çré-yatipati-yämunäcärya-muni-kåtaù

çré-bhagavad-gétärtha-saìgrahaù

vigähe yämunaà térthaà sädhu-våndävane sthitam | nirasta-jihmaga-sparçe yatra kåñëaù kåtädaraù ||

mahä-deçikäcärya-veìkaöa-näthasya

-- gétärtha-saìgraha-rakñä --

çrémän veìkaöa-näthäryaù kavitärkika-kesaré | vedäntäcärya-varyo me sannidhatäà sadä hådi ||1||

mänatvaà bhagavan matasya mahataù puàsas tathä nirëayas

tisraù siddhaya ätma-saàvida-khilädhéçäna-tattväçrayäù | gétärthasya ca saìgrahaù stuti-yugaà çré-çréçayor ity amün

yad granthän anusandadhe yati-patis taà yämuneyaà numaù ||2||

çrémad-veìkaöa-näthena yathä-bhäñyaà vidhéyate | bhagavad-yämuneyokta-gétä-saìgraha-rakñaëam ||3||

--o)0(o--

svadharma-jïäna-vairägya-sädhya-bhakty-eka-gocaraù |

näräyaëaù paraà brahma gétä-çästre saméritaù ||1||

tattvaà jijïäsamänänäà hetubhiù sarvato-makhaiù | tattvam eko mahä-yogé harir näräyaëaù paraù || [Mbh 12.347.83]

äloòya sarva-çästräëi vicäya ca punaù punaù | idam ekaà suniñpannaà dhyeyo näräyaëaù sadä || [NåP 78.34]

ity ädibhis tattva-hita-rüpaà samastädhyätma-çästrärtha-säraà maharñayaù saàjagåhuù | tad etad ubhayaà sarvopaniñat-sära-saìkalanätmikäyäà bhagavad-gétäyäà pratipädyatayä pradarçayan taträpy upaniñadäà tattva-prädhänyasya çärérake sütratatväd ihäpi tat-pradhänatayä vyapadiçati – sve dharmäù svadharmäù sva-varëäçrama-niyata-çästrärthäù | sve sve karmaëy abhirataù saàsiddhià labhate naraù [Gétä 18.45] iti hi géyate | svaysa dharma iti samäse’py ayam evärthaù | jïänaà atra para-çeñataika-rasam ayathävasthitätma-viñayam | vairägyaà paramätma-vyatirikteñu sarveñu viraktiù | paramätmani yo rakte virako’paramätmani [NärP 2.3] iti mumukñoù svabhäva-pratipädanät | tathä ca pätaïjala-yogänuçäsana-sütram -- dåñöänuçravika-viñaya-vitåñëasya vaçékära-saàjïä vairägyam [YogaS 1.15] iti karma-yoga-parikara-bhütasyäpi vairägyasya påthag-upädänam apavargasya tad-anvaya-vyatirekänuvidhäyitvena tat-prädhänya-jïäpanärthaà kanda-bhüta-räga-nivåttyä tan-müla-krodhädi-samasta-doña-nivåtti-jïäpanärthaà ca | tatra svadharma-jïänayoù prathamaà

karma-yoga-jïäna-yoga-rüpeëävasthitayor ätma-säkñätkära-dvärä bhakti-yogädhikära-nirvartakatvena tat-sädhakatvam | tad-abhipräyeëoktam ätma-siddhau – ubhaya-parikarmita-sväntasyaikäntikätyantika-bhakti-yoga-labhyaù iti | utpanna-bhakti-yogänäm api viçadatama-pratyakña-samänäkärasya taila-dhärävad vaicchinna-småti-santata-rüpasya äprayäëäd anuvartanéyasya aharahar abhyäsädheyätiçayasya bhakti-yogasya sattva-vivåddhi-sädhyatä tad-virodhi-rajas-tamo-müla-bhüta-päpa-nivarhaëa-dväreëa sattvopacaya-hetutayopakärakatväd ätma-yäthätmya-jïäna-pürvakaiù parityakta-phala-saìga-kartåtvädibhiù parama-puruñärädhanaika-veñair nitya-naimittika-karmabhir bhakter upacéyamänatva-veñeëa sädhyatvam | tad etat sarvam abhisandhäyoktaà bhagavatä paräçareëa –

iyäja so’pi subahün yajïän jïäna-vyapäçrayaù | brahma-vidyäm adhiñöhäya tartuà måtyum avidyayä || [ViP 6.6.12] iti |

mahanéya-viñaye prétir bhaktiù | préti-pürvam anudhyänaà bhaktir ity abhidhéyate [LiìgaP 2.9.19] iti vacanam api üjya-viñaya-viçeña-niyataà yojyam | saiva vedanopäsana-dhyänädi-çabdair adhyätma-çästreñu mokñopäya-vidhi-väkyaiù sämänyato viçeñataç ca pratipädyate, guru-laghu-vikalpänupapatteù sämänya-çabdänäà samäna-prakaraëokta-viçeña-viçrame ca sambhavati dväri dvärädi-kalpanäyogät, vidyupäsyor vyatikareëopakramopasaàhära-darçanät nididhyäsitavyaù [BAU 2.4.5] ity asya sthäne vijïäna-çabda-çravaëäc ca, parama-puruña-varaëéyatä-hetu-bhüta-guëa-viçeñavataiva labhyatva-çruteç ca, tad-varaëasyäsmin çästre bhakty-adhénatvokteç ca | evaà sati vedanetara-mokñopäya-niñedhaka-çruténäm –

bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaà-vidho’rjuna | jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca parantapa || [Gétä 11.54] ity ädi småténäà cävirodhaù |

tad etad uktaà bhakty-eka-gocara iti | bhakter eva gocaro näyasyety arthaù | etena karma-samuccaya-väkyärtha-jïänädi-pakñäù pratikñiptäù | gocaratvam iha phalatvena grähyam, bhakty-eka-labhye puruñe puräëe [GarP 1.219.34] ity ädibhir aikarasyät | bhakti-yoga-labhya iti svokta-saàvädäc ca | upäyatayä phalatayä caikasyaivävalambanäd aiçvaryädy-artha-bhakti-vyavacchedärthaà vätraika-çabdaù | atra hy aiçvaryädy-arväcéna-puruñärtha-grahaëaà bhüma-vidyäyäm iva niratiçaya-puruñärtha-pratipädanärtham | tad-abhipräyeëa ca bhäñyam -- parama-puruñärtha-lakñaëa-mokña-sädhanatayä vedäntoditaà sva-viñayaà jïäna-karmänugåhéta-bhakti-yogam avatärayämäsa [Upodghäta] iti | yad vä niratiçayaiçvarya-yuktayä bhakty-arhatvam iha tad-gocaratvam | aikäntikatvädi-vyaïjanäya tv eka-çabdaù | parävarajïaà bhütänäm ity ukta-parävara-tattva-niçcayena anya-bhakty-unmülanäd avyabhicäreëa ananya-viñayatvam aikäntikatvam | sätiçaya-niratiçaya-puruñärtha-vivekena tad-eka-bhogyatayä uttarävadhi-rähityam ätyantikatvam | käraëa-väkya-sthänäà sad brahmädi-sämänya-çabdänäà samäna-prakaraëa-mahopaniñad-ädi-paöhitävädhitäsambhavad-gaty-antara-näräyaëädi-viçeña-çabdärtha-viçramaàa vyaïjayituà näräyaëaù paraà brahma iti viçeñataù sämänyataç ca vyapadeça-dvayam |

anenävibhaktike’pi näräyaëänuväka-väkye pürväpara-väkya-cchäyänusäräc chäkhäntara-sa-visarjanéya-paöhanäc ca vyastavyaà vyaïjitam | tena ca sarva-para-vidyopäsya-viçeña-nirdhäraëärthatayä kevala-para-tattva-pratipädana-para-näräyaëänuväk-siddha eväsya çästrasya viñayaù | tad-vibhütitvena viçvam evedaà puruñaù [NäU] itivat samänädhikaraëatayä taträmnätänäà brahma-çivendrädénäà nära-çabdärthänäm ihäpi brahmäëam éçam [Gétä 11.15] ity ädibhis tad-vibhüty-eka-deçäçrayatvaà pratipädyata iti khyäpitam | uktaà ca stotre – sväbhävikän avadhikätiçayeçitåtvaà

näräyaëa tvai na måñyati vaidikaù kaù | brahmä çivaù çatamakhaù parama-svaräd ity ete’pi yasya mahimärëava-vipruñas te || iti |

saàvit-siddhau ca advitéya-çruti-vyäkhyäne ca darçitam –

yathä cola-nåpaù samräd advitéyo’sti bhütale | iti tat-tulya-nåpati-niväraëa-paraà vacaù || na tu tat-putra-tad-bhåtya-kalaträdi-nivärakam | tathä suräsura-nara-brahmäëòa-çata-koöayaù || kleça-karma-vipäkädyair aspåñöasyäkhileçituù | jïänädi-ñäòguëya-nidher acintya-vibhavasya täù | viñëor vibhüti-mahima-samudra-drapsa-vipruñaù || iti |

puruña-nirëaye ca etat-prapaïco grähyaù | tad etad-vyapadeça-dvayaà çriyaù patiù ity ädinä prärambha-bhäñyeëa vyäkåtam | ata eva hi taträpi paraà brahma puruñottamo näräyaëaù ity antena samabhivyähåtam | prapaïcitam etad asmäbhis tätparya-candrikäyäm iti nätra viståëémahe | nirviçeñaëasyaiva brahma-çabdasya käñöhä-präpta-båhattva-båàhanatvayogini paramätmany eva yoga-rüòhatve’pi tasmäd anyatra jévädau tad-aëu-leça-yogäd aupacärika-prayoga-rüòhes tad-vyavacchedäya param iti viçeñitam | evam eva hy anyaträpi viçeñyate | vyomätéta-vädi-mata-niräsärthaà vä paratvoktiù | gétä eva tattva-hitayor yathävac chäsanät çästram | upaniñat-samädhinä siddha-vyavahära-nirüòheù stré-liìga-nirdeçaù | etena çästräntaräd asya çästrasyädhikyaà vyaïjitam | svayaà ca mahäbhärate maharñiëotkam -- atropaniñadaà puëyäà kåñëa-dvaipäyano’bravét [Mbh 1.1.279] iti | uktaà cäbhiyuktaiù – yasmin prasäda-sumukhe kavayo’pi ye te çästräëy açäsur iha tan-mahimäçrayäëi | kåñëena tena yadiha svayam eva gétaà çästrasya tasya sadåçaà kim ivästi çästram || iti | païcama-vede cäsyäàçasya prädhänyam uddhåtyäha – bhärate bhagavad-gétä dharma-çästreñu mänavam |

vedeñu pauruñaà süktaà puräëeñu ca vaiñëavam || iti | saméritaù samyag éritaù | ajïäna-saàçaya-viparyaya-pratikñepeëa parama-präpyatva-präpakatva-sarva-käraëatva-sarva-rakñakatva-sarva-saàhartåtva-sarvädhikatva-sarvädhäratva-sarva-niyantåtva-sarva-çeñitva-sarva-veda-vedyatva-sarva-heya-rahitatva-sarva-päpa-mocakatva-sarva-samäçrayaëéyatvädibhiù svabhävaiù samasta-vastv-antara-vilakñaëatayä puruñottamatvena pratipädita ity arthaù | samanvaya-sütravan niratiçaya-puruñärthatva-vivakñayä vä samity upasargaù | evam anena çlokena çästrärthaù saàgåhétaù ||1||

