाव न यांनी अथार्तच असे िसद्ध केले की, सवर् मनु यजाती सबंधु वाने िन सहकरणाने वाग यासच उ नतीकड ेजाईल. सवर् िव व हे प्रगमनो मखु आहे. ते प्रगमन एकमेकांची टाळकी सडकून होणारे नसनू एकमेकांवर पे्रम िन मदत क नच होणारे आहे. हे मनु य जातीचे पर पराशी असणारे पे्रमळ िन सहकारी वतर्न योग्य रीतीने पार पड यास कतर् या या पिवत्र त वाचा अिंगकार केला पािहजे. अशा रीतीने मानवी जातीचे प्रगमन हे उि ट िन कतर् य ही वतर्न नीती ठरवून याव न मग प्र येक देशाकड ेकोणते िविश ट कायर् येत आहे हे यांनी ठरिवले. मानवीजाती या उ नतीला प्रवतर्क असे वदेशाकड ेआलेले िविश ट कतर् य ओळखून याप्रमाणे मग यिक्तिवषयक कतर् य काय आहे हे यांनी िनि चत केले. ही कतर् यबुिद्ध िन हा त विवचार यां या मनात, जरी ते बौिद्धक मागार्तून दरू जाऊन ल करी खा यात िशरलेले होते तरी, नैसिगर्क रीतीनेच प्रादभुूर्त झाला. कारण, यांचा आ मा हा भतूदया, देशप्रीती िन कतर् यिन ठा यांनी पिवत्र झालेला होता. या दोघांचीही आप या आईवर फारच प्रीती होती. परंतु ती प्रीती ही मनु याला देवदतूां या योग्यतेला नेणारी प्रीती असनू ती याला पशू या नीचतेला नेणारी लपंटता न हती. मनु या या उ चतम कतर् याला आड येणारी ती प्रीती न हती, तर उलट या कतर् याची पूतर्ता कर यासाठी दयातील अहंकाराला पार हुसकून देऊन या िठकाणी जे उ नत, उ तम िन सुदंर असेल याचेच अिध ठान करिवणारी होती. अॅिटिलओचे लग्न झाले होते, याला अप यही होते. परंतु या बालकाचे पाने परमे वराने अॅिटिलओकड ेएका त ण जीवाला िशक्षण दे याचे जे कतर् य िदले होते या कतर् याने अॅिटिलओ या वदेशसेवेला जा त प्रो साहन िमळाले. या बालकाकड ेपाहून अॅिटिलओ वदेशसेवेपासनू ढळला नाही इतकेच न हे, तर या बालकाला िशक्षण दे याचे आप या कृतीवर अवलबंून आहे हे जाणनू तो जा त नेटाने वदेशसेवेला िसद्ध झाला. या या या सशुील प नीवर-ती या या िवरहाने मृ यु पावली हे पुढे मी सांगणार आहे--तो आप या प्राणाहून जा त पे्रम करीत असे. ती या या दयाचा िवसावा होती. ित या पाशी तो शक्य िततके सवर् बेत िव वासाने सांगत असे.

यानंतर आम या मधला पत्र यवहार मला उघड उघड कारणाकिरता प्रिसद्ध करता येत नाही; तथािप १८४३ या शेवटी आले या पत्राचा एक उतारा देतो. अॅिटिलओ िलिहतोः-- “इटलीम ये बंडाची वाला धुमस ूलागली आहे असे मला कळले या बातमीव न िदसले. हे जर खरे असेल तर आप या भाग्याची- वातं यसयू दयाची पहाट फटफटू लागली आहे! अशा वेळेला प्र येक खर् या वदेशभक्ताने आपापले कतर् य कर यास स ज असले पािहजे. हणनू या िठकाणी प्र यक्ष हजर राह यासाठी मी ितकड ेजा याची साधने शोधीत आहे...

... असा माझा बेत आहे. यावरही जर या कामात मला अपयश आले तर तो माझा अपराध न हे. माझा हेतु असा आहे की, मी या भागात िशर याबरोबर एक गिनमी टोळी तयार करावयाची. ितचा पुढाकार घेऊन पवर्तात घुसावयाचे िन मग तेथनू मृ यु येईपयर्ंत वदेशाथर् लढत रहावयाचे. मी हे पक्के जाणनू आहे की, या धाडसाचा ता श उपयोग िवशेष होणार नाही. परंत ु या कृ याचा नैितक पिरणाम मात्र िवलक्षण होईल यात काही शंका नाही. या योगाने आप या या अधम शत्रू या अतंःकरणात भयंकर धडकी भरेल. मी या शत्रू या िव वास ूल करातील अस याने मी उठावणी क न उठलो की, या ल कराचे बळावर तो परका मदो मत झाला आहे याच ल करात अिव वास उ प न झा याने तो खात्रीने गांग न जाईल. याची िन मी शक्ती नाहीशी होईल. दसुरे असे की, मजप्रमाणेच जे इतर इटािलयन लोक परक्या स तेला लाथ मार यास मखूर्पणा या िन पापकारक अशा ल करी शपथांमळेु कचरत आहेत या सवार्ंनी मी उदाहरण घालनू िद यासारखे होईल. ितसरे असे की, आप या पक्षातील लोक शत्रू या बलाब ल मु ाम फुगिवले या बाता एकून गभर्गिळत होतात. यांना शत्रूं या ल करात बंडाची वाला धगधगलेली पाहून खात्रीने अवसान चढेल.”

या पत्राव न अॅिटिलओला उठावणी कर यास कोणीही िचथािवले नसनू तोच वयं फूतीर्ने िकती उतावीळ झालेला होता हे िदसनू येईल. वाचकांना हे आठवतच असेल की, १८४३ म ये वरील पत्र िलिहले जा याचे समुारास इटलीम ये भयंकर असतंोष माजला होता. गु त मडं यांची तयारी जगंी होती. सरकारचा जलुमू या गु त कटांना मार यासाठी जो जो वाढू लागला तो तो असतंोष िन लोकक्षोम जा त जा त होऊ लागला. या ि थतीचा फायदा घेउन योग्य रीतीने या असतंोषातून धडकले या वालेला यवि थत व प दे यात आले असते तर इटली या रा यक्रातंीला तेथूनच आरंभ करिवता आला असता. या असतंोषाची िन रोमाग्नातील प्रमखु शहरातून सरकारी सै याशी लोकां या उडाले या लहान झटापटीची बातमी येताच ब डीएरा बंधूना शेवटचा िदवस जवळ आला असे वाटू लागले. इतक्यात रा यक्रांतीला अ यंत उपयोगी अशा मरुाटोरी या गिनमी टो याही बाहेर पड या. म य इटलीभर बंड उठ याची बातमी पसरली. वाटेल ते प्रय न क न अखेर ब डीएरा बंधूंनी या चळवळी या काही पुढार् यांशी दळण वळण पाडले. परंतु

यांनी सचुिवले या मागार्चा या पुढार् यांनी वीकार केला नाही. प्रथम ‘पुढे पाहू’ हणनू कळिवले, नतंर िवनाकारण ढकलाढकली सु झाली. शेवटी एका सवर् यापी उठावणी या भल या िन अशक्य नादाला लागनू या पुढार् यांनी लोकांचा जोम िदरंगाईने यथर् दवडला. ब डीएरा बंधनूा जी एक लहानशी रक्कम पािहजे होती ती दे याचेही नाकार यात आले. परंतु अॅिटिलओने या या या झाले या फसवणकुीब ल मजजवळ एक चकार श दही काढला नाही. क्विचत माझ ेजे परम िमत्र होते यां यािव द्ध िलिह यास तो धजला नसावा िकंवा या या उदा त वभावानु प यथर् का याकूट कर याचा याला वीट आला असावा. गे या ८-९ वषार्म ये इटलीत एक नवीन वगर् उ प न झालेला आहे. हा वगर् देशभक्तीचे ढ ग कर यात अगदी पटाईत आहे. परंतु वा तिवक रीतीने पहाता वतःचा िन वतः या देशाचा दलु िकक कर याचे कामािशवाय इतर कोण याही कामात याची त परता िदसनू येत नाही. ते िभत्रे आहेत इतकेच न हे तर ढ गीही आहेत. हे लोक अिधकाराने िकंवा सपं तीने वजनदार समजले जातात. परंतु काही अशंी रा यक्रांती या शा त्राचे अक्षरही कळ याची अक्कल नस याने परंतु बर् याच अशंी वतः या याडपणाने कोण याही प्रकार या जोरदार चळवळीला िव द्ध असतात. ददुवाने या नेभ या पक्षासच पुढारी पुढारी हणनू िमरिवले जाते िन या योगाने आपले त ण लोक साहिजक रीतीनच याचा उपदेशाकड ेलक्ष देतात. या वयंम य नेभ या पढुार् यांना वतः तर वदेश वर आण याची ताकद नाहीच नाही; परंतु जर काही धाडसी िन वाथर् यागी देशभक्तांनी वदेश वातं य िमळिव याचा जो एकच उपाय तो योज या या मसलतीला आरंभ केला की, हे नामदर् लोक तो बेत हाणनू पाड यास तयार असतात. ते हणतात, वातं य उ तम आहे पण ते घाईने िमळवून उपयोगी नाही. ते हणतात, आप या त णांचे वतर्न नीित या सधुारले पािहजे. ते हणतात, शत्रचेू ल करी साम यर् अवाढ य आहे. आकडशेा त्राचे हे लोक फार चहाते आहेत. आकड ेमोडमोडून मोजणी क न, पु हा मोजणी क न अखेर आहे याहून ित पट सखं्या होईतोपयर्ंत यांचे गिणत चालते. ८०,००० ऑि ट्रयन लोक खु इटलीत आहेत ते; अिधक ८०,००० ऑि ट्रयामधून येणार आहेत ते; अिधक ८०,००० ऑि ट्रयन ितकडून-ितकडून हणजे कोठून हे परमे वरास माहीत!-येणार आहेत ते! असे वा तिवक सखं्येपेक्षा ित पट िशपाई आहेत असे दाखवून ता या दमा या शूर त णांपुढे िनराशेचे रडगाणे गाईले जाते. इतक्यावरही जर काही लोकक्षोमाची वाला उठलीच तर सिंध साधून हे लोक ितचा िकंिचत ्अनुवाद क लागतात, ितचे पुढारीपण हातात येताच मग ‘कसे’ िन ‘के हा’ या िवषयावर उपदेश क लागतात. यावेळी यां या िदसनू येणार् या घातकपणाची िनदंा करावी तेवढी थोडीच आहे. कारण, जर ती चळवळ पावसा यात सु झाली असली तर ते ‘वसतंाची वाट पहाणे चांगले’ हणनू हणतात. वसतंात फुले फुलतात िन ते हा शरीरातून िकंिचतसे रक्त बाहेर गे यास िततके प्रकृतीला

जा त सखुकारकच होते! बरे, ती लोकक्षोभाची चळवळ जर वसतं ऋतूत सु झाली तर मग पावसा याची वाट पहाणे चांगले हणनू हणतात. पावसा यात न यानाले तुडुबं भ न वहात असतात, द्राक्षाचे बागाआड दड यास फार सलुभ होते! क्रांितशा त्राचे प्र यक्ष कृतीने यांना ज्ञान झालेले आहे यांचे साधे िन सरळ बेत खोडून काढ यात येतात. मोठमो या अवाढ य बेताची योजना कर याचा डौल दाखिव यात येतो. प्रांतातून उठावणी कर याचे ऐवजी मोठमो या राजधानीतून उठावणी घडव याचे घाटू लागते. पर परिवरोधी पक्षांचे एकीकरण के यावर मग उठावयाचे या द्रािवडी प्राणायामाची योजना, जे आधीच एकमत झालेले आहेत यांनाच घेऊन आरंभ कर या या सो या मागार्चे ऐवजी, कर यात येते. अशा रीतीने या पंधरव यापासनू या पंधरव यापयर्ंत ढकलाढकली सु होते. म यंतरी लोकक्षोभाची अिनयिमत वाला िवझ ूलागते. आपसात मतभेद िन पक्ष िवपक्ष होतात िन अखेर उठावणीचा सवर् जोम नाहीसा होतो. जे कृित क न दाखिव यासाठी सारखे धडपडत असतात असे जवान लोक बहुधा िदरंगाई होत चालली हणजे िनराश होऊ लागतात. तेही फाजील िवचारी बनू लागतात. आिण काही खर् या खर् या तजेाने चैत ययुक्त असणारे जा व य देशभक्त त ण लोक िनराशेने येणार् या धैयार्सह काही तरी धाडसाचे कृ य कर यास प्रवृ त होतात. म यंतरी या कालात लोकक्षोभाचा सगुावा काढून परके सरकार सावध होते. ते आपले हेर वाढिवतात. सै य स ज क न ठेवतात. हलके हलके सावधपणाने याचे यांना िवशेष भय वाटत असेल असे लोक कैद करतात, अशा रीतीने लोकांचे सवर् गु तकट फुटले आहेत असे पहाताच सवर् देशभर पळापळीला सरुवात होते. जे याड िन कमकुवत पुढारी आप या वत; या नामदर्पणाने हे सकंट ओढवून घेतात तेच पु हा डौलाने पुढे येतात आिण या फसले या उठावणीकड ेबोट दाखवून हणतात, “तरी आ ही सांगत होतो की, अस या प्रय नाने देश वर यावयाचा नाही.” मखूर् िन भोळे लोक हे एकून फसतात िन आपणही हण ूलागतात की, पूणर् वातं य हे मनोरा य आहे.

मग आम या माता फाशीवर उ या असणार् या देशवीरपुत्रासाठी ढसाढसा रडू लागतात. इकड े या देशवीरां या पे्रतावरही सडू घे यासाठी अधम पोिलसलोक तयार असतात. लोकक्षोभाला दाब यासाठी सरकार काही हक्क दे याची कंडी िपकिवते. ही कंडी ऐकताच ‘वसतंाची वाट पाहणारे’ पुढारी लोकास शांत हो याचा उपदेश देतात िन यां या ८०,००० ऑि ट्रयन सै याला तीनने गणुनू िन पु हा गणुनू अकं मोड यास आरंभ होतो! इटलीम ये आजपयर्ंत या शेकडो उठाव या फस या यांचा हाच इितहास आहे.

इटलीत बंडाला यश यावे अशी लोकांची खरोखरच इ छा असेल तर यांनी हे पक्के यानात ठेवावे की, अिहनकुलाप्रमाणे पर परिवरोधी पक्षाचे समेंलन हो याचे यथर् आशा याने के हाही क नये. या प्र येकाचे येय िनरिनराळे अस याने यांचे एकीकरणावर उठावणी अवलबंून ठेिवली की, ती तशीच गभार्व थेत कायम रहाणार यात

शंका नाही. तसेच बंडाचा आरंभ बहुधा राजधा यांतून क नये कारण राजधा यात साहिजकपणेच शत्रूचें सै याचा तळ पडलेला असतो. तेथे हेरांचा िन पोिलसांचा सळुसळुाट असतो. तेथे आरंभ झाला हणजे तो िन फळ करणे परक्यांना ते हाच सलुभ होते, बंडा या प्रारंभीचे अपयश आले की बंड अशक्य झाले असे समजावे. बंड अशाच िठकाणी उभारावे की, जेथे प्रथम आपणास जय येईल. िकतीिह लहान का असेना, पण आरंभी या उठावणीस जय िमळत गेला पािहजे. हणजे बंडाची वाला धडाक्यात पसरते, मग अपजय आले तरी लोक पिह या जया या, प्र तुत बला या आधाराने जोरावू लागतात. हणनू जे लोक वदेशाथर् प्राण याग कर यास तयार असतील िन यांचे येय पूणर् वातं य हेच असेल िततक्याच मदर् देशभक्तांनी, याड पुढार् यानां न िवचारता, या जागी प्रथम प्रय न यश वी होईल असा सभंव असेल तेथे एकदम योग्य सिंध साधून रणांगणांत गिनमी का याने उडी घ्यावी. शेवटी जे लोक असे हणतात की, लोक सिुशिक्षत झाले, नीितमान झाले, वातं याला योग्य झाले हणजे आपण उठावणी क . या लोकांना पिरि थतीचे मळुीच ज्ञान नाही असे समजावे. िशक्षण िमळा यावर वातं य िमळवावयाचे, पण वातं य िमळा यािशवाय िशक्षण िमळणार कसे? जेथे वदेश मेलेले आहे, जेथे वरा ट्र चैत यरिहत आहे, जेथे िशक्षण दे याची साधने ऑि ट्रयन लोकां या हाती आहेत तेथे िशक्षण िमळणार कसे? ऑि ट्रयन लोक तु हाला वातं याला योग्य ते िशक्षण कसे देतील? कसे देउ देतील? अशा ि थतीत िशक्षणाचा पिहला धडा हणजे बंड करणे हाच होय.परवशता आहे तोपयर्ंत वातं यिशक्षण नाही. हणनू वातं यिशक्षणा या शाळेची पिहली पायरी हणजे परवशतेवर आघात करणे ही होय. लोकात स गणु नाहीत हे खरे आहे. हणनूच तर बंडाची आव यकता आहे. लोक स गणुी असते तर यांना बंड करावे लागलेच नसते, कारण लोक स गणुी असते तर ते परतंत्रच झाले नसते? या पिरि थतीत रा ट्राला जो पिहला स गणु िशकवावयाचा तो पारतं य नाशाचाच होय. १७८९ म ये फ्रच लोक, १८०८ म ये पॅिनअडर् लोक िन १८२१ म ये ग्रीक लोक हे आप या इटली देशातील ह ली या ि थतीहून या त सिुशिक्षत मळुीच न हते तरी यांनी िशक्षणास आरंभ कोठून करावा हे ओळखताच पारतं याचा नाश कर यासाठी रणांगणांत उडी घेतली, पराक्रमाचा उ कषर् क न दाखिवला, वा मापर्णाचा कळस केला िन वातं याचा जयजयकार झाला-ते लोक सिुशिक्षत झाले!

ते हा इटलीत यश वी उठावणी कर यास मखूर्पणा या आके्षपांना भीक घालनू िदरंगाई कर यात हशील नाही. मखु्य िवचार करावयाचा तो हा की, चहूकड ेअसतंोष माजला की नाही; देशािभमानाची योत पेटली आहे की नाही; लोक वातं यसमराला उ सकु िन तयार आहेत की नाहीत. लोकांची अशी उ सकुता िन तयारी गु त िन उघड रीतीने घडवून आणली हणजे मग यांना वाचता िकती येते, अकंगिणत िकती येते हे

पाह याची काही एक आव यकता नाही. वातं याची अिभ िच िन यासाठी देहपात कर याची योग्यता आली की उठावणीची नौबत धडधडू लाग यास काही हरकत नाही. इटलीत ही नौबत झडू यावी अशी सिंध आली आहे अशी ब डीएरा बंधचूी खात्री होती, माझीही अशीच खात्री आहे. इटली स ज आहे. ‘त ण इटली’ कतृर् व कर यास स ज आहे. जर हे “वसतंाची वाट पहाणारे” ढवळाढवळ न करते तर यापूवीर्च ते कतृर् व पारही पडले असते.