--o)0(o--

jïäna-karmätmake yoga-lakñye susaàskåte | ätmänubhüti-siddhy-arthe pürva-ñaökena codite ||2||

atha tribhiù çlokais trayäëäà ñaökänäm arthaà saàgåhëäti -- jïänätmikä niñöhä jïäna-yogaù | karmätmikä niñöhä karma-yogaù | nitiñöhaty asminn arthe adhikartavye’dhikäréti niñöhä, niyatä sthitir eva vä niñöhä, yävat phalaà sthira-parigåhétam upäyänuñöhänam ity arthaù | anayoù svarüpaà vyaïjayiñyati karma-yogas tapas térthaà [atra 23] ity ädinä | yoga-lakñye yogaù sädhyatayä lakñyam uddeçyaà yoyos te yoga-lakñye | atra karma-niñöhayä jïäna-niñöhäm äruhya tayä yoga-präptir iti dvaitéyaù kramaù | tärtéyas tu jïäna-niñöhä-vyavadhänam antareëa karma-niñöhayaiva yävad yogärambhaà dåòha-parigåhétayä antargatätma-jïänayä çiñöatayä vyaâdeçyänäà lokänuvidheyänuñöhänänäm itareñäm api niñpramäda-sukaropäya-saktänäà yogäväptir iti | yogo’träsanädi-viçeña-parikaravän säkñätkärärtham ätmävalokanäpara-nämä citta-samädhäna-viçeña-rüpo vyäpäraù | tat-sädhya-säkñätkära eva vä | tena småti-santati-viçeña-rüpät svakäraëa-bhüta-jïäna-yogät svakärya-bhütäd ätmänubhaväc ca bhedaù | susaàskåte paramätmädhénatva-tat-préty-arthatva-phaläntara-saìga-rähtiyädi-buddhi-viçeñaiù parikarmite ity arthaù | ätmänubhüti-siddhy-arthe sukham ätyantikaà yat tat [Gétä 6.21] ity ädy ukta-prakäreëa vaiñayikänanda-vilakñaëasyetara-samasta-vaitåñëyävaha-sukha-svabhäva-pratyag-ätma-säkñätkära-viçeña-rüpa-siddhi-viçeña-prayojane ity arthaù | pürva-ñaökena codite kartavyatayänuçiñöe iti yävat | tädarthyäd upodghäta-rüpasya prathamädhyäyasya na tv eväham [Gétä 2.12] ity ataù pürvasya dvitéyädhyäyaika-deçasya ca tad-anupraveça-väco yuktiù | ähuç copodghäta-lakñaëaà – cintäà prakåta-siddhy-arthäm upodghätaà pracakñate iti | evam anena çlokena prathama-ñaökasyävaratatva-viñaya-vyavahitopäya-paratvam uktam ||2||

--o)0(o--

madhyame bhagavat-tattva-yäthätmyäväpti-siddhaye | jïäna-karmäbhinirvartyo bhakti-yogaù prakértitaù ||3||

atha madhyama-ñaökasya para-tattva-viñayävyavahitopäya-paratvam äha – pürva-çloke samäsa-sthasyäpi ñaöka-çabdasyätra buddhyä niñkåñya vipariëatasyänuñaìgaù | bhagavac-chabdo madhyama-ñaökokta-sakala-jagad-eka-käraëatva-nirdoña-kalyäëa-guëäkaratva-yogini

parasmin brahmaëi pratyakñaraà prakåti-pratyaya-rüòhibhiç ca bhagavat-paräçarädibhir nirukto drañöavyaù | yasyaiña saàgrahaù –

tatra püjya-padärthokti-paribhäñä-samanvitaù | çabdo’yaà nopacäreëa hy anyatra hy upacärataù || [ViP 6.5.77] iti |

ayaà ca brahma-çabdasya parasminn eva mukhyatve nidarçanatayä çärérika-bhäñyärambhe darçitaù bhagavac-chabdavat iti | bhakteñu bhägavata-samäkhyä ca bhajanéye bhagavac-chabdasya näma-dheyatäà vyanakti | bhagavän eva tattvaà bhagavat-tattvaà, tattvam iha prämäëikaù padärthaù | tattvena praveñöum ity asyärthaà vyanakti yäthätmyäväpti-siddhaya iti | aiçvaryädi-puruñärthäntarokter ätmänanyärthatvam anena sücitam | yäthätmyam atra anavacchedena puñkalam anäropitaà rüpam | aväpitr anavacchinnänandatayänubhütiù saiva siddhiù | puruñärtha-käñöhä-rüpatvät tasyä vä siddhir labdhiù | jïäna-karmäbhinirvartya ity anena prathama-madhyama-ñaökayoù krama-niyämakaù saìgati-viçeñaù sücitaù | tad-anusäreëa saptamärambhe bhäñyam -- prathamädhyäya-ñaökena parama-präpya-bhütasya parasya brahmaëo niravadyasya nikhila-jagad-eka-käraëasya sarvajïasya sarva-bhütasya satya-saìkalpasya mahä-vibhüteù çrémato näräyaëasya präpty-upäya-bhütaà tad-upäsanaà vaktuà tad-aìga-bhütam ätma-jïäna-pürvaka-karmänuñöhäna-sädhyaà präptuù pratyag-ätmano yäthätmya-darçanam uktam | idänéà madhyamena ñaökena para-brahma-bhüta-parama-puruña-svarüpaà tad-upäsanaà ca bhakti-çabda-väcyam ucyate | tad etad uttaratra – yataù pravåttir bhütänäà [Gétä 18.46] ity ärabhya, mad-bhaktià labhate paräà [Gétä 18.54] iti saàkñipya vakñyata [Räm.Bhä. 7.1] iti | bhaktir eva yogo bhakti-yogaù | yogaù sannahanopäya-dhyäna-saìgati-yuktiñu [Amara] iti päöhäd yoga-çabdo’tra upäya-paraù | dhyäna-paratve’pi sämänya-viçeña-rüpatayänvaya-siddhiù | prakértitaù svarüpata iti kartavyatäto viñayataù käryataç ca prakåñöatayä kértita ity arthaù ||3||

--o)0(o--

pradhäna-puruña-vyakta-sarveçvara-vivecanam | karma-dhér bhaktir ity ädiù pürva-çeño’ntimoditaù ||4||

evaà ñaöka-dvayokta-nänä-vidha-tattva-hita-viçodhana-paraà kramäd antima-ñaöke trika-dvayam ity abhipräyeëäha pradhänaà käraëävastham acid-dravyam | puruñaù acin-miçrävastho viçuddhävasthaç ca | vyaktaà tu mahad-ädi-viçeñäntaà tad-ärabdha-deva-tiryaì-manuñyädi-rüpaà ca kärya-jätam | sarveçvaraù – yo loka-trayam äviçya bibharty avyaya éçvaraù [Gétä 15.17] ity uktaù puruñottamaù | etenärväcéna-paricchinneçvara-vyavacchedaù | samäkhyä caiñä särthä bhagavataù ajaù sarveçvaraù siddhaù || [Vi.Sa.Nä. 11] iti tan-näma-päöhät | eteñäà vivecanaà paraspara-vyävartako dharmaù, tena vä påthaktvena anusandhänam | karma-dhér bhaktir iti karma-yogädénäà svarüpa-grahaëam iti nirdiñöa-padärtha-vargaù ädiù yasya sa ity ädiù | ädi-çabdena tad-upädäna-prakäras tad-upayukta-çästra-vaçyatvädikaà ca gåhyate | pürva-çeña ity anena prakåta-çodhana-rüpatayä punar-ukti-parihäraù saìgati-pradarçanaà ca | ayaà çlokas trayodaçärambha-bhäñyeëa spañöaà vyäkhyätaù | pürvasmin ñaöke parama-präpyasya parasya brahmaëo bhagavato väsudevasya präpty-upäya-bhüta-bhakti-rüpa-bhagavad-upäsanäìga-bhütaà präptuù pratyag-ätmano yäthätmya-darçanaà jïäna-yoga-karma-yoga-lakñaëa-niñöhä-dvaya-sädhyam uktam |

madhyame ca parama-präpya-bhüta-bhagavat-tattva-yäthätmya-tan-mähätmya-jïäna-pürvakaikäntikätyantika-bhakti-yoga-niñöhä pratipäditäù | atiçayitaiçvaryäpekñäëäm ätma-kaivalya-mäträpekñäëäà ca bhakti-yogas tat-tad-apekñita-sädhanam iti coktam | idäném uparitana-ñaöke prakåti-puruña-tat-saàsarga-rüpa-prapaïceçvara-yäthätmya-karma-jïäna-bhakti-svarüpa-tad-upädäna-prakäräç ca ñaöka-dvayoditä viçodhyante [Räm.Bhä. 13.1] iti | atra trika-bheda-vivakñä ca ñoòaçärambhe darçitä -- atétenädhyäya-trayeëa prakåti-puruñayor viviktayoù saàsåñöayoç ca yäthätmyaà tat-saàsarga-viyogayoç ca guëa-saìga-tad-viparyaya-hetukatvaà, sarva-prakäreëävasthitayoù prakåti-puruñayor bhagavad-vibhütitvaà, vibhütimato bhagavato vibhüti-bhütäd acid-vastunaç cid-vastunaç ca baddha-muktobhaya-rüpäd avyayatva-vyäpana-bharaëa-svämyair arthäntaratayä puruñottamatvena yäthätmyaà ca varëitam [Räm.Bhä. 16.1] iti | tad atra tåtéya-ñaöke tattva-viçodhana-paraà prathama-trikam | anuñöhäna-çodhana-paraà dvitéyam iti präyikatayäyaà vibhägo grähyaù ||4||