असो. वर िलिह याप्रमाणे अॅिटिलओ िन एिमिलओ यां या बेताचा वीकार म य इटलीतील पुढार् यांनी केला नाही िकंवा यांना पैसेही िदले नाहीत. ती उठावणी फस यासारखी झाली, परंतु या योगाने ऑि ट्रयन ल करी अिधकार् यांचे या ब डीएरा बंधूवर लक्ष वेधले. यांना गु त रीतीने धर याची तजवीज चालली. हे ऐकताच ते दोघेिह बंधु माचर् २८, १८४४ या िदवशी इटलीतून पळून गेले. या वेळेस एिमिलओ मला िलिहतोः-

“कोणाचा अपराध घडला हे जरी मला ठाउक नाही तथािप आ हास मदत कर यात आली नाही. या या योगाने किचत ्पूणर् जय िमळाला असता या बेताचा यांनी ितर कार केला. खरोखर आ ही ल करात उठावणी केली असती तर आम या या उदा त उदाहरणाने फुरण पावून आपले ४०,००० देशबंधु, जे ऑ ट्रीया या ल करात ढ गी िन पापकारक अशा ल करी शपथांनी बद्ध आहेत परंत ु यांचे अतं;करण वदेशाकड ेओढत आहे, ते सवर् या बंधनाचे तुकड ेउडिव यास िसद्ध झाले असते. आम या केसालािह उघड रीतीने धक्का लाव याची शत्रचूी छाती न हती. आ हाला एकदम पकड याचा मखूर्पणाचा हुकूम (ऑ ट्रीयाला हा हुकूम सोड याची िहमंत झाली असती काय?) सटुला असता तर या योगाने आमचे सरंक्षकच वाढले असते. परंतु शेवटी ओंफस झाले. बोलोग्रीजना हुसकून िदले गेले. धडपड सु झाली. जे वदेशाथर् लढ यासाठी अधीर झाले होते िन सरकारचे लक्षात यांचे हे वतर्न पूणर् आले होते या आ हास पुढार् याकडून चे टा कर यासारखा िन भाजीपा यांना सांगावा तसा िनरोप आला की, ‘वसतंाची वाट पहा’! परंतु आ ही िनराश झालो नाही... या बेताला एक लहानशी रक्कम पािहजे होती. मा या भावाला ती कोठेही िमळेना. इकड ेसरकारने आ ही राजद्रोही आहोत अशी पूणर् खात्री क न घेऊन, परंतु उघड रीतीने आ हास धर याचे साम यर् नस याने, युक्तीने पकड याचा घाट घातला. यांनी मा या भावाला हेिनसकड ेये याचा हुकूम केला, वाटेने यांचेवर जमर्न हेरांचा पहारा ठेवला. मा या भावाने पु हा एकदा पैसे िमळिव याचा िन वाटेल ते सकंट आले तरी उठावणी कर याचा प्रय न केला. पण सवर् यथर् झाले. हे पहाताच या िदवशी हेिनसला हजर हो याचा हुकूम सटुला होता या िदवसा या आधीच तो पळाला. मीही याच वेळेला ट्री टीहून पळालो........... या सकंटाचे सवर् पाप या िव वासघातकी पुढार् यांवर पडो. यांना मा या िमत्राने कळिवले की, आता तु ही सा य देणार नाही तर ते नाश पावतील. ते हा

यांनी िलिहले की, यांचा नाश झा यासारखाच आहे. मला हे मािहती आहे की तु हाला या िदरंगाईची, फसवणकुीची काहीच मािहती लागलेली नाही. हणनू आपण पूणर् िनरपराधी आहात. परंत ु यानी िव वासघात केला या बकसाधूंना मी माझा इटली देश वतंत्र होताच लोकपक्षीय यायासनासमोर ओढून आणीन यां यावर देशद्रोहाचा आरोप ठेवीन. पारतं य िन अपमान हे जा त िदवस कसे िटकवावे याचा िवचार करणारे हे देशद्रोही लोक वतंत्र इटलीपुढे चळचळ कापू लागतील!”

‘िसरा’ येथून अॅिटिलओ िलिहतोः-- “गे या जानेवारीपासनू (१८४४) मा यािवषयी िन आप या कायार्िवषयी बर् याच

मह वा या गो टी घडून येत आहेत. िमिझरेली नावा या एका मनु याने माझ ेसवर् बेत सरकारला कळिवले आहेत............. या हुकुमाप्रमाणे मला हेिनसला जाणे भाग पडले. ितकड ेजाणारे ता ं तारीख ३ माचर्ला िसद्ध झाले. या तारवात मी पाय ठेिवला असता की, हेिनस या ऐवजी मला अधंार कोठडीच पहावी लागती हे मी पक्के जाणनू होतो. हणनू आणखी जा त सकंटे ओढिव याचे आधीच मी गु त रीतीने पळून गेलो. अनंत यातना भोगीत भोगीत अखेर मी सरुिक्षत रीतीने येथे पोचलो. या वेळेस माझा भाऊ हेिनस येथे होता. याला िनरोप धाड यात मला यश आले. माझा िव वासघात करणार् याला मा या भावाचेही वतर्न माहीत होते, हणनू मा या भावानेही सकंट टाळ यासाठी माझ ेउदाहरण िगरवावे असे मी याला कळिवले. परंतु मला अजूनपयर्ंत याची काही एक बातमी कळली नाही! या सकंटाची बातमी कळताच मा या िप्रयतम आईची िन मा या सशुील प नीची काय अव था होईल? या हे दःुख कसे सोसतील? हाय! हाय! मानवी जातीचे िन वदेशभमूीचे क याण कर याचे माझ ेप्रथम कतर् य आहे. असे मी पूणर् जाणत आहे. मला अशी आशा आहे की, माझ ेवतर्नही याचप्रमाणे राहील. परंतु मला हे कबूल करावे लागत आहे की, या कतर् याप्री यथर् मला भारी िकंमत पडत आहे!”

अॅिटिलओ हे पत्र िलिहत असताच याची पे्रमळ प नी या दःुखाचे धक्क्याने मृ यु पावली होती! एिमिलयोने अॅिटिलओ पळून गेला असावा हणनू बातमी देताच ितचे दय दभुगं झाले. तरी या गो टीब ल जोपयर्ंत नक्की काही कळले न हते तोपयर्ंत ितने चकारश द काढला नाही. िवरहाचे अस य दःुख ितला आत याआत दग्ध करीत होते. परंतु आप या िप्रय पतीने सरुिक्षत पोच याचे पत्र येताच ितचे दय फुटून ती आक्रोश क लागली. ती कोमल लितका जळू लागली. काही िदवसांचे आत ती सा वी झु न झु न म न गेली! यांना यांना ितची मािहती होती ते सवर् सांगतात की, ती सुदंरतेत िजतकी अ िवतीय होती िततकीच बौिद्धक िन नैितक स गणुात े ठ होती. इटलीम ये वदेश वातं याथर् या िक येक ि त्रयांचे बळी पडले यातच िहचाही बळी पडला. या ि त्रयांची मािहती या हतभाग्यांना यां या िवरहाचे दःुख भोगावे लागते यािशवाय

कोणासही नाही! इटली या या नीच परवशतेत देशभक्तांना वतःचे न हे तर आप या िप्रयतमांचेिह बळी यावे लागत आहेत!

अॅिटिलओचे िनरोपापमाणे एिमिलओही पळाला िन का युर् येथे आला. परंत ुया देशभक्ताला वनवासाचे एकच सकंट सोसावे लागणार न हते, तर याहूनही भयंकर असे दसुरे एक सकंट या यापुढे द त हणनू उभे रािहले. या दोन भावांनी ल करातून एकदम पळ काढ याने ऑ ट्रीयाचे सै यात एकच खळबळ उडाली. या एकदम नाहीशा झाले या भावांचे उदाहरण क्विचत इतर त ण िशपाई वळिवतील ही एक भीती, िन दसुरी जा त भयंकर धडकी हटली हणजे या सै यावर सवर् मदार ठेिवलेली या सै यात वातं ये छा िन रा ट्रकटाचा िशरकाव झा याचे या कृ याने उघडकीस आले! ही खळबळ दाब यास एकच मागर् होता. ब डीएरा बंधूं या या पलायनास पोरकट हणनू यास रा ट्रीय प्रय नाचे व पच देऊ नये िन यि कंिचत खाजगी गो ट हणनू ितकड ेदलुर्क्ष के यासारखे दाखवावे असा ऑि ट्रयन सरकारने बेत क न सौ य उपाय योज यास आरंभ केला. याची हकीकत एिमिलओचे (एिप्रल २२, १८४४) पत्रात जशी आहे तशीच देतोः--

“मी ह ली का युर् येथे आहे. लाँबडीर् िन हेिनस या प्रांताचा मखु्य ग हनर्र आचर् यूक रेिनएरी याने मा या आईकड ेएक मनु य धाडला. जर मातािप याचे आप या पुत्रावर जे वजन असते ते खचर् क न ितला का युर्हून मी हेिनसला यावे असे माझे मन जर वळिवता येईल, तर या या वतः या स मानाची शपथ घेऊन याने वचन िदले की, एिमिलओला नु ती माफी होईल इतकेच न हे तर याला पु हा नौकरीवर घे यात येईल. दु ट गु त मडंळीं या नादी लागनू िबघडले या या त णाला काही एक िशक्षा न होता याला स मानाने वागिव यात येईल. अॅिटिलओला मात्र माफी िमळेलच असे नक्की जरी सांगता येत नाही तरी बहुतेक अशी राजा या उदार वभावानु प ती माफी िमळावी अशी खटपट के यास यश येईल.

हे ऐकताच यावर िव वास ठेवून िन फार आशा ध न माझी आई घर सोडून िनघाली, मजकड ेआली. या वेळेस मा या मनाला मनोिवकारां या िकती भयंकर वादळात सापडावे लागले असेल याची तु हीच क पना करा!

मा या आईला मी पुनःपु हा सांिगतले की, मी येथेच रहावे अशी मा या कतर् याची आज्ञा आहे. अहाहा, मा या वदेशाला मी परत यावे ही तर मा या मनाची उ कटतम इ छा आहे! परंतु जे हा मी वदेशाला परत येईन ते हा, आई, गलुामिगरी या नरकात िक यासारखे जीवन ठेव यास येणार नाही तर स माननीय वातं ययुद्धातील मरण वर यात येणार आहे. इटलीम ये मी यावे हणनू ते आणलेले हे गलुामिगरीचे परवाने योग्य नाहीत. इटली देशात ये यासाठी मजजवळ खरा खरा परवाना आहे. तो हटला हणजे हा मा या हातातील ती ण ख ग होय. मी तु यावर, आई, मा या

प्राणाहून जा त पे्रम करीत आहे. परंतु हाती घेतले या मह तम कायार्त कोणचेही िनमर्ल पे्रम आड येता उपयोगी नाही. मी राजा या िनशाणाला सोडून पळालो. राजाचे िनशाण सोडता येईल, परंतु वदेशभमूीचे िनशाण कधीही सोडता यावयाचे नाही!

हे सवर् मी मा या आईला सांिगतले. दःुखाने त्र त झाले या िन ममतेने वेडावले या मा या आईला मी काय हणतो हे उमजत नाही! ित या नेत्रातून अ ुधारा वहात आहेत! ती मला दोष लावते आहे! ितचे ते अ ु पाहून माझ े दय जळू लागते. ितचे ते-मी िनरपराधी असताही िदलेले दोष ऐकून मा या अतंःकरणावर तरवारीचे वार होतात! मा या आईने मला कृतघ्न, अमानुष, राक्षसी, खुनी हटले. ित या रोदनाने मी तळमळू लागलो, परंतु या तळमळ याचा मा या िववेकबदु्धीवर काही पिरणाम झाला नाही. मी हे जाणनू आहे की, ित या या दःुखाची िन अ ुंची जबाबदारी मा यावर नसनू ती या परक्या अधम चांडाळावरच पडत आहे! इतके िदवस मी मा या िप्रयकर देशा या पे्रमानेच स ज झालो होतो. परंत,ु आता मा या आई या या ि थतीने, या दु टां या मह वाकांक्षेने मा या देशावर पारतं य लादनू आम या िप्रयकर कुटंुबाना अस या अस य सकंटात ढकलले या दु टां या वेषानेही यां या नरडीचा घोट घे यास मी दु पट स ज झालो आहे. मा या देशाचा सडू आिण मा या आईचा सडू! परक्या अधमावर दोन सडू उगवावयाचे आहेत!

.........माझ ेसमाधानासाठी तु ही एक श द तरी बोला, तुम या सहानुभतूीने शेकडो मखूार्ंनी िन हजारो नामदर् लोकांनी घेतले या अनंत आके्षपाचे िनरसन झाले असे मला वाटून मा या मनाला उ साह येईल.”

भिव यकालात आपले नाव अजरामर राख यासाठी जी जी उदा त कृ ये, यां या मृ यूसह, ब डीएराबंधूनी केली या सवार्त आई या िवनंतीला अमा य के याचे कृ य अ यंत उदा त असे मला वाटते. माझ ेहे हणणे शेकडो जणांना कबूल होणार नाही हे मी जाणनू आहे. शेकडो जणांनी अस या प्रसगंात धीर सोडला असता इतकेच न हे, तर या कृ याचे गोड गोड भाषेत मडंनही केले असते. एका रक्ताचे िन एका मांसाचे बंधन पू य आहे. कौटंुिबक पे्रमाचा इतर सवर् कतर् यावर अबािधत ताबा आहे, वगरेै वाक्याखाली यांनी आप या दौबर् याला छपिव याचा प्रय न केला असता. ही वाक्ये वरवर िवचार करणाराला खरी भासोत. परंतु मला यांचा मिथताथर् असाच वाटत आहे की, “आ ही वतःपुरते पहाणारे आहोत. िन या अहंकाराला िन अ पलपोटेपणाला स गणुांचे व प दे याचा आमचा प्रय न आहे.”

सवर्साधारण रीतीने बोलावयाचे हणजे ह ली मनु ये पे्रम करीत नाहीत. पे्रम ही परमे वराने मनु यांना िदलेली सव तम देणगी होय. पे्रम हे उ चतर योनीतील अि त वाचे वचनपत्र आहे. परंतु या पिवत्र पे्रमाला नाि तकांनी लपंटतेचे, पशुबद्धीचे िन तामसी

यसनांचे व प िदले आहे. जगक यार् या उ सजर्नाचे जे मखु्य िच ह आहे, सृ टीचे जे मलू आहे िन समाजाचे जे बीज आहे, ते कुटंुब परम पिवत्र आहे. परंत ुअशा या कुटंुबाला कतर् य असे काहीच नाही काय? पु ष िन त्री ही जगाची दोन त वे आहेत. हणनू िव वो नती या कायार्त यां यांकड े यिक्तिवषयक सखुाहून उ नततर अशी कतर् ये आलेली आहेत. परंतु ह ली िजकड ेपहावे या कुटंुबकतर् याला िवषयलपंटतेचे घाणेरड े व प प्रा त झाले आहे. पु ष िन त्री ही नावे खोडून टाकून नर िन मादी ही नावे उ चािरली जात आहेत!

इटलीम ये ह ली असलेला ददैुवी मातवृगर् अशाच को या िशक्षणात वाढलेला आहे. समाजाचे रचनेस त्रीवगार्कड ेयेणार् या कतर् याचे यांना भयकंर अज्ञान आहे. गलुामिगरीत वाढले या या माता आप या मलुालाही भयभीत रीतीने असेच िशकवू लागतात की, या कोणाची स ता आपणावर असेल याची चाकरी आपण क लागावी. इकड ेइटलीचा िपतवृगर् हा प्र येक कुटंुबा या पातळीवर सरकारी हेर आहेच हे जाणनू आप या मलुाला अिव वासाचे िन एकलक डपेणाचे िशक्षण देऊ लागतो. मातवृगर् या अभर्कांना गलुामिगरीचे धड ेदेणार िन िपतवृगर् यांना फाजील शंकेखोर िन तुसड ेक न ठेवणार. पुढे इटलीमध या त ण युवित युवजनापासनू ‘मी केवळ तु यासाठीच िजवंत राहीन’ अशी शपथ घेणार. परंतु िवषयलालसेचा पिहला बहर सरताच या युवतींना आढळून येते की, आप याकड ेआप या पतीचे पूणर् दलुर्क्ष झालेले आहे. कारण, जे नीच नागिरक आहेत ते नीच पित िन नेहशू य िमत्र असावयाचेच. जेथे राजकीय पारतं य आहे तेथे स पित व िन सि मत्र व कधीिह आढळणार नाही.

परंतु जर इटली या त ण युवित आप या िप्रयकरास असे सांगतील की, “तुमचे कतर् य हणजे मजबरोबर ‘िजवंत राह याचे’ नसनू उ च आनंदाचा अनभुव घेणे हेच होय. हणनू तु हाला जे हा दःुख होईल ते हा तु ही समाधानासाठी मजकड ेयेत जा. आपली ही दोन शरीरे आपण एकजीव क न हे पिवत्र आयु य नेऊ. देह दोन, परंतु अतंरा मा एक, अशा रीतीने हे आपले सयंुक्त जीवन आपण जे जे उ नत असेल, उदा त असेल, ई वरी असेल या या व तूला अपर्ण क .” जर आपला िपतवृगर् आप या त णांस असा उपदेश देईल की, “आयु याची खरी याख्या सखुलपंटता ही नाही. परंतु या जगातील उ च कतर् ये पार पाडून भावी उ चतर योनीत प्रगती क न घे याची आयु य ही एक पायरी आहे.” जर आप या माता बालकांना सांगतील की, “तु ही जीजसचे अनुकरण करा. मनु यजातीसाठी तो आनंदाने फासावर चढला. स यासाठी याने फासाव न उपदेश िदला. पे्रमाची खरी खूण ही आहे. स यासाठी स पे्रम हे आ मापर्ण करिवते.”--तर कुटंुबपे्रमाचा खरा हेतु सफल झाला असे होईल. कुटंुबपे्रमाची ही उ च क पना जर मातवृगर्, िपतवृगर् िन पि नवगर् यांना येईल तर आपला देश, देशवीरां या पराक्रमाने वतंत्र होईल. मग फाशीवर

चढले या िकंवा वनवासात िझजनू मेले या त णांसाठी त णीना रड याचा प्रसगं पुनरिप येणार नाही. ही पे्रमाची खरी याख्या होय. मला वाटते की खरे पे्रम तेच की जे उ चतम स याचे समथर्न करते, आपण या स या या िवजयासाठी सतत य न करते िन आप या आवड या प्रीत व तूलाही या स या या यशा तव प्रय न करावयास लावते. अिटिलओ िन एिमिलओ यां या मातेिव द्ध एकही श द बोल या या भयंकर पापापासनू परमे वर मला परावृ त करो! पण माझी अशी इ छा आहे की, ितने हा लेख वाचावा. माझी अशी खात्री आहे की, या ज मात िकंवा उ चतर ज मात हे ितला कळून आ यािशवाय राहणार नाही की, ित या पुत्रांनी ित यावर खरे पे्रम जर के हा केले तर ते यांनी या वेळेस आचर् यूक रेनीएरी याची ित या िवनंतीनेही माफी माग याचे नाकारले याच वेळी होय!