--o)0(o--

asthäna-sneha-käruëya-dharmädharma-dhiyäkulam |

pärthaà prapannam uddiçya çästrävataraëaà kåtam ||5|| evaà çästrärtha-ñaöka-trayärthaç ca caturbhiù çlokaiù saìgåhétaù | itaù param añöädaçabhiù çlokaiù praty-adhyäyam arthäù saìgåhyante | tatra çoka-tad-apanodana-rüpa-kathäväntara-saìgatyä maharñiëä prathama-dvitéyädhyäya-vibhäge kåte’pi çästraitad upodghäta-rüpärtha-vibhäga-jïäpanäya dvitéyaikadeçam api prathama-çlokena saìgåhëäti | tad-vyaïjanäya ca tam uväca håñékeçaù [Gétä 2.10] ity asmät pürvam artha-vyäkhyäna-pürvakam ayaà çloko bhäñyakärair udähåtaù -- evaà asthäne samupasthita-sneha-käruëyäbhyäm aprakåtiìgataà kñatriyäëäà yuddhaà parama-dharmam apy adharmaà manvänaà dharma-bubhutsayä ca çaraëägataà pärtham uddiçya ätma-yäthätmya-jïänena yuddhasya phaläbhisandhi-rahitasya svadharmasya ätma-yäthärthya-präpty-upäyatä-jïänena ca vinä asya moho na çämyatéti matvä bhagavatä parama-purñeëa adhyätma-çästrävataraëaà kåtam | tad uktam asthäna-sneha-käruëya-dharmädharma-dhiyäkulam | pärtha prapannam uddiçya çästrävataraëaà kåtam || [Gétärtha-saàgraha 5] iti [Räm Bh. 2.9] | asthäna-sneha-käruëyäbhyäà jätä dharmädharma-dhér asthäna-sneha-käruëya-dharmädharma-dhér iti | atra bhäñyäbhipräyaù | bandhu-snehena parayä kåpayä dharmädharma-bhayena cätimätra-sanna-sarväìgaù [Räm Bh. 1.26] | iti prathamädhyäyänta-bhäñyänusäreëa | dharmädharma-bhayäkulam iti päöhe trayäëäà dvandvaù | dharmädharma-bhayaà rajju-sarpa-bhayam itivat | uddiçya vyäjékåtyety arthaù | tad etat sücitam ärambhe päëòu-tanaya-yuddha-protsähana-vyäjena iti | prapannatvät tam uddiçyeti vivakñitam | tad api sücitam asya moho na çämyatéti matvä [Räm Bh. 2.9] iti | tad atra tam uväca [Gétä 2.10] ity ädi çloka-traya-paryanto granthaù çästrävatära-rüpaù | tävat saìgrahaëäyätra çloke prathamädhyäya ity anuktiù | astu hy uttareñu saptadaçasu tat-tad-adhyäya-grahaëam | anantare ca saìgraha-çloke na tv evähaà jätu näsam [Gétä 2.12] ity äder artham abhipretya dvitéya-saìgrahaëam | sa ca dvitéyänte vyäkhyäna-pürvakam uddhåtaù ||5||

--o)0(o--

nityätmäsaìga-karmehä-gocaro säìkhya-yoga-dhéù | dvitéye sthita-dhé-lakñä proktä tan-moha-çäntaye ||6||

evam ätma-yäthätmyaà yuddhäkhyasya ca karmaëas tat-präpti-sädhantäm ajänataù çarérätma-jïänena mohitasya tena ca mohena yuddhän nivåttasyäsya moha-çäntaye nityätma-viñayä säìkhya-buddhis tat-pürvikä ca asaìga-karmänuñöhäna-rüpa-karma-yoga-viñayä buddhiù sthita-prajïatä yoga-sädhana-bhütä dvitéyädhyäye proktä | tad uktaà – nityätmäsaìga… tan-moha-çäntaye iti | saìkhyayä buddhyä avadhäraëéyam ätma-tattvaà säìkhyam | tad-viñaya-buddhiù säìkhya-dhéù | nityätmäsaìga-karmehägocareti tad-vivaraëam | evam atra asaìga-karmehä-çabdenäpi yoga-çabdärtha-vivaraëäd apaunaruktyam | sthita-dhéù sthita-prajïatä, jïäna-niñöhety arthaù | sä sädhyatvena lakñaà yasyäù sä tathoktä | tan-moha-çäntaye ukta-prakärasya arjunasya dehätmädi-bhrama-nivåtty-artham ||6||

--o)0(o--

asaktyä loka-rakñäyai guëeñv äropya kartåtäm | sarveçvare vä nyasyoktä tåtéye karma-käryatä ||7||

evaà dvitéyädhyäyoktasya prapaïcana-rüpatayä ñañöhäntänäà caturëäm eka-peöikätvaà ekékaraëärthaà tåtéyärambhe bhäñitam -- tad evaà mumukñubhiù parama-präpyatayä vedäntodita-nirasta-nikhilävidyädi-doña-gandhänavadhikätiçayäsaìkhyeya-kalyäëa-guëa-gaëa-para-brahma-puruñottama-präpty-upäya-bhüta-vedanopäsana-dhyänädi-çabda-väcya-tad-aikäntikätyantika-bhakti-yogaà vaktuà tad-aìga-bhütaà ya ätmäpahåta-päpmä [ChäU 8.7.1] ity ädi-prajäpati-väkyoditaà präptur ätmano yäthätmya-darçanaà tan-nityatä-jïäna-pürvakäsaìga-karma-niñpädya-jïäna-yoga-sädhyam uktam | ity ärabhya, ataù param adhyäya-catuñöayenedam eva präptuù pratya-ätmano darçanaà sa-sädhanaà prapaïcayate [Räm.Bhä. 3.1 ] iti | asaktyä – parama-puruña-préti-vyatirikta-svargädi-phala-saìga-tyäga-pürvakam ity arthaù | loka-rakñäyai anuvidheyänuñöhänasya kåtsna-vidaù svänuñöhänänusandhänena akåtsna-vidaù çiñöa-lokasya niñpramäda-luëöäka-rahita-ghaëöä-patha-pravartanärtham ity arthaù | etena loka-saàgraha-çabdo vyäkhyätaù | evaà loka-rakñaëärthaà pravåtter antataù sva-rakñä-paryantatvaà bhäñyoktaà -- anyathä loka-näça-janitaà päpaà jïäna-yogäd apy enaà pracyävayet [Räm.Bhä. 3.21] iti | guëeñu sattva-rajas-tamaù-saàjïakeñu prakåti-guëeñv ity arthaù | äropya kartåtäà | svasya deça-kälävasthädi-niyata-viñaya-jïäna-cikérñä-prayatnäçrayatva-lakñaëäà kartåtäà guëa-prayuktatayä anusandhäyety arthaù | tathä ca bhäñyam -- guëeñu kartåtvänusandhänaà cedam evätmano na svarüpa-prayuktam idam kartåtvam, api tu guëa-sambandha-kåtam iti präptäpräpta-vivekena guëa-kåtam ity anusandhänam [Räm.Bhä. 3.29] iti |

mayi sarväëi karmäëi [Gétä 3.30] ity atra asmac-chabdäbhipretaà vyanakti – sarveçvare vä nyasya iti | guëänäà tad-äçrayasya tri-guëa-dravyasya tat-saàsåñöasya viyuktasya ca jévasya niyanta ity ätmanaù kartåtvam upapädya anantaraà tasya parmaätmädhénatvaà parät tu tac-chruteù [Vs. 2.3.41] ity äha | sarveçvare kartåtvänusandhäna-prakäraç caivaà bhäñitaù -- idäném ätmanäà parama-puruña-çarératayä tan-niyämyatva-svarüpa-nirüpaëena bhagavati puruñottame sarvätma-bhüte guëa-kåtaà ca kartåtvam äropya karma-kartavyatayocyate [Räm.Bhä. 3.30] iti | piëòitärthaç ca darçitaù -- svakéyenätmanä karträ svakéyaiç copakaraëaiù svärädhanaika-prayojanäya parama-puruñaù sarveçvaraù sarva-çeñé svayam eva sva-karmäëi kärayati [Räm.Bhä. 3.30] ity ädinä ||7||