ब डीएराबंधनूी अशा रीतीने शत्रचूी िन ं य माफी माग याचे नाकार यावर ऑ ट्रीयाचे सरकारने या यावर राजद्रोहाचा आरोप आ याचे प्रिसद्ध केले. ब डीएराबंध ूहे ‘यंग इटली’ या गु त सभेस िमळाले आहेत, यांनी या राजद्रोही सं थेतफ भयंकर राजद्रोह केला आहे या आरोपाब ल जर काही तक्रार असेल तर यांनी हेिनस येथे सरकारी यायासनासमोर ९० िदवसाचे आत हजर हावे असा जािहरनामा लागला. या जािहरना याचे वतर्मानपत्राचे वारे ब डीएराबंधूनी उ तर प्रिसद्ध केले, “ आम या या कृ याला तु ही राजद्रोहाचा दोष हणत आहा ते कृ य के याब ल आ हाला ध यता वाटत आहे. परक्यां या स तेचा उ छेद करणे िन वदेशाचे िनसगर्द त वातं य िमळिवणे हे अ यंत पिवत्र कृ य आहे. आम यापुढे देवाने दोन गो टी ठेिव या हो या. राजद्रोह िन देशद्रोह यापैकी आ ही राजद्रोह िनवडला. कारण, देशद्रोहा या भयंकर नरकगामी पापाला पशर् कर याची आमची छाती होईना. आ ही हे जाणनू आहोत की, आमचा मृ यु ठरलेला आहे. के हा तरी मरण येणारच होते. मग वदेशाला गलुामिगरीत ढकलणार् या अधम शत्रचेू िनशाणाखाली म न नरकास जावे का वदेशाचे िनशाणाला तोलता मरण व न वगार्स जावे? आ ही हे वगर्गामी मरण प किरले आहे!” या उ तरानंतर थोडचे िदवसात आणखी एक युवा ऑ ट्रीया या ल करातून पळून ब डीएराबंधसू येउन िमळाला. हा युवा या बंधूं या वतीने लडंनम ये येउन मला भेटलेला त ण डोमेिनकोमोरो हाच होय. हा ल करात ले टेनंटचे जागेवर होता. याचे वय फक्त बावीस वषार्चे होते. या त णाची मदु्रा अ यंत रमणीय होती. याला पाहताच डॉ टे या ‘ याची कांती गौर, याची मदु्रा रमणीय िन याचे वतर्न िवनयशील असे,’ या वणर्नाचे मरण होते. कुमािरकेचा िवनय िन िसहंाचे शौयर् हे या त णात एकत्र झाले अस याने तो एखा या देवदतूासारखा िदसत असे.

इकड ेइटलीमधला असतंोष जा त जा त वाढू लागला. १८४३ म ये दाबून टाकलेली लोकांची चळवळ आता १८४४ म ये पु हा प्रादभुूर्त होउ लागली. आता ती लहान सहान

प्रमाणावर न हती. म य देश यापून ती दिक्षणेपयर्ंत पसरली होती. कोसझा येथे तर तेथील लोकांपैकी काही त ण सश त्र होउन बाहेर पडले. ती उठावणी सहज दाबली गेली, परंतु ितचा जनतेवर फारच िवलक्षण पिरणाम झाला. िसिसलीवरही जलुमुाचा अितरेक झा याने तो भाग बंडासाठी उतावीळ झाला होता. या वेळेस िसिसलीम ये उठावणीची इ छा इतकी प्रबळ झाली होती की, ‘वसतंाची वाट पहाणारे’ जर आडवे पडले नसते तर या बंडाची वाला विरत भडकली असती. वतर्मानपत्रातून लोकां या चैत याची वाट प ट िदस ूलागली. काही पत्रातून तर आता लवकरच बंड होणार हणनू भिव यवादही झाले. अशा लेखांचा उपयोग अशा वेळेला फारच असतो. या योगाने लोकांना अवसान भ लागते. जे झोपी गेलेले असतात तेही जागे होतात. यूरोपला िन देशाला सहजरीतीने तयारी ठेव यािवषयी सचूना िमळते. एकदम बंड झा यास लोक या धक्क्याने गांग न जातात, परंतु ‘बंड होणार’ ‘बंड होणार’ अशी लोकवातार् उठिवली की, लोक तो धक्का सोस याचे धैयर् धिरतात, इतकेच न हे, तर तो धक्का शत्रू या नरडीपयर्ंत पोचेल अशी तयारीही किरतात. इकड ेशत्रूचंा धीर नुस या बातमीनेच िन मे खचून जातो. इतकी मात्र सावधिगरी पािहजे की, अशा रीतीने शत्रसू गांगरिव याचे आधी चांगली तयारी ठेवावी. िशवाय ‘बंड होणार’ अशी आरोठी वारंवार ठोक याने शत्रूचंा या आरोळीवरील भरवंसा नाहीसा होतो िन ते सावध हो याचे ऐवजी दलुर्क्ष क लागतात. अशा रीतीने यांना दोनदा ितनदा फसिवले की मग एकदम उठावणी करावी. सारांश, अशा लोकवातने लोकांची बंडाची भीित कमी होते, शत्रलूा फसिवता फसिवता तो गरैसावध झाला की गाठता येते. परंतु या ‘वसतंाची वाट पाहणार् यास’ हे काही कळेना. यांनी या पत्रांची िनदंा चालिवली. चळवळीचा खरा जोम िदरंगाईने दवडला. परंतु रोमकड ेमात्र िवलक्षण जोर िदस ूलागला. ही बातमी का युर् येथे ब डीएरा बंधूस कळली. यांनी रणात उडी घे याचा िन चय केला िन सवार्नुमते ते या या तयारीला लागले.

हा िन चय कर यात या बंधु वयांचा खरा हेतु कोणालाच पूणर् समजलेला नाही. यां यावर उतावीळपणाचा िन अदरू टीचा आरोप करणारांना तर तो मळुीच समजलेला नाही. ब डीएरा बंधूंना जयाची मोठीशी आशा अशी के हाच न हती. इटलीचा िवजय होणारच होणार ही यांची खात्री होती. परंतु या िवजयाला आरंभ हो यास इटािलयन लोकां या बोलात िन कृतीत पूणर् मेळ पािहजे आहे असे याचे मत होते. वातं यासाठी बोलवयासच न हे तर मरावयास तयार झाले पािहजे. इटली या लोकात अजनू आयु याची एकवाक्यता नाही. “ितचे वािच िक्रयांया च महातामेक पता” ही एक पता इटली या लोकात नाही. जडवादाने मनु या या उ च शक्तीचा िन उदा त कतर् यबुद्धीचा सवर् वी नाश होतो. या जडवादानेच इटली या पढुार् यात वारा वाहील तशी पाठ देणार् याचा एक पक्ष उ प न झाला आहे. येयासाठी प्राण देणारी िन ठा लय पावली असनू िजकड ेितकड े

याड िन अ पसतंु ट आंध यांचा बाजार भरला आहे. अमकु त व स य आहे की नाही हे पहा याचे ऐवजी ते सलुभ आहे की नाही हे आधी ठरिव याकड े यांची प्रविृ त असते. कतर् य कोणचे हे ठरिव याचे ऐवजी फायदा कशात आहे इकड ेलक्ष दे यात येते. हणनू डा टेने आप या सू क्ष टीने पािहलेले इटलीचे येय या अदरू टी आंध यांना िदसत नाही! परमे वराने इटलीला िकती थोर कामिगरी िदली आहे! ितचे ई वरद त हक्क िकती पिवत्र आहेत! ते हक्क सपंादन कर याची िन सरंक्षण कर याची ितची शिक्त िकती अवाढ य आहे! जे हा ई वर रा ट्राला याचे ज मिसद्ध हक्क देतो, ते हा तो ते बजािव याची ताकदही देतोच देतो! वदेशािभमान हा सोपा नाही. ते उ चतम कतर् य आहे. परंत ु यांना सलुभ वदेशािभमान पािहजे आहे तो कसा िमळणार? वदेशािभमान हे पिवत्र, भ य िन िनधार्रयकु्त असे एक कडक त आहे. वदेशािभमान हा धमर् आहे. हा प्रगमनाचा-प्रगतीचा-उ क्रांतीचा मागर् आहे. घाईने न धावता पण आळसाने न थांबता आकाशातील तार् याप्रमाणे तो ई वरी येयाकड-ेमग ते येय निजक असो िकंवा दरू असो ितकड ेएकसारखा चाललेला आहे. यांचा वदेशािभमान अशा प्रकारचा नाही. जरा सकंटे आली की ते यापासनू परावृ त होतात. यांचेच उदाहरण पाहून िक येक त ण लोकही उठावणी या आरंभी योग्य अवसान दाखिवतात. परंतु जरा अपयश येताच धीर सोडून व थ बस ूलागतात. हा दोष गे यािशवाय इटली वतंत्र हावयाची नाही. नेट िन िचकाटी हे िवजयाचे आधार तंभ आहेत. सकंटांना िभऊन कतर् य सोड याची दु ट खोड इटािलयनांनी पािहजे. ते सवर् वातं यािभमानी असले तथािप, वातं यकृती या वेळेस जर ते कच लागले तर या ‘िक्रयावीण वाचाळते’ चा काही एक उपयोग नाही. ब डीएरा बंधूंची अशी पक्की खात्री होती की, िजला वैभवयुक्त िन िवजयशाली भतूकाल प्रा त झाला आहे ती इटली भिव यकालीही िततकीच महनीय होणार. परमे वराचे आजे्ञव न प्रा त झालेले वातं य ितला िमळणार िन याचा उपयोग ती मनु यजाती या प्रगमनाकड ेकरणार. अशी िन ठा ध न या बंधु वयाने अिंतम िवजयाला आड येणारा हा धरसोडीचा िन कातरतेचा दोष इटािलयन त णांमधून िनघून जावा हणनू आपला देह वदेशदेवीला अपर्ण करावयाची इ छा धरली. आप या या वा मापर्णाने इटािलयन त णांना एक िक ता िमळावा िन यांनीही वातं याकिरता ‘जीव जावो अथवा राहो’ असा िन चय करावा एवढाच यांचा हेतु होता. इतके घडले तरी आम या देहाचे साथर्क होईल असे समजून त काल िवजयासाठी न हे तरी केवळ देशवीर व िमळिव यासाठी ते स ज झाले.