--o)0(o--

prasaìgät sva-svabhävoktiù karmaëo’karmatäsya ca | bhedä jïänasya mähätmyaà caturthädhyäya ucyate ||8||

sva-çabdenävatérëävastho bhagavän iha vivakñitaù | tasya svabhävaù sväsädhäraëo bhävaù | sva-svabhävoktir ucyata iti odana-päkaù pacyate itivat | kriyata ity arthaù | karmaëo’karmatä karmaëy akaram yaù paçyet [Gétä 4.18] ity ädibhir uktä | akarma-çabdo’tra tad-anya-våttyä karma-yogäsannätma-jïäna-viñayaù | asya ca bhedäù | daivam eväpare yajïam [Gétä 4.25] ity ädinoktäù | devärcanendriya-nirodha-präëäyäma-yäga-däna-homa-tapas-tértha-sevä-svädhyäya-tad-arthäbhyäsädi-rüpä varëäçrama-dharmeti-kartavyatäkäù yathä-jïänaà yathä-çakti yathä-ruci pradhänatayä parigåhétäù karma-yogäv äntara-viçeñä ity arthaù | jïänasya mähätmyaà çreyän dravya-mayäd yajïät [Gétä 4.33] ity uktaà prädhänyam | ayaà ca çlokaù tåtéya-saìgati-pürvakaà caturthärambhe vyäkhyätaù – tåtéye’dhyäye prakåti-saàsåñöasya mumukñoù sahasä jïäna-yoge’nadhikärät karma-yoga eva käryaù | jïäna-yogädhikäriëo’py akartåtvänusandhäna-pürvakaà karma-yoga eva çreyän iti sahetukam uktam | ivçiñöatayä vyapadeçyasya tu viçeñataù karma-yoga eva kärya iti coktam | caturthenedäném asyaiva karma-yogasya nikhila-jagad-uddharaëäya manvantarädäv evopadiñöatayä kartavyatäà draòhayitvä antargata-jïänatatyä’syaiva jïäna-yogäkäratäà pradarçya, karma-yoga-svarüpaà tad-bhedäù karma-yoge jïänäàçasyaiva prädhänyaà cocyate | prasaìgäc ca bhagavad-avatära-yäthätmyam ucyate [Räm.Bhä. 4.1] iti | édåçaà cävatära-mähätmyam atra niramanthi – nikhila-heya-pratyanéka-kalyäëaikatänasyäpi bhagavato janma nendrajälavan mithyä, api tu satyam | avataraàç ca bhagavän asmad-ädivan na jïäna-saìkocädimän bhavati, kintu ajatvävyayatva-sarveçvaratvädikaà sarvaà pärameçvaraà svabhävajam ajahad evävatarati , na cävatära-vigraho’py asya guëa-traya-mayaù präkåtaù, pratyuta apräkåta-çuddha-sattva-mayaù | na cäsya janma puëyäpuëya-rüpeëa karmaëä, api tu svecchayaiva | na vä karma-vipäka-käle asya janma, api tu dharma-gläny-adharmotthäna-käle, näpi bhagavaj-janmanaù sukha-duùkha-miçräëi phaläni | api tarhi sädhu-pariträëa-duñkåd-vinäçana-dharma-saàsthäpanädénéti svarüpataù prakärato dravyataù käraëataù kälataù prayojanataç ca divyatvam | evaà jänataç caikasminn eva janmani upäya-pürtyänantara-janma-pratiñedhena bhagavat-präptir géyate janma karma ca me divyam [Gétä

4.9] ity ädinä | ata eva hi präcetasa-päräçarya-çukha-çaunakädayaù paramarñayaù präyas tatraiva niñöhäà bhüyasém ädriyante iti |

--o)0(o--

karma-yogasya saukaryaà çaighryaà käçcana tad-vidhäù | brahma-jïäna-prakäraç ca païcamädhyäya ucyate ||9||

tåtéya-caturthäbhyäà yathäàçaà saìgati-pradarçana-pürvakam ayaà çlokaù païcamärambhe vyäkhyätaù | caturthe’dhyäye karma-yogasya jïänäkäratä-pürvaka-svarüpa-bhedo jïänäàçasya ca prädhänyam uktam | jïäna-yogädhikäriëo’pi karma-yogasyäntargatätma-jïänatväd apramädatvät suçakatvän nirapekñatväc ca jyäyastvaà tåtéya evoktam | idänéà karma-yogasya ätma-präpti-sädhanatve jïäna-niñöhäyäù çaighryam | karma-yogäntar-gatäkartåtvänusandhäna-prakäraà ca pratipädya tan-mülaà jïänaà ca viçodhyata iti | saukaryasyätränuddharaëaà pürvoktänuvädatä-jïäpanärtham | saukarya-çabdenätra sukhaà bandhät pramucyate [Gétä 5.6] ity uktam | atra vidhä-çabda iti kartavyatä-paraù | tathä khalu naiva kiàcit karométi [Gétä 5.8] ity äder adhiñöhikä | yataù saukaryät çaighryäc ca karma-yoga eva çreyän, atas tad-apekñitaà såëu [Räm.Bhä. 5.8] iti | akartåtvänusandhäna-prakära-çabdo’py etat-paraù | brahma-çabdo’tra brahma-samänäkära-çuddhätma-viñayaù | jïäna-çabdaç cätra sama-darçana-rüpa-jïäna-vipäka-viçräntaù | prakära-çabdas tu tad-dhetu-bhüta-prakärärthaù | ataeva hi yena prakäreëävasthitasya karma-yoginaù sama-darçana-rüpo jïäna-vipäko bhavati, taà prakäram upadiçati [Räm.Bhä. 5.10] ity uktvä na prahåñyet priyaà präpya [Gétä 5.10] ity ädikam avatäritam | ñañöhärambhas tv evaà saìgamitaù -- uktaù karma-yogaù sa-parikaraù | idänéà jïäna-yoga-karma-yoga-sädhyätmävalokana-rüpa-yogäbhyäsa-vidhir ucyate | tatra karma-yogasya nirapekña-yoga-sädhanatvaà draòhayituà jïänäkäraù karma-yogo yoga-çirasko’nüdyate [Räm.Bhä. 6.1] iti | etena yogé yuïjéta [Gétä 6.10] ity ataù pürvasya granthasyänuväda-rüpatvät saìgrahe nopanyäsa iti vyaïjitam ||9||

--o)0(o--

yogäbhyäsa-vidhir yogé caturdhä yoga-sädhanam | yoga-siddhiù sva-yogasya päramyaà ñañöha ucyate ||10||

nanv atra païcärthäù saìgåhétäù | bhäñye tu katham ekaù ? itthaà sparçän kåtvä bahir bähyän [Gétä 5.22] ity ädinä païcame prastuto yogäbhyäsa-vidhir evätra prapaïcayata iti tat-pradhäno’yam adhyäyaù | etenädhyäyäntareñv apy anekänubandha ekaikärthaù pradhänatama iti sücitam | tad yathä çravaëädhikäré, tan-moha-çamanaà, karma-yoga-kartavyatvaà, tad-aväntara-bhedaù, tad-antargata-jïäna-vipäkaù, yogäbhyäsa-vidhiù, pratibuddha-prädhänyaà, trividhädhikära-vedyopäya-deya-vibhägaù, sa-prakäro bhakti-yogaù, guëa-vibhüty-änantyaà, çästra-vaçyatvaà, çästréya-vivecanaà, säroddhära iti | ato’tra yogäbhyäsa-vidhy-anubandhatvena yoga cäturvidhyädi-pradarçanam | yogé caturdhä sarva-bhüta-stham ätmänam [Gétä 6.29] ity ädi-çloka-catuñöayodita-sama-darçana-cäturvidhyät | tatra hy evaà bhäñyam – atha yoga-vipäka-daçä catuñ-prakärocyate [Räm.Bhä.

6.29] iti | evaà tatra sama-darçana-vipäka-kramo’bhipretaù | ätmanäà jïänatvänanadatvädibhir anyonya-sämya-darçanam | çuddhävasthäyäm apahata-päpmatvädibhir éçvareëa sämya-darçanaà | parityakta-präkåta-bhedänäà asaìkucita-jïänaikäkäratayä éçvareëa tad-apåthak-siddha-viçeñaëatvädibhir anyonyaà ca sämya-darçanam | aupädhikaiù puträdibhir asambandha-sämya-darçanaà ceti | yoga-sädhanam abhyäsa-vairägyädikam | yoga-siddhiù yoga-bhrañöasyäpi pratyaväya-virahaù | puëya-lokädy-aväptiù | vicchinna-pratisandhänädy-anurüpaa-viçiñöa-kulotpattiù | abhikrama-näçäbhävena kramäc cheña-püraënäpavargävinäbhäva ity evaàrüpä | svayogasya päramyam | vaktur bhagavato väsudevasya bhajana-rüpo yogo’tra sva-yogaù | tasya päramyaà sväpekñayotkåñöa-rähityam | etac ca madhyama-ñaöka-pratipädyam api tat-prastävanä-rüpeëa yoginäm api sarveñäm [Gétä 6.47] iti prathama-ñaökäntima-çlokena darçitam | tathä hi tatra bhäñyam -- tad evaà para-vidyäìga-bhütaà prajäpati-väkyoditaà pratyag-ätma-darçanam uktam | atha para-vidyäà prastauti [Räm.Bhä. 6.47] iti ||10||

--o)0(o--

sva-yäthätmyaà prakåtyäsya tirodhiù çaraëägatiù | bhakta-bhedaù prabuddhasya çraiñöhyaà saptama ucyate ||11||

tatra bhäñyam -- saptame tävad upäsya-bhüta-parama-puruña-svarüpa-yäthätmyaà, prakåtyä tat tirodhänaà, tan-nivåttaye bhagavat-prapattiù | upäsaka-vidhäbhedaù | jïäninaù çraiñöhyaà cocyate [Räm. Bhä. 7.1] iti | tatra prakåti-çabdena mama mäyä duratyayä [Gétä 7.14] iti mäyä-çabdo vyäkhyätaù | guëa-mayé [Gétä 7.14] iti viçeñaëät saiva hi vivakñiteti gamyate | çrutäv api asmän mäyé såjate viçvam etat tasmiàç cänyo mäyayä saànirüddhaù [ÇvetU 4.9] iti prastutayor mäyä-tadvatoù mäyäà tu prakåtià vidyät mäyinaà tu maheçvaram [ÇvetU 4.10] iti svayam eva vivaraëäc ca | ato vicitra-såñöy-upakaraëa-vastutvät prakåtäv iha mäyä-çabda-prayoga iti bhävaù | añöamärambha-saìgatau caitac chlokärthaù spañöam abhihitaù -- saptame parasya brahmaëo väsudevasyopäsyatvaà, nikhila-cetanäcetana-vastu-çeñitvaà, käraëatvaà, ädhäratvaà, sarva-çarératayä sarva-prakäratvena sarva-çabda-väcyatvaà, sarva-niyantåtvaà, sarvaiç ca kalyäëa-guëa-gaëair ekäçrayatvaà tasyaiva parataratvaà ca, sattva-rajas-tamo-mayair dehendriyatvena bhogyatvena cävasthitair bhävair anädi-käla-pravåtta-duñkåta-praväha-hetukais tasya tirodhänam | atyutkåñöa-sukåta-hetuka-bhagavat-prapattyä ca tan-nivartanaà, sukåta-täratamyena ca pratipatti-vaiñeñyäd aiçvaryäkñara-yäthätmya-bhagavat-präpty-apekñayopäsaka-bhedaà, bhagavantaà prepsor nitya-yuktatayika-bhaktitayä cätyartha-parama-puruña-priyatvena çraiñöhyaà, durlabhatvaà ca pratipädya eñäà trayäëäà jïätavyopädeya-bhedäàç ca prästauñét [Räm. Bhä. 8.1] iti ||11||

--o)0(o--

aiçvaryäkñara-yäthätmya-bhagavac-charaëärthinäm | vedyopädeya-bhävänäm añöame bheda ucyate ||12||

aiçvaryam atrendra-prajäpati-paçupati-bhogebhyo’tiçayita-bhogaù | akñara-yäthätmyaà viviktätma-svarüpam | vedyäs tu akñaraà brahma paramaà [Gétä 8.3] ity ädinoktäù çuddhätma-svarüpa-prabhåtayaù | upädeyäs tu tat-tad-iñöa-phalänurüpa-parama-puruña-cintanäntima-pratyaya-gati-cintanädayaù | ta eva bhäväù padärthäù | teñäà bhedas tat-tad-adhikäränurüpe viçeñaù ||12||

--o)0(o--

sva-mähätmyaà manuñyatve paratvaà ca mahätmanäm | viçeño navame yogo bhakti-rüpaù prakértitaù ||13||

sva-mähätmyaà mayä tatam idaà sarvaà [Gétä 9.4] ity ädibhiù çodhitam | [manuñyatve paratvaà]

avajänanti mäà müòhä mänuñéà tanum äçritam | paraà bhävam ajänanto mamävyayam anuttamam || [Gétä 9.11]

iti paratvasya manuñya-daçäyäm apy avyayatvam uktam | prastutävatära-vivakñayä manuñyävasthatvoktiù | tan-mukhena sarveñv apy avatäreñu avyayaù paramo bhäva upalilakñayiñitaù | uktaà ca çrévatsa-cihna-miçraiù –

paro vä vyüho vä vibhava uta värcävataraëo bhavan väntaryämé vara varada yo yo bhavasi vai | sa sa tvaà san naiçän vara-guëa-gaëän bibhrad akhilän bhajadbhyo bhäsy evaà satatam itarebhyas tv itarathä || [Varada-stava 18] iti |

mahätmänas tu mäà pärtha [Gétä 9.13] ity ädinä mahätmanäà viçeño viçeñitaù | atra bhakti-rüpasya yogasyaiva prädhänyaà bhäñyoktam – upäsaka-bheda-nibandhanä viçeñäù pratipäditäù | idäném upäsyasya parama-puruñasya mähätmyaà, jïäninäà ca viçeñaà viçodhya bhakti-rüpasyopäsanasya svarüpam ucyate [Räm. Bhä. 9.1] iti ||13||

--o)0(o--

sva-kalyäëa-guëänantya-kåtsna-svädhénatä-matiù | bhakty-utpatti-vivåddhy-arthä vistérëä daçamoditä ||14||

atra navama-saìgati-pürvakaà bhäñyam -- bhakti-yogaù sa-parikara uktaù | idänéà bhakty-utpattaye tad-vivåddhaye ca bhagavato niraìkuçaiçvaryädi-kalyäëa-guëa-gaëänantyaà, kåtsnasya jagatas tac-charératayä tad-ätmakatvena tat-pravartyatvaà ca prapaïcyate [Räm. Bhä. 10.1] iti | ekädaçärambhe ca bhäñitam -- evaà bhakti-yoga-niñpattaye sad-vivåddhaye ca sakaletara-vilakñaëena sväbhävikena bhagavad-asädhäraëena kalyäëa-guëa-gaëena saha bhagavata sarvätmatvam | tata eva tad-vyatiriktasya kåtsnasya cid-acid-ätmakasya vastu-jätasya tac-charératayä tad-äyatta-svarüpa-sthiti-pravåttitvaà coktam | tam etaà bhagavad-

asädhäraëaà svabhävaà kåtsnasya tad-äyatta-svarüpa-sthiti-pravåttitäà ca bhagavat-sakäçäd upaçrutya evam eveti niçcitya tathä-bhütaà bhagavantaà säkñätkartu-kämo’rjuna uväca [Räm. Bhä. 11.1] iti ||14||

--o)0(o--

ekädaçe sva-mähätmya-säkñätkärävalokanam | datta-muktaà vidiprâptyor bhaktyekopäyatä tathä ||15||

säkñätkära-hetu-bhütam avalokanam säkñätkärävalokanam | avalokyate’neneti avalokanam iha divyaà cakñuù | vidiprâptyor iti darçanasyäpy upalakñaëam | tathä hi géyate –

bhaktyä tv ananyayä çakya aham evaà-vidho’rjuna | jïätuà drañöuà ca tattvena praveñöuà ca paraàtapa || [Gétä 11.54]

ayaà tu saìgraho dvädaçärambhe saìgatià vivakñadbhir vyäkhyätaù -- bhakti-yoga-niñöhänäà präpya-bhütasya parasya brahmaëo bhagavato näräyaëasya niraìkuçaiçvaryaà säkñät-kartu-kämäyärjunäyänavadhikätiçaya-käruëyaudärya-çélyädi-guëa-sägareëa satya-saìkalpena bhagavatä svaiçvaryaà yathävad avasthitaà darçitam | uktaà ca tattvato bhagavaj-jïäna-darçana-präpténäm aikäntikätyantika-bhagavad-bhakty-eka-labhyatvam [Räm. Bhäñ. 12.1] iti ||15||

--o)0(o--

bhakteù çraiñöhyam upäyoktir açaktasyätma-niñöhatä | tat-prakäräs tv atiprétir bhakte dvädaça ucyate ||16||

atra ca bhäñyam – anantaram ätma-präpti-sädhana-bhütäd ätmopäsanäd bhakti-rüpasya bhagavad-upäsanasya sva-sädhya-niñpädane çaighryät sukhopädänatväc ca çraiñöhyaà bhagavad-upäsanopäyaç ca tad-açaktasyäkñara-niñöhatä tad-apekñitäç cocyante [Räm. Bhäñ. 12.1] iti | atra atiprétir bhakte ity asyopädänam upasaàhära-mätratä-vyaïjanärtham | upäyoktiù atha cittaà samädhätuà [Gétä 12.9-10] ity-ädi-çloka-dvayena kåtä | bhagavati cittaà samädhätum açaktasya bhagavad-guëäbhyäsaù | taträpy açaktasya préti-pürvaka-bhagavad-asädhäraëa-karma-karaëam | tasminn apy asamarthasyätma-niñöheti kramaù | tat-prakäräù karma-yogädy-apekñitäù | adveñöä sarva-bhütänäm [Gétä 12.13] ity ädinoktä upädeya-guëa-prakäräù | tathä ca tatra bhäñitam -- anabhisaàhita-phala-karma-niñöhasyopädeyän guëän äha [Räm. Bhäñ. 12.13] iti | atiprétir bhakte ye tu dharmyämåtam idaà yathoktaà [Gétä 12.20] ity ädinä adhyäyäntima-çlokenoktä | tad-abhipretaà caivam uktam -- asmäd ätma-niñöhät mad-bhakti-yoga-niñöhasya çraiñöhyaà pratipädayan yathopakramam upasaàharati [Räm. Bhäñ. 12.20] iti ||16||

--o)0(o--

deva-svarüpam ätmäpti-hetur ätma-viçodhanam | bandha-hetur vivekaç ca trayodaça udéryate ||17||

atra bhäñyaà -- tatra tävat trayodaçe dehätmanoù svarüpaà deha-yäthätmya-çodhanaà deha-viyuktätma-präpty-upäyaù | viviktätma-svarüpa-saàçodhanam | tathävidhasyätmanaç cäcit-sambandha-hetuù | tato vivekänusandhäna-prakäraç cocyate [Räm. Bhäñ. 13.1] iti | atra deha-svarüpam ity anenaiväbhipretaà dehätmanoù svarüpam iti | deha-yäthätmya-çodhanam iti ca vivåtam | ätmäpti-hetuù | amänitvam [Gétä 13.18] ity ädibhir uktaù | ätma-viçodhanam jïeyaà yat tat pravakñyämi [Gétä 13.13] ity upakramya kåtam | bandha-hetus tu käraëaà guëa-saìgo’sya sad-asad-yoni-janmasu [Gétä 13.22] ity uktaù | dhyänenätmani paçyanti [Gétä 13.25] ity ädinä vivekänusandhäna-prakäro yathädhikäraà darçitaù ||17||

--o)0(o--

guëa-bandha-vidhä teñäà kartåtvaà tan-nivartanam | gati-traya-sva-mülatvaà caturdaça udéryate ||18||

atra prakåta-viçodhana-rüpatayä saìgati-pürvakaà bhäñyaà -- trayodaçe prakåti-puruñayor anyonya-saàsåñöayoù svarüpa-yäthätmyaà vijïäyämänitvädibhir bhagavad-bhakty-anugåhétair bandhän mucyata ity uktam | tatra bandha-hetuù pürva-pürva-sattvädi-guëa-maya-sukhädi-saìga iti cäbhihitaà käraëaà guëa-saìgo’sya sad-asad-yoni-janmasu [Gétä 13.22] iti | athedänéà guëänäà bandha-hetutä-prakäro guëa-nivartana-prakäraç cocyate [Räm. Bhäñ. 14.1] iti | guëa-kartåtväder iha bhäñye’nuktiù pürvavad eveti bhävyam | sattvaà sattva-jïäna-saìgena badhnäti, rajas tu karma-saìgena, tamas tu pramädälasya-nidräbhir iti bandha-hetutä-prakäraù | teñäà kartåtvaà präg-ukta-prakäreëa präptäpräpta-vivekena teñv äropitam | tac cätra nänyaà guëebhyaù kartäram [Gétä 14.12] iti smäritam | guëa-nivartana-prakäras tu –

mäà ca yo’vyabhicäreëa bhakti-yogena sevate | sa guëän samatétyaitän brahma-bhüyäya kalpate || [Gétä 14.26] ity antenoktaù |

ataevätra gati-traya-sva-mülatvam ity etat brahmaëo hi pratiñöhäham [Gétä 14.27] ity adhyäyäntima-çlokoktam eva saàgåhëäti | tata eva hi atraivaà bhäñitam – etad uktaà bhavati pürvatra – daivé hy eñä guëa-mayé mama mäyä duratyayä | mäm eva ye prapadyante [Gétä 7.14] ity ärabhya guëätyayasya tat-pürvakäkñaraiçvarya-bhagavat-präpténäà ca bhagavat-prapatty-ekopäyatäyäù pratipäditatväd ekänta-bhagavat-prapatty-ekopäyo guëätyayas tat-pürvaka-brahmänubhavaç ca [Räm. Bhäñ. 14.27] iti | ity ädy-ukta-gati-traya-vivakñäyäà tu saìgraha-krama-bhaìgaù syät ||18||