का युर् येथे आ यानंतर थो याच िदवसांनी ता. १० मे १८४४ रोजी अॅिटिलओने मला पत्र िलिहलेः-- “मा टा येथून आलेले तुमचे पत्र मला पोचले. मा यािवषयी आपण फार काळजी वाहता याब ल मी आपला आभारी आहे. तुम या प्रीतीने स कृ य कर यास िकती अवसान चढते हणनू सांग!ू आपणा दोघांनाही जी त वे मा य आहेत या या

स यास याची शंका मला येईल असे मनात सदु्धा आण ूनका. इटली- वतंत्र, दा यमकु्त, एकीकृत, लोकस तेने िवभिूषत, रोम ही िजची राजधानी आहे अशी इटली-ही माझी रा ट्रधमार्ची दीक्षा आहे. आप या देशबंधूं या ‘श त्र उचला’ या आरोळीचा वनी माझ ेकानात सारखा घणघणत आहे. मी याचेसह लढावयास िन ज र तर मरावयास जा याची िसद्धता केली आहे. मी ही यव था कर याचे गडबडीत अस याने मला आप याला सिव तर हकीकत देता येत नाही, परंतु तु हाला मखु्य गो टी कळिव यािशवाय मी राहणार नाही. मी दोन बेत जळुवीत आणलेले आहेत. एक..........दसुरा कॅलेिब्रआवर उतर याचा. पिह या बेतास जा त पैसा िन जा त वेळ लागेल. पिरि थतीने मला दसुरा बेत पसतं करावा लागत आहे. या बेताला पैसे िमळावे हणनू मी िन मा या भावांनी या काही व तु आम याबरोबर आण या हो या या सवर् अगदी येईल या िकंमतीत आ ही िवकीत आहोत. परंतु याची एकंदर िकंमत ५०० फँ्रक देखील येणार नाही िन आ हाला तर ३००० फँ्रक पािहजेत. हणनू तु ही मागे एकदा आ हाला देऊ केले या ३००० फँ्रकची मला आता मागणी करावी लागणार हणनू मी ‘नायकोला फॅिब्रझी’ (मॅिझनीचा एक परम नेही) याला ती रक्कम मला धाडून दे यािवषयी िलिहले आहे. या िबनपरवानगीब ल क्षमा करा. मी हे कृ य मा या वतः या क याणासाठी करीत नसनू आप या कायार्चे क याणासाठी करीत आहे. मी माझी अशी समजूत क न घेतली आहे की, आपण वदेशािभमाना या प्र येक प्रय नाला परवानगी िन सा य देणारच आहात. आता आपली रजा घेतो. जर ही शेवटचीच भेट असेल तर महाराज, मी आपली कायमची रजा घेतो!” या पत्राचे शेवटी नेहा या शेवट या उमा याने अतंःकरण भ न येऊन एिमिलओने खालील ओळी िलिह या आहेतः-- “मा या भावा, तुला मीही एक ओळ िलिहतो, कारण क्विचत आमचे तुला हे शेवटचेच श द असतील. तू आम या देशावर जे जे उपकार केले आहेस याब ल परमे वर तलुा ध य करो! मृ यू या जब यात उडी घे याचे आधी मी हे प ट रीतीने प्रिसद्ध करतो की, प्र येक इटािलयन अतंःकरणात तु हािवषयी पू यता िन कृतज्ञता असली पािहजे. जी आमची त वे आहेत तीच तुमचीही आहेत याचा मला अिभमान वाटतो आिण जे हा मी वदेशात पाय टाकीन, तरवार उपसनू रणात उसळेन ते हा आजपयर्ंत तु ही जी गजर्ना करीत आलात तीच गजर्ना मीही करीन! प्र येक गो टीत आ ही दिरद्री आहो, तथािप आ ही तलुा आम या मृ यूपत्राचे यव थापक नेमतो. अशी यव था हावी की, आम या देशबंधू या अतंःकरणात आमची मिृत कायम असावी!--एिमिलओ.”

या पत्रानंतर एका बाजलूा हे दोघे बधंु िन दसुर् या बाजलूा मी िन माझा िमत्र फॅिब्रिझ अशी ओढाताण सु झाली. आ ही यांना या या या अस य आिण उताव या बेतापासनू परावृ त करीत होतो. ते तो बेत िसद्धीस ने यास भगीरथ प्रय न करीत होते. जे ३००० फँ्रक ब डीएरा इटलीतच होते ते हा देऊ केले होते ते आता वेळ िनघून गे यामळेु

धाडून दे याचे फॅ्रिब्रझीने नाकारले. अशा रीतीने याचा मेम ये िनघ याचा बेत आ ही मोडून काढला. ता. २१ मेला अॅिटिलओने मला आणखी एक िनराशयुक्त पत्र टाकले :- “............ परंतु ही सवर् तयारी नायकोला याचे पत्राने यथर् झाली. याने तु ही देऊ केलेले ३००० फँ्रक िदले नाहीत. आम या िमत्रांना आम या या मखूर् िन नाशकारक बेताला मदत देऊ नये हणनू कळिवले........ परंतु दािर याने आमचा धीर सटेुल असे आपणास वाटू देऊ नका. आ हाला वाईट इतकेच वाटते की, आमचे बळी आता िनरथर्क पडतील. यापूवीर् जमले असते तर काही िवशेष क न दाखिवता आले असते. परंतु ते जरी आता अशक्य झाले आहे तरी मा या वदेशाला दे यास आमचे वतःचे असे अजनू काही तरी आहेच. आता दसुरे काही जवळ नस याने दःुखाने िन ददुर्शेने पीिडत झालेले हे आमचे देह मान याला िन मातभृमूीला आ ही अपर्ण करणार. ितकड ेबोलोग्ना प्रांतात पु हा धरपकड सु झाली आहे. आम या पूवर्जां या अपराधाब ल आ हांस पूणर् दंड अजनू झाला नाही असे सनातन यायदेवतेला अजनू वाटत आहे काय? आमचा पिरणाम काहीही होवो. आ ही त ण िपढीला अढळ िचकाटीचा िन अखंड िन चयाचा िक ता घालनू देणार. इंिग्लश पो टखा या या पूणर् इमानीपणावर भरवसा ठेवून तु ही मला इकड ेपत्र ेटाकीत जावी. अॅिटिलओ.”

अॅिटिलयो या या “इंिग्लश पो टा या पूणर् इमानीपणात” असले या िव वासाला इंिग्लश रा ट्राने फार प्रशंसनीय उ तर िदले! सतत सात मिहने अ यंत नीच हेरानाही लाज वाटेल अशा घोर प्रकाराने पत्रे उघडून िन पु हा डकवून इंिग्लश रा ट्रातील ‘स माननीय’ लोकांनी माझा पत्र यवहार मा या नकळत फोडलेला आहे. यातील सवर् बात या ऑि ट्रयाला कळिव या आहेत. अॅिटिलओ िन एिमिलओ या त ण वीरांचा नाश कर यास हा इंग्रजी ‘स माननीय’ िव वासघात कारण झालेला आहे. या बंदु वयांचे बेत द्र याभावी ढासळले गेले परंत,ु यांचा िन चय ढासळला नाही. इटलीतून असतंोष िन लोकक्षोम भडकत चाल या या बात या यांना रोज िमळू लाग या. नायकोला फॅिब्रझीने या देशवीरास वळिव याचा सवर् प्रय न केला. पण यथर्. याच वेळेला रेिसओटी नावा या देशभक्ताने लडंनहून का युर् येथे प्रयाण केले. हा देशभक्त १८०० साली ज मला. या या वया या अठरा या वषार्पासनूच इटली या रा टै्रक्याची क पना या या दयात खेळू लागली. याने ती िसद्ध कर याची शपथ घेतली. मी शपथा मोड याकिरताच घेतले या पािह या आहेत, परंतु रेिसओटी याने शपथ घेतली इतकेच न हे तर ती पाळलीही. १८२१ म ये याची िन माझी ओळख झाली. तो साधा, सरळ िन इमानी असनू याची बुिद्धम ता े ठ होती. ती अतंःकरणाची बुिद्ध होती. नुसती डोक्याची बिुद्ध ही अनीितमान होउ शकते;

परंतु ही अतंःकरणाची बुिद्ध येयासाठी वा मापर्णही कर यास तयार असते. तो या िदवशी ज मला या िदवसापासनू तो याने डोळे िमटले या िदवसापयर्ंत याचे आयु य

हणजे एक दःुखाची मािलकाच होती. तथािप मी पिह याने याला इटलीत जसा पािहला तसाच तो मला लडंनम ये १८४४ साली आढळला. अगदी लहानपणी याची िववेकबुिद्ध िजतकी शांत िन पिवत्र होती िततकीच ती या वेळेसही होती. जे स गणु इतरांना मो या पराका ठेने िशकावे लागतात, ते याचा केवळ वभावच बनले होते. याची ती शुद्ध िन शांत मदु्रा पािह यावर कोणासही असे वाटले नसते की, या मनु याने िनिबड िन दधुर्र सकंटात आपले सवर् आयु य खिचर्ले आहे. या क्षणी देखील हा लडंन शहर सोडून मृ यशूी झुजं खेळ यासाठी लगबगीने िनघत आहे. याची माझी ओळख आ यावर १८१५ साली याने लढाईचे िशक्षण िमळ यासाठी पेनम ये देशभक्तांचे ल करात नौकरी धरली. तो आप या बायकामलुांना िलिहतोः--”मी पु हा एकदा वतंत्रतसेाठी पेन या समरात लढणार आहे. जर दैवाने खैर केली तर ितकड ेजे अनुभिवक युद्धकलेचे ज्ञान िमळेल ते वदेश वातं याथर् अपर्ण कर याचा माझा उ ेश आहे.” यानंतर लवकरच इटलीहून उ साहकारक बात या आ याने याने पेन देश सोडला. वदेशाला परत ये याचा प्रय न केला. परंतु तो इटलीत िशरत असताना फ्रचां या हाती सापडला आिण मासिलसला कैदेत पडला. काही िदवसांनी तथेून मकु्तता झा यावर तो इंग्लडंला आला. येथे पु हा सवर् जळुवाजुळव क न तो मा टा िन का युर् येथे जा यास उ सकुतेने िनघाला.... ... ...