--o)0(o--

acin-miçräd viçuddhäc ca cetanät puruñottamaù | vyäpanäd bharaëät svämyäd anyaù païcadaçoditaù ||19||

atra acin-miçräd viçuddhäc ca ity asya sücanéyäà saìgatià vivåëvan kñaräkñara-çabda-vyäkhyänatäà vyanakti -- kñeträdhyäye kñetra-kñetrajïa-bhütayoù prakåti-puruñayoù

svarüpaà viçodhya viçuddhasyäparicchinna-jïänaikäkärasyaiva puruñasya präkåta-guëa-saìga-praväha-nimitto devädy-äkära-pariëata-prakåti-sambandho’nädir ity uktam | anantare cädhyäye puruñasya kärya-käraëayobhayävastha-prakåti-sambandho guëa-saìga-mülo bhagavataiva kåta ity uktvä guëa-saìga-prakäraà sa-vistaraà pratipädya guëa-saìga-nivåtti-pürvakätma-yäthätmyäväptiç ca bhagavad-bhakti-mülety uktam | idänéà bhajanéyasya bhagavataù kñaräkñaåätmaka-baddha-mukta-vibhütimattäà vibhüti-bhütät kñaräkñara-puruña-dvayät nikhila-heya-pratyanéka-kalyäëaikatänatayä atyantotkarñeëa visajätéyasya bhagavataù puruñottamatvaà ca vaktum ärabhate [Räm. Bhäñ. 15.1] iti | atra vyäpana-bharaëa-svämyäni – yo loka-trayam äviçya bibharty avyaya éçvaraù [Gétä 15.17] iti pratipäditäni | evaà prädhänyataç cid-acid-éçvara-rüpa-tattva-traya-viçodhanaà kramäd adhyäya-trayeëa kåtam ity anusandheyam ||19||

--o)0(o--

deväsura-vibhägokti-pürvikä çästra-vaçyatä | tattvänuñöhäna-vijïäna-sthemne ñoòaça ucyate ||20||

atra pürvottara-samasta-pratiñöhäpakaù ñoòaçädhyäyärthaù saàgåhyate | etad abhipräyeëa bhäñyam -- anantaram uktasya kåtsnasyärthasya sthemne çästra-vaçyatäà vaktuà çästra-vaçya-tad-viparétayor daiväsura-sargayor vibhägaà çré-bhagavän uväca [Räm. Bhäñ. 16.1] iti | ataeva saptadaçam avatärayann evam anvabhäñata – deväsura-vibhägokti-mukhena präpya-tattva-jïänaà tat-präpty-upäya-jïänaà ca vedaika-mülam ity uktam [Räm. Bhäñ. 17.1] iti | atra çästra-vaçyatä –

tasmäc chästraà pramäëaà te käryäkärya-vyavasthitau | jïätvä çästra-vidhänoktaà karma kartum ihärhasi || [Gétä 16.24]

iti adhyäyäntima-çlokenoktä ||20||

--o)0(o--

açästram äsuraà kåtsnaà çästréyaà guëataù påthak | lakñaëaà çästra-siddhasya tridhä saptadaçoditam ||21||

atra bhäñyam -- idäném açästra-vihitasyäsuratvenäphalatvaà, çästra-vihitasya ca guëatas traividhyaà çästra-siddhasya lakñaëaà cocyate [Räm. Bhäñ. 17.1] iti | çästraà yasya vidhäyakatvena nästi tad açästram ity abhipräyeëa açästra-vihitasya ity uktam | oà tat sat [Gétä 17.23] iti çästra-siddhasya trividhaà lakñaëam uktam ||21||

--o)0(o--

éçvare kartåtä-buddhiù sattvopädeyatäntime | sva-karma-pariëämaç ca çästra-särärtha ucyate ||22||

tad etat-pürvädhyäya-saìgati-pradarçana-pürvakaà vyäcañöe – atétenädhyäya-dvayena abhyudaya-niùçreyasa-sädhana-bhütaà vaidikam eva yajïa-tapo-dänädikaà karma nänyat | vaidikasya ca karmaëaù sämänya-lakñaëaà praëavänvayaù | tatra mokñäbhyudaya-sädhanayor bhedaù tat-sac-chabda-nirdeçyänirdeçyatvena mokña-sädhanaà ca karma phaläbhisandhi-rahitaà yajïädikam | tad-ärambhaç ca sattvodrekäd bhavati, sattva-våddhiç ca sättvikähära-sevayä ity uktam | anantaraà mokña-sädhanatayä nirdiñöayoù tyäga-sannyäsayor aikyaà tyägasya sannyäsasya ca svarüpam | bhagavati sarveçvare ca sarva-karmaëäà kartåtvänusandhänaà, sattva-rajas-tamasäà kärya-varëanena sattva-guëasyävaçyopädeya-tvaà, sva-varëocitänäà karmaëäà parama-puruñärädhana-bhütänäà parama-puruña-präpti-nirvartana-prakäraù, kåtsnasya gétä-çästrasya särärtho bhakti-yoga ity ete pratipädyante [Räm. Bhäñ. 18.1] iti | atra tyäga-sannyäsa-çabdäv ekärthäv iti bhagavad-uktenottareëa khyäpitaà bhäñye | sarveçvare kartåtvänusandhänaà ca daivaà caivätra païcamam [Gétä 18.14] ity atraiva darçitam – atra karma hetu-kaläpe daivaà païcamam | paramätmäntaryämé karma-niñpattau pradhäna-hetuù ity arthaù | uktaà hi sarvasya cähaà hådi sanniviñöe mattaù småtir vijïänam apohanaà ca [Gétä 15.15] iti | vakñyati ca — éçvaraù sarva-bhütänäà håd-deçe’rjuna tiñöhati | bhrämayan sarva-bhütäni yanträrüòhäni mäyayä || [18.61] iti | paramätmäyattaà ca jévätmanaù kartåtvam — parät tu tac chruteù [Vs 2.3.41] iti pratipäditam iti | nanv evaà paramätmäyatte jévätmanaù kartåtve jévätmä karmaëy aniyojyo bhavatéti vidhi-niñedha-çästräëy anarthakäni syuù | idam api codyaà sütrakäreëa parihåtaà -- kåta-prayatnäpekñas tu vihita-pratiñiddhävaiyarthyädibhyaù [Vs. 2.3.40] iti | etad uktaà bhavati — paramätmanä dattais tad-ädhäraiç ca karaëa-kalevarädibhis tad-ähita-çaktibhiù svayaà ca jévätmä tad-ädhäras tad-ähita-çaktiù san karma-niñpattaye svecchayä karaëädy-adhiñöhänäkäraà prayatnaà cärabhate | tad-antar-avasthitaù paramätmä svänumati-dänena taà pravartayatéti jévasyäpi sva-buddhyaiva pravåtti-hetutvam asti | yathä gurutara-çilä-mahéruhädi-calanädi-phala-pravåttiñu bahu-puruña-sädhyäsu bahünäà hetutvaà vidhi-niñedha-bhäktvaà ca iti | [Räm. Bhäñ. 18.14] tatra çästra-särärthaù sarva-guhyatamaà [Gétä 18.64] ity ädinä sädaraà sammukhékåtya man-manä bhava mad-bhaktaù [Gétä 18.65], sarva-dharmän parityajya [Gétä 18.66] iti çloka-dvayena çiñöaù | carma-çlokärthaç ca tätparya-candrikäyäà nikñepa-rakñäyäà cäsmäbhir yathä-bhäñyaà yathä-sampradäyaà ca samasta-para-pakña-pratikñepa-pürvakam upapäditaù | taträyam asmadéya-saìgrahaù –

suduñkareëa çoced yo yena yeneñöa-hetunä | sa sa tasyäham eveti carama-çloka-saìgrahaù || iti |

särärtho bhakti-yoga iti bhäñye tv aìgädhikäre prapattià praty api bhakter aìgitvena prädhänyät ||22||

--o)0(o--

karma-yogas tapas-tértha-däna-yajïädi-sevanam | jïäna-yogo jita-sväntaiù pariçuddhätmani sthitiù ||23||

athäñöädaçabhiù çlokaiù sukha-grahaëäya karma-yoga-jïäna-yoga-bhakti-yogädénäà svarüpädikaà vivinakti karma-yoga iti | tatra karma-yogasya lakñaëaà pürvam eva darçitam iti kåtvä tat-tad-adhikäriëäà jïäna-çakti-yogyatänuguëyena yathädhikäraà parigrahärthaà ca caturthoktänaväntara-bhedän anuktän api sarvän ädi-çabdena saàgåhëann udäharati | äphalodayaà sädaraà nirantara-parigraho’tra sevanam | atha tat-sädhyasya jïäna-yogasyädhikäri-pradarçana-pürvakaà lakñaëam äha nirantara-cintana-rüpeëeti çeñaù | tena tat-phala-tad-upäya-jïänäbhyäà vyavacchedaù ||23||