अॅिटिलओ ता. ६ जनूला िलिहतो :- “रेिसओटी भेटला. याची इटलीला सरुिक्षत रवानगी करतो. पण याने एकटेच का जावे? वीस िन चयी देशभक्त येथे आहेत. त ेआ ही या बरोबरच जातो.” दसुर् या िदवशी एिमिलओचे पत्र आले. “रेिसओटीबरोबर जे कृपापत्र आपण धाडलेत याब ल मी आपला फार आभारी आहे. महाराज, ‘त ण इटली’चे अकं यावेळेस मला िमळत िन इतर काही करता येईना हणनू मी त ेत ण लोकांस एकत्र जमवून दाखवी िन या परक्या अधमांना तडुिव याचे उ तेजन देई ते हापासनू माझ ेतुम यावर अखंिडत पे्रम आहे. माझ ेकाहीही झाले तरी माझा िन चय हा अढळ रहाणार. इटलीला माझ ेमन, माझ े दय, माझ ेबाहू अिपर्लेले आहेत! यांनी इटलीला स मानाला नेली आहे या तु हाला माझी बंधुप्रीित अिपर्लेली आहे. रेिसओटी िन आ ही तो गुतंागतुीचा प्र न सोडवीत आहोत! आता आपली रजा घेतो. लोभाची इ छा धरणारा आपला ‘एिमिलओ.”

यानंतर ता. १२-१३ ला ब डीएरा बंधुं िन इतर वीस देशभक्त हे रेिसओटीसह का युर्हून िनघून इटलीकड ेिनघाले. यांचे शेवटचे पत्र खाली देतो.

का युर्, जनू ११, १८४४ “अ यंत िप्रय िमत्रा, रेिसओटीला पूवीर् ठरले या िठकाणी धाड याची आ ही िशक त

केली, परंतु सवर् प्रय न िन फळ झाले. बोट िमळेना. इतक्यात केलेिब्रयाहून उ साहक बातमी आली. तरी तेथे पुढार् यांची धरसोड सु आहे. अशा वेळेला ढिन चयाचे उदाहरण

घालनू दे यासाठी आ ही थोडचे तासात ितकड ेजा याचे धाडस करणार आहोत. जर आ ही सरुिक्षत रीतीने पोचलो तर आ ही यो यांस िन कार था यास शोभेल असेच वतर्न क , इतर १८ देशभक्त इटािलयन-बहुतेक ह पारांपैकी-आम या बरोबर आहेत. आ हाला कॅलेिब्रया प्रांताचा एक पूणर् मािहतगार वाटा या िमळाला आहे. जर आ ही इटलीत सरुिक्षत पोचलो तर ही खात्री अस ू या की, आजपयर्ंत या त वांचा आपण अिभमान धरला िन या त वानीच आपला देश या प्र तुत या नीच गलुामिगरीतून िवजयशाली वातं याप्रत

नेता येईल अशी आपली खात्री आहे याच त वांचा अिंगकार क . जर आ ही रणात पतन पावलो तर आमचे हे आ मापर्णाचे उदाहरण आम या परमिप्रय देशबंधूंना िगरवावयास सांगा. कारण, आयु य हे उदा ततेने िन उपयुक्ततेने खिचर् यासाठी िदलेले आहे. आ ही या कायार्त लढणार आहोत िन मरणार आहोत ते वदेश वातं याचे कायर् हे जगातील

मनु यमात्रांना पहृणीय अशा सवर् कतर् यापेक्षा अ यंत पिवत्रतम िन पू यतम कतर् य आहे. हे वदेशाचे कायर् आहे! हे वातं याचे कायर् आहे! हे समतेचे कायर् आहे! हे मानवी उ क्रांतीचे कायर् आहे!

“आम याबरोबर येणार् या इतर देशभक्तांची नावे खाली िदली आहेत.-- १ डोमोिनको मोरो. २ नाडीर्-हा १८३१ पासनू ह पार झालेला आहे. ३ िमलन-१८३२ पासनू ह पार आहे. ४ युपाटेली-१८३१ म ये तु ं गात पडला िन नतंर ह पार झाला. ५ पायाझोली-१८३२ पासनू ह पार. ६ मेिरआिन-ऑि ट्रयाचे तोफखा यावर होता. ७ नेटोली. ८ बटीर् वगरेै वगरेै. आता इतक्यावरही जर आ हाला अपयश आले तर तो दोष निशबाकडचे आहे.

आपले

नायकोला रेिसओटी.

एिमिलओ ब डीएरा.”

या पत्राने मला ग धळ यासारखे झाले. यांचा बेत एकदम कसा िफरला हे मा या पूणर् यानात येईना. परंतु आता काही गो ट उघडकीस आ या आहेत. इंग्रजसरकारने नीचपणाची कमाल क न माझी पत्रे फोडली िन यात आमचे ठरलेले बेत ऑि ट्रयाला कळिवले. याव न ऑि ट्रया वगरेैना हे नक्की समजले की, ह पारांपैकी काही लोक इटालीत कोठेही बंडाची आरोळी उठली की, ितकड ेजा यास ज यत तयारी क न आहेत. परंतु सरकारला नक्की बेत िकंवा प ता फारसा कळला नाही. अशा ि थतीत उ तम यिुक्त हणजे हीच होती की, या ह पारांस भल याच आशादायक बात या कळवून मु ाम इटलीत आणावे िन मग झटकन गाठून याचा नाश करावा. या योगाने फूट पाडून िन

फसवून हा देशभक्तांचा वगर् प्रबळ हो याचे आधीच िचरडून टाकता येईल. दसुरी गो ट अशी की, इतर ह पार लोक पुनरपी इटली या लोकक्षोभावर िव वास ठेवणार नाहीत. ब डीएरा बंधूं या ती वातं यप्रीतीने उतावीळपणा हा यां यात नखिशखात भरला होता िन ते या साप यात सहज सापडले. या वेळेला इतक्या बारीक गो ट घडले या आहेत की, याव न ऑि ट्रयाने ब डीएरा बंधूं या िव वासघात केला असे हणता येते. का युर् येथे कॅलेिब्रआमधून एका मागनू एक अशी दोन जहाजे आली. यां या क तानाने कॅलेिब्रआत रानारानातून देशभक्त लोक उठ याची बातमी िदली. परंतु यांना ‘पुढारी’ िमळत नाहीत िन ते ह पार देशभक्तांनी आ हास फसिवले असे हणत आहेत इतके सांगनू या क तानांनी अशी िवनंती केली की, का युर्हून ‘पूवीर् ल कराचा अनुभव असले या’ देशभक्तांनी अशा वेळेला जाणे फार ेय कर होईल. िशवाय ते हणाले की िकनार् यावर फार िनकडीचा पहारा नाही. यानंतर लगेच एक मनु य आला. याला अथार्तच ब डीएरा बंधूं या उ साहास उतावीळ कर याकिरता धाडलेला होता. वरील क ताना या ढ गी बात या एकून फसत आले या या देशभक्तांस हा मनु य कॅलेिब्रआचे रानात जेथे वदेशभक्त सश त्र होउन जमा झालेले होते तेथे ने यासाठी वयंसेवक ‘वाटा या’ झाला. ठरले या िठकाणी एक जहाजही अचूक आले. हे सवर्जण ठर याप्रमाणे का युर्हून िनघाले. िन कॅलेिब्रआत उतरले. तथािप ब डीएरा िन इतर देशभक्त तसेच पुढे चालले. पाच िदवसात प्रवास के यानंतर ते थकले. वाटेत यां यावर लहान लहान ह ले झाले. यांचे िनवारण करीत करीत ते िखडंीत आले. तेथे पहातात तो या या पाचपट जा त अशा शत्रसुै याचा यांना वेढा पडला. ते लढले, यां यातील काही लोक धारातीथीर् पडून ध य झाले! बाकीचे शत्रनेू कैद केले. यांची ल करी चौकशी झाली. यांना गोळी घालनू मार याचा हुकूम सटुला!

याचे िकंिचत ्आधी ब डीएरा िन रेिसओटी यां या सहीचा जािहरनामा िनघाला होता. याचा मथळा “ वतंत्रता, समता, दा यमकु्तता, रा टै्रकता िन लोकस ता” असा होता. याचा मसदुाः--

“ वातंत्रता, समता, दा यमकु्तता, रा टै्रकता िन लोकस ता!

यापुढे राजा हणनू ठेवावयाचा नाही! इटािलयन लोकहो, परमे वराने सवर् मनु यांना समतेत उ प न केले आहे! आपण सवर्जण याचेच अशं आहो. यां यािशवाय आपणावर दसुरी कोणाचीच मालकी नाही. राजा हा कःपदाथर् आहे. राजानंी तु हाला िचरड यािशवाय िन तुडिव यािशवाय काय केले आहे? वदेश गलुामिगरीत िपचत आहे! अपमानाने जळत आहे! उठा! वातं य िमळवा िन राजस तेला लाथ मा न लोकस तेची ग्वाही िफरवा!!”