--o)0(o--

bhakti-yogaù paraikänta-prétyä dhyänädiñu sthitiù | trayäëäm api yogänäà tribhir anyonya-saìgamaù ||24||

athätaraìgaiù saha bhakti-yogaà lakñayati bhakti-yoga iti | parasmin brahmaëy ekäntena prétiù paraikänta-prétiù | tena mahanéya-viñaye prétir bhaktiù iti lakñaëaà sücitam, sneha-pürvam anudhyänaà bhaktir ity abhidhéyate [LiìgaP] ity ädy-anusäreëa | lakñya-svarüpaà dhyäna-çabdenoktam | ädi-çabdenärcana-praëämädy-antaraìga-varga-saìgrahaù | uktaà ca vedärtha-saìgrahe – açeña-jagad-dhitänuçäsana-çruti-nikara-çirasi samadhigato’yam arthaù | jéva-para-yäthätmya-jïäna-pürvaka-varëäçrama-dharmeti-kartavyatäka-parama-puruña-caraëa-yugala-dhyänärcana-praëämädir atyartha-priyas tat-präpti-phalaù iti | nanu karma-yoge’py ätma-jïänam ärädhya-prétiç cänuvartate | jïäna-yoge’py antaù-karaëa-çuddhy-arthaà niyataà karma tyäjyaà tad-ärädhyeçvara-bhaktiç ca | evaà bhakti-yoge’pi tad-itaränuvåttiù siddhä | ato vibhägänupapattir ity aträha – pradhäna-bhüte kasmiàçcit kñéra-çarkarädi-nyäyena guëatayä itaränupraveço na vibhäga-bhaïjaka iti bhävaù | nanv evaà pariakänta-prétis triñv api samänä, aikäntyaà cänanya-devatäkatva-paryantam | yathoktaà mokña-dharme –

brahmäëaà çiti-kaëöhaà ca yäç cänyä devatäù småtäù | pratibuddhä na sevante yasmät parimitaà phalam || [Mbh 12.341.36] iti |

äçvamedhike ca –

ananya-devatä-bhaktä ye mad-bhajana-priyäù | mäm eva çaraëaà präptäs te mad-bhaktäù prakértitäù || [Mbh 14.101.91]

tapaç cägéndrädi-nänä-devatä-saìkérëänäà varëäçrama-dharmäëäm aikäntya-virodhät triñv api yogeñu tat-parityägaù präpta ity aträha atra tribhiù saìgama ity arthato buddhyä vibhajyänvetavyam | ayam abhipräyaù niyatasya [Gétä 18.7], yataù pravåttiù [Gétä 18.46], äcära-prabhavaù [Mbh 13.159.137], varëäçramäcaravatä [ViP 3.8.9] ity ädibhir varëäçrama-

dharmeti kartavyatäkatva-siddheù | agnéndrädi-çabdänäà api pratardana-vidyä-nyäyenatac-charéraka-paramätma-paryantatvänusädhanät | säkñäd apy avirodhaà jaiminiù [Vs. 1.2.28] iti nyäyena yajïägraharädhyäyokta-prakriyayä ca säkñät-pratipädakatvena vä tat-tat-karmaëäm api parama-puruñärädhanatva-sambhavät | tad-anuñöhätur anyärädhakatva-siddher aikäntyaà pratiñöhitam iti ||24||

--o)0(o--

nitya-naimittikänäà ca parärädhana-rüpiëäm | ätma-dåñöes trayo’py ete yoga-dväreëa sädhakäù ||25||

etena karma-yoge’pi nitya-naimittikänäm iti kartavyatätvaà sücitam | tathä sarve’py ete yajïa-vidaù [Gétä 4.30] iti çloke bhäñyaà -- dravya-yajïa-prabhåti-präëäyäma-paryanteñu karma-yoga-bhedeñu sva-saméhiteñu pravåttä ete sarve saha-yajïaiù prajäù såñövä [3.10] iti abhihita-mahä-yajïa-pürvaka-nitya-naimittika-karma-rüpa-yajïa-vidaù, tan-niñöhäù, tata eva kñapita-kalmañäù | yajïa-çiñöämåtena çaréra-dhäraëaà kurvanta eva karma-yoge vyäpåtäù sanätanaà ca brahma yänti [Räm. Bhäñ. 4.30-31] iti | evaà bahu-vidhä yajïäù [Gétä 4.32] ity atra coktaà -- evaà hi bahu-prakäräù karma-yogä brahmaëo mukhe vitatäù | ätma-yäthätmyäväpti-sädhanatayä sthitäù | tän ukta-lakñaëän ukta-bhedän karma-yogän sarvän karmajän viddhi | aharahar anuñöhéyamäna-nitya-naimittika-karmänuñöhäna-jän viddhi [Räm. Bhäñ. 4.32] iti | bhoktäraà yajïa-tapasäm [Gétä 5.29] iti çlokam avatärayaàç caivam äha -- uktasya nitya-naimittika-karmeti kartavyatäkasya karma-yogasya yoga-çiraskasya suçakatäm äha [Räm. Bhäñ. 5.29] iti | atra trayäëäà yogänäà parama-bhakti-janane pratyag-ätma-darçana-rüpam aväntara-vyäpäraà sa-hetukam äha ätma iti | yogo’tra samädhi-rüpam antaù-karaëaikägryaà, tat-sädhya-säkñätkäro dåñöiù | nanu yadyapi karma-yogasya jïäna-yoga-vyavadhänam antareëäpi ätmävalokana-sädhanatvaà pürvam evoktaà, tathäpi bhakti-yogasya tat-sädhakatvam ayuktaà, tasyätmävalokana-pürvakatväd iti, maivam | bhakti-niñöhäyä eva parva-bhedena sarvopapatter jïäna-darçana-präpténäm aviçeñeëa bhakti-sädhyatvam ucyate | tac ca parva-bhedam antareëa nopapadyate | ataeva hy ätmävalokanänantaraà mad-bhaktià labhate paräm [Gétä 18.54] iti para-çabdena viçeñyate | ata ätmävalokana-rahitasyäpy adyatana-bhaktänäm iva stuti-namaskära-kértanädi-niñöhayä sevä-rüpatväd abhivyaktayä bhakti-çabdäbhilapyayä ätmävalokanam upapadyate | darçitaç ca parävara-bhakti-vibhägo vedärtha-saìgrahe – so’yaà para-brahma-bhütaù puruñottamo niratiçaya-puëya-saïcaya-kñéëäçeña-janmopacita-päpa-räçeù parama-puruña-caraëäravinda-çaraëägati-janita-tad-äbhimukhyasya sad-äcäryopadeçopabåàhita-çästrädhigata-tattva-yäthätmyävabodha-pürvakäharahar upacéyamäna-çama-dama-çauca-kñärjava-bhayäbhaya-sthäna-viveka-dayähiàsädy-ätma-guëopeta-varëäçramocita-parama-puruñärädhana-rüpa-nitya-naimittika-karmopasambhüta-niñiddha-parihära-niñöhasya parama-puruña-caraëa-yugala-nyastätmätméyasya tad-bhakti-käritänavarata-stuti-småti-namaskåti-yatana-kértana-guëa-çravaëa-vacana-dhyänärcana-praëämädibhiù prétaù parama-käruëikaù puruñottama-prasäda-vidhvasta-svänta-dhväntasya ananya-prayojanänavarata-niratiçaya-priya-viçadatama-pratyakñatäpannänudhyäna-rüpa-bhaktyaika-labhyaù iti | tad uktaà parama-gurubhir bhagavad-yämunäcärya-pädaiù – ubhaya-parikarmita-sväntasyaikäntikätyantika-bhakti-yoga-labhyaù iti ||25||

--o)0(o--

nirasta-nikhiläjïäno dåñövätmänaà paränugam |

pratilabhya paräà bhaktià tathaiväpnoti tat-padam ||26|| evaà yathädhikäraà parighétais tribhir ätmävalokana-siddhi-dvärä parama-bhakty-utpädana-prakäraà parama-bhakter eva prakåñöäyäù parama-präpti-sädhanatvam na darçayati nirasta iti | upäya-virodhi-sarväjïäna-nivåttir iha nirasta-nikhiläjïänaù ity anena vivakñitä | paränugaà paränucaraà | paraçeñataika-rasam ity arthaù | yathocyate –

näyaà devo na martyo vä na tiryak sthâvaro vä | jïänänanda-mayas tv ätmä çeño hi parmätmanaù || iti |

äha ca sarvajïo mantra-räja-pada-stotre – däsa-bhütäù svataù sarve hy ätmänaù paramätmanaù | ato’ham api te däsa iti matvä namämy aham || iti | pratilabhya paramätma-sakäçät präpyety arthaù | tayaiva parama-bhakti-rüpa-vipäkäpannayeti çeñaù | ata eva-käreëa nairapekñya-vyavahitatvaà ca vyajyate | tat padaà tac-caraëaà padyata iti vyutpattyä padaà mukta-präptatayä siddhaà parama-puruñasyäpräkåtaà sthänaà svarüpaà vä | tad etac chloka-dvayena géyate –

brahma-bhütaù prasannätmä na çocati na käìkñati | samaù sarveñu bhüteñu mad-bhaktià labhate paräm || bhaktyä mäm abhijänäti yävän yaç cäsmi tattvataù | tato mäà tattvato jïätvä viçate tad-anantaram || [Gétä 18.54-55] iti ||26||

--o)0(o--

bhakti-yogas tad-arthé cet samagraiçvarya-sädhakaù |

ätmärthé cet trayo’py ete tat-kaivalyasya sädhakäù ||27|| evaà bhakter mokña-sädhanatvam uktam | saiva madhyama-ñaökokta-prakäreëäcid-dravya-pariëäma-viçeñänubhava-rüpasyaiçvaryasyäpi sädhikety äha bhakti iti | ekasya kathaà paraspara-niruddhayor bandha-mokñayoù sädhanatvam ity atroktaà tad-arthé ced iti | ekasyaiva tat-tat-phala-räga-vaçäd vicitra-phala-sädhanatvaà sarvebhyaù kämebhyo jyotiñöomaù ity ädiñv api prasiddham | brahmädi-pradeyaiçvaryebhyaù samadhikatvam iha samagratvam | dåñöaà ca loke samräö-sämanta-sevayoù siddhi-täratamyam | na ca hiraëyagarbhädayo hiraëyagarbhädi-padaà pradätuà prabhavanti | svayam eva hy uktaà brahmaëä präjäpatyaà tvayä karma sarvaà mayi niveçitam iti | anyatra coktaà –