“ल करी चौकशी चालली असताना या या मदेु्रतील िन भाषणातील र यता, शुिचता िन या या वतर्नाची गभंीरता पाहून सवार् या मनांम ये पू यभाव िन िव मय उ प न होई.” असे एक इितहासकार िलिहतो. िशक्षेचा हुकूम सटु यावर या देशवीरां या मखुावर एक प्रकारची िवलक्षण क्रांती झळकू लागली. स यासाठी िन यायासाठी जे बळी पडतात या महा याप्रमाणे हे सवर् देशवीर अढळ िन शांत रीतीने उभे होते. या िदवशी यांना गोळी घालनू मार याचे ठरले होते यािदवशी सकाळी यांना गाढ झोप लागली होती. नंतर यांना जागे के यावर यांनी अगदी हौसेने आपले केस वगरेै यवि थत केले. एखा या धािमर्क समारंभास जावयाचे असता जसे पिवत्र रीतीने वागावे तसे सु नात होउन ते तयार झाले. तारीख २५ जलु ैहा तो पु यिदन होता. एक धम पदेशक यांचेकड ेआला. यांनी याला स य भाषेत परत जावयास सांिगतले. नाडीर् यांना हणाला की तुम यापेक्षा आ हाला बायबल छान कळत आहे. रेिसओटी वगरेै हणाले की, जीजसने मकु्त केले या मनु यजातीला पुनमुर्क्त कर यासाठी आ ही मृ यु वरीत आहोत, ते हा आ हाला धम पदेश कर यापेक्षा यांनी मनु यजातीला परवश केलेले आहे या अधम राजानाच धम पदेश िदला जावा. शक्य िततक्या झ कदार रीतीने पोषाख केलेले, स स िववेक बुद्धी या प्रस नतेचे ि मत या या मदेु्रवर िवलसत आहे, पर परांशी शांत रीतीने त विवचार चालला आहे, असे ते देशवीर देवदतूांसारखे हासत हासत गोळी या ट यात येउन उभे रािहले. एिमिलओने हटले, ‘िपतभृमूीचा जयजयकार असो! ‘ सवार्नी तोच जयजयकार केला! आता गो या सटुणार तोच एिमिलओने “देश वातं या या कायीर् लढता जो मरतो, नर तो या शुभमरणानेिच िचरंजीव ठरतो!” या रा ट्रगीताची गजर्ना केली. तोच बंदकुीची पिहली फैरी उडाली. परंत ुअॅिटिलओची गोळी हुकली! क्षणा दो क्षणात दसुरी एक गोळी येउन या देशवीराचे छातीत घुसली. ‘इटलीकी जय! वातं य देवीकी जय! हणनू याने प्राण सोडला!!

‘इटली की जय!’ ही या या शेवटची आरोळी होती. परमे वराने िन या या वदेशबधंूंनी ती ऐकली आहे.

‘इटलीकी जय!’ त ण देशबंधूनो, हा जयजयकार यथर् जाईल काय? हे श द यथर् जाऊ देणार, का यांना आप या रक्तात िमसळून कोसझा या देशवीराचे आ मे शांत करणार? मी तु हास माझ े वदेशाचे नावाने िवचारतो- या देशवीरांनी आपले देह िप्रयतम इटलीसाठी अपर्ण केले या सवर् देशवीरां या नावाने मी तु हास िवचारतो की, हा वदेशाचा जयजयकार वातं यदेवीचा जयजयकार तु ही तु ं ग, फाशी, वनवास िन जलुमू या या छातीवर नाचत नाचत खरा क न दाखवाल का गलुामिगरी या नरकात िपचत राहून िक यासारखे आयु य दडवणार? त ण अतंःकरणांनो, “इटलीकी जय! वातं यदेवीकी

जय!” हा मगंल जयजयकार करणार का “परवशतेकी जय! ऑि ट्रया िचरंतन असो!” हणनू अमगंल शंख विन करणार?

तुम याम ये काही ढ गी लोक अजनू कायम आहेत. ते तु हास ब डीएरा बंधू या मृ यूब ल नका ु ढाळून हणतील की, हे फाजील धैयर् आहे, हे धाडस िन पयोगी आहे िन हे देशवीर व िन फळ आहे. ते सांगतील की, क यार् लोकांचे ता कािलक फाय यािशवाय पडलेले बळी हे अिंतम सा य जवळ आण याचे ऐवजी दरू मात्र नेतात. असले देशवीर व मखूर्पणाचे आहे.

असा उपदेश देणार् या या ढ गी लोकांकड ेढंुकून देखील पाहू नका. या िभ या कार थानां या िन भ्र ट नाि तकां या अपिवत्र िन अमगंल स याला एकून तु ही िनमर्ल अतंःकरणाची शुिचता घालवू नका. जीजस फाशी गेला हे कृ यही यां या टीने अपिवत्र ठरेल! जर यानी लटपट क न तो फाशीचा प्रसंग टाळला असता तर तो यां या मताने मोठा कार थानी ठरला असता! अस या या वा मापर्णाची नैितक िद यता या आकडमेो यांस कळणार नाही.

नाही, नाही, देशवीरता कधीही वांझ होत नाही! महास ये िसद्ध कर यासाठी आ मापर्ण करणे ही नीितशा त्राची परम सीमा आहे. गलुामिगरीचा अमंल चढून सवर् माणसे नीचतेत लोळत असताना जे हा एखादा नरमणी उठून उभा रहातो िन हणतो, ‘हे स य आहे िन याची पूजा बांधावयास मी माझ ेदेहपु प अपर्ण करतो,’ ते हा या या या देहापर्णातून या या या तेज वी मरणातून एक िद य योित िनघते िन ती अिखल मनु यजातीम ये नवीन चैत य उ प न करते!

कोसझाचे देशवीरांनी आपणास असे िशक्षण िदले आहे की, आप या कतर् यासाठी मनु याने जीवन ठेवले पािहजे. यांना सवर् जगास िसद्ध क न दाखिवले आहे की, इटािलयन लोकांस कसे मरावे हे माहीत आहे. यांनी यरुोपची खात्री क न िदली आहे की इटली आता वतंत्र होणारच होणार. एखादा पे्रमलोलपु आप या िप्रयतमे या भेटीला िजतक्या उ सकुतेने जातो िततक्या उ सकुतेने या देशवीरांनी मरणाची भेट जी घेतली ती काही ते वेड ेहोते िकंवा मखूर् होते हणनू न हे. यांचे ते पिवत्र मरण हणजे देशधमार्चे बीज आहे! ते परमे वरी आज्ञापत्रक आहे! यांचे देह यथर् आहे कसे जातील? मृ यूचे सा य घेउन आता यां या थडग्यांतनू ते अ यंत मह वाची देशसेवा करीत आहेत. यां या समाधीतून देशािभमाना या अनंत वाला भडकून रािह या आहेत! लवकरच इटलीवर नेमलेले देवदतू या वालांपैकी एक वाला हाती घेउन वेषाचा अिग्न एकसारखा भडकावून देतील. या पिवत्र हुताशनात गलुामिगरीची राख होऊन जाईल; रोम-अधमाधम पोपचे रोम न हे तर लोकस तेचे रोम-

प्रकाशमान होईल; या रोमप तना या िद य प्रकाशाने मनु यजाित स मागार्चे आक्रमण क लागेल.

अशा रीतीने उदा त मरण वीका न कोसझाचे देशवीर वगार्स गेले. इटलीचे वातं य, इटलीची लोकस ता, इटलीची दा यमकु्तता िन इटलीचा जयजयकार या रा ट्रधमार्साठी ते मेले. याच रा ट्रधमार्साठी हा माझा अ यंत कमी िकंमतीचा परंतु देशप्रीतीने या या इतकाच तुडुबं भरलेला देह मीही अपर्ण करणार आहे!

देशवीर वाचे नैितक बळ हे परम साम यर् देत असते. देशवीर व हे िन फळ नसते. तथािप तु ही देशाथर् नुसते बळी पडा असा मी आपणास आग्रह मात्र करीत नाही. देशवीर वाला पू यतेने वं य मानावे. परंतु याचा उपदेश करणे धोक्याचे आहे. कारण तु ही नुसते बळी पडावे अशी माझी इ छा नसनू तु ही लढावे िन िवजयी हावे हीच माझी इ छा आहे. या िवजयाला अ यंत आव यक असा मरणाचा ितर कार हा तु हास यावा, तु ही मरणाला तु छ मानावे. “हतो वा प्रा यिस वगर्ं जी वा वा भो यसे महीम ्“ या िन चयाने यदु्धाला स ज हावे हणनू मृ यचूी भीती यांनी झगुा न िदली िन वदेशाला देह कसे अपर्ण करावे हे इटली या त णास िशकिवले या कोसझा या देशवीरांचे तु ही अिभनंदन करावे अशी माझी इ छा आहे. मरणा या जब यात यथर् पडू नये. परंतु वेळ आ यास मागेिह स नये. मरणाची वेळ वदेशाचा तोटा क नही लांबणीवर टाकू नये. नेहमी पोकळ िवचार करीत न बसता कायार्ला आरंभ करावा. नेट धरावा. िचकाटीने शत्रू या नर यास िमठी यावी. अशा सतत उठावणीने शत्र ूिभउ लागतो. तो जा त जलुमु क लागतो. जा त जलुमुाने जा त लोकक्षोभ उ प न होतो. लोकक्षोभाने धाडस येते. धाडसाने काम फ ते होते. अशा मह कायार्त एकट-दकुट िकंवा शेकडो अपजय आले तरी ढळू नका. धीर धरा, कारण आपले कायर् यश वी झालेच पािहजे. आप या शत्रूनंा हे कळत आहे हणनू त ेआपणावर िश याशापांचा वषार्व करीत आहेत. हे यांचे शाप िनःस व बीजाप्रमाणे यथर् होतील. परंत ुआपण जे बीज पेरीत आहोत ते िन फळ होणार नाही. ई वर या यांवर देखरेख ठेवील. या बीजांवर देशवीरां या रक्ताचा पाउस पडले. यात ती बीजे अकुंिरत होतील. आिण जे हा यांना बहार येईल मग तो आप या थडग्यावर आला तरी देखील परमे वराचे आभारच आहेत कारण ते हा आपण इतर कोठे तरी कृतकृ यतेचे समाधान पावू!

आ ही आम या शत्रूनंा सांगतो की, तु ही जलुमु करा. पण तु हाला चळचळ यालेच पािहजे. जे हा रोमन सीनेटने ‘के युिशयन कोड ’ याचा इितहास जाळावयाचा असा हुकूम सोडला ते हा एक रोमन पुढे सरसावला िन हणाला, “मलाही जाळा, कारण मला तो

इितहास पाठ येत आहे!” या मदांधांना आमचेही तसेच उ तर आहे. तु ही िकतीकांना माराल? तु हाला माणसे मारता येतील, पण तु हाला येय मारता येईल काय? येय अजमरामर आहे. येयाचा नाश कोण करणार? या वातं य येयाचा सचंार होऊन एकदा का लोकशक्तीचा समदु्र खवळला की, बाप यांनो, मग तुम या ददुर्शेला पारावार नाही!!