yuga-koöi-sahasräëi viñëum ärädhya padmabhüù |

punas trailokya-dhätåtvaà präptavän iti çuçruma || ity ädi | raudrasyäpi padasya bhagavat-pratta-tattvam ämnäyate – asya devasya méòhuño vayä viñëor eñasya avabhåthe havirbhiù | vide hi rudro rudriyaà mahitvaà yäneñöuà varit açvinäräv ivat || [Åk 5.4.7.6] iti | asya svetara-samasta-vyävåttätiçayatayä çrutyädi-prasiddhasya devasya anitara-sädhäraëätyadbhutäpratihata-kréòä-vijigéñä-vyavahära-dyuti-stuti-prabhåti-nitya-niravadya-niratiçayänanta-maìgala-guëa-mahodadheù | méòhuñaù miha secante | sektur dätuù, udärasyety arthaù | vayaù avayavatayä çäkhä-bhütaù çarératayäìga-bhüta ity arthaù | vayä çäkhä iti yäskaù | viñëoù sarva-vyäpaka-çélatayä sarväntaryämi-bhütasya näräyaëasya | våkña iva stabdho divi tiñöhaty ekas tenedaà pürëaà puruñeëa sarvam [ÇvetU 3.9] iti çrüyate | eñasya eñaëéyasya prärthanéyasya abhimata-phalärthaà yäcanéyasyety arthaù | avabhåthe havirbhiù sarva-medhäkhye yäge viñëave samarpitaiù svätma-paryantair havirbhiù | vide hi vide lebhe | héti hetau prasiddhau vä | rudriyaà rudrasya sambandhi sva-sambandhéty arthaù | yad vä brahma-rudrendrädénäà pravähänäditväd rudra-jäti-sambandhitayä prathitam | mahitvaà mahimänam ity arthaù | etad upabåàhaëäbhipräyeëa coktaà mahäbhärate – mahä-devaù sarva-medhe mahätmä hutvätmänaà deva-devo babhüva iti | etau dvau vibudha-çreñöhau prasäda-krodhajau småtau | tadädarçita-panthänau såñöi-saàhära-käriëau || ity ädibhiç ca sarvaträyam arthaù prasiddha ity alaà vistareëa | evam acit-tattvänubhava-rüpaiçvarya-sädhakatvaà bhakter uktam | atha cetana-rüpätma-tattvänubhava-rüpärväcéna-kaivalyasya sädhanatvaà tasyäù pradarçayan jïäna-yoga-karma-yogayor apy artha-svabhävät parama-puruña-préti-dväreëa tat-sädhanatvaà yuktam ity abhipräyeëäha ätmärthé iti | acid-anubhaväd éçvaränubhaväc ca vivikta-rüpo’nubhava iha tat-kaivalya-çabdena vivakñitaù | atra ca vaktavyaà sarvaà tätparya-candrikäyäà prapaïcitam asmäbhiù ||27||

--o)0(o--

aikäntyaà bhagavaty eñäà samänam adhikäriëäm | yävat präpti parärthé cet tad evätyantam açnute ||28||

evam atiçayitaiçvarya-kaivalya-bhagavat-präpty-arthinäm adhikartavyäyä bhakteù sära-bhütaà sädhäraëaà rüpaà niñkarñayati aikäntyam iti | aikäntyam atränanya-devatäkatvam |

caturvidhä mama janä bhaktä eva hi te småtäù | teñäm ekäntinaù çreñöhäs te caivänanya-devatäù ||

ity anugétä-vacanaà jïäninäm aikäntyasya nityatväbhipräyena | atra tu yävat sväbhimata-phala-läbham aikäntyaà samänam ity ucyate | etena karma-yoga-jïäna-yogävasthayor apy aikäntyaà siddham | sarvatra bhagavat-prapatti-pürvakatvävaçyambhävät | evam acid-anubhavät svänubhaväc ca vilakñaëam éçvaränubhavam abhyarthayamänasaya adhikäry-antara-vyävåtätyantikatva-lakñaëa-bhakti-vaiçiñöyäd avyavadhänenätyantika-tat-präptim äha yävad iti | phaläntara-saìga-rüpäntaräyänupahataç ced avyavadhänena bhagavantaà präpya punaù saàsäraà na präpnotéty arthaù | padäbhipräyeëa tad iti napuàsakatvam ||28||

--o)0(o--

jïäné tu paramaikänto tad-äyattätma-jévanaù | tat-saàçleña-viyogaika-sukha-duùkhas tad-eka-dhéù ||29||

atha – ye tu çiñöäs trayo bhaktäù phala-kämä hi te matäù | sarve cyavana-dharmäëaù pratibuddhas tu mokña-bhäk || ity anugétasya yävat-präpti parärthé cet ity uktasyädhikäriëo’nanya-sädhäraëaà viçeñam anuñöäna-phala-präptyoç ca prakäraà tatraiva ca tätparyeëäsya çästrasyäpavarga-çästratvaà caturbhir vivåëoti jïäné tv iti | etena jïäné tv ätmaiva me matam [Gétä 7.18], mac-cittä mad-gata-präëäù [Gétä 10.9] ity ädikaà smäritam | parama-çväsäv ekänté ceti paramaikänté ekäntiñu parama ity arthaù | parama ekänto’nanyatvam asyästéti vä | na kevalam ananya-devatäkatvam | api tv ananya-prayojanatvam asyästéty arthaù | saàçleño’tra mano-väk-käya-sädhya-tad-abhimata-çästra-codita-saparyä-mukhena | viyogo’pi tad-vicchedaù | yad ähur maharñayaù – yan muhürtaà kñaëaà väpi väsudevo na cintyate |

sä hänis tan mahac chidraà sä bhräntiù sä ca vikriyä || ekasminn apy atikränte muhürte dhyäna-varjite | dasyubhir muñiteneva yuktam äkrandituà bhåçam || iti |

tasminn eva dhéç cintä yasya tad-eka-dhéù ||29||

--o)0(o--

bhagavad-dhyäna-yogokti-vandana-stuti-kértanaiù | labdhätmä tad-gata-präëa-mano-buddhéndriya-kriyaù ||30||

dhyänam ihänucintanam | yogas tan-mülam avalokanam | viçiñöa-kñeträdi-vartinaù parasyäbhigamanaà vä | yad ähuù – pädau nåëäà tau druma-janma-bhäjau; kñeträëi nänuvrajato harer yau [BhP 2.3.22],

yogas tu dvividho prokto bähyam abhyantaraà tathä | bähyaà bahiù kriyäpekñam äntaraà dhyänam ucyate || iti | uktiù çuçrüñubhyo’dhikäribhyaù pratipädanam | vandanaà tribhiù karaëaiù praëäma ity arthaù | stutiù guëa-kathanam | kértanaà tat-tad-guëa-vibhava-ceñöitädi-garbhäëäà tad-asädhäraëa-näma-dheyänäà saìkértanam | tair labdhätmä anyathä avastu-bhütam ätmänaà manyamäna iti bhävaù | praçithila-karaëa-kalevarädiko bhaved iti vä | präëädénäà kriyäyäs tad-gatatvaà tad-anubhaväbhäve çaithiläd iti bhävyam | athavä yat karoñi yad açnäsi [Gétä 9.27] iti nyäyena svabhävärtha-çästra-präptänäà karmaëäà bhagavati samarpaëam | manaù saìkalpa-vikalpa-våttikam antaùkaraëam | tasyädhyavasäyätmikä våttir buddhiù | yad vä tad eväträdhyavasäya-våtti-viçiñöaà buddhir ity ucyate | yathoktaà çärérika-bhäñye adhyavasäyäbhimäna-cintä-våtti-bhedän mana eva buddhy-ahaìkära-citta-çabdair vyapadiçyate iti | indriya-çabdo’tra go-balévarda-nyäyäd bähyendriya-viñayaù ||30||

--o)0(o--

nija-karmädi bhakty-antaà kuryät prétyaiva käritaù | upäyatäà parityajya nyasyed deva tu täm abhéù ||31||

evaàvidhasyädhikäriëaù satataà kértayanto mäà [Gétä 9.14] ity ukta-kriyayä varëäçrama-dharmäëäm api lopaù syäd ity aträha nija-karma iti | nitya-däsyaika-svabhävasya muktasyeväsyäpi tat-paricaraëaà tad-äjïänuvartana-prétyaiva yathä-çästraà yathädhikäraà yathävasaraà ca sarvaà ghaöate, anyathä sandhyä-héno’çucir nityam anarhaù sarva-karmasu ity ädibhir bhagavad-arcanädäv apy anadhikära-prasaìgät | tasmäd yogyatä-siddhy-arthaà labdhäàçasya çaithilya-parihärärthaà uttarottaropacaryärthaà sudåòha-siddhopäyasyäpi svänuñöhänena para-pravartana-rüpa-bhagavad-äjïänupälanärtham avaçya-kartavyänäm api karmaëäà vidhi-parämarçam antareëa priyatama-suhåt-puträdy-upalälanavat prétir eva jïäninaù prayojiketi bhävaù | tathä ca çiñyate –

yathä yuvänaà räjänaà yathä ca mada-hastinam | yathä ca putraà dayitaà tathaivopacared dharim || iti |

yathä priyätithià präptaà bhagavantaà tathärcayet || iti saàhitäntarät | eva-käräbhipretam anyad api vivåëoti upäyatäm iti | mukta-vyäpära-nyäyena svayaà svädutvät kñaëikasya käläntara-bhävi-phala-sädhanatvänupapatti-darçanäc ca näsya sva-vyäpäre mokñopäyatä-buddhir api syäd iti bhävaù | antatas tais tair ärädhito bhagavän eva hi sarvatropäyaù | na punaù kñaëikaà tat-kriyä-svarüpaà tat-sädhyaà kiàcit tat-préty-atiriktam aprämäëikam apürvädikaà vä | atas tasminn eva mäm ekaà çaraëaà vraja [Gétä 18.66] iti vaktury upäyatä-buddhiù käryety äha nyasyed iti | anäçritänäà bandhanam äçritänäà mocanaà ca bhagavataù sva-mähätmyänuguëa-lélayaivety abhipräyeëäha deva iti | taà ha vai daivam iti çaraëya-viñaya-çruti-sücanartham atra deva-çabdaù | apära-käruëya-sauçélya-vätsalyaudäryädi-guëa-nidhau, mitra-bhävena sampräptaà, sakåd eva prapannäya; api cet suduräcäro [Gétä 9.30], kñipraà

bhavati dharmätmä [Gétä 9.31], man-manä bhava mad-bhaktaù [Gétä 18.61], sarva-dharmän parityajya [Gétä 18.66] iti vaktari tasminn eväçaraëya-çaraëye svayam upäyatayävasthite sväparädha-tat-svätantrya-tat-saìkalpa-kiìkara-hiraëyagarbha-rudrendrädi-kñudreçvarädi-nimitta-bhayaà na kartavyam ity abhipräyeëäha abhér iti ||31||

--o)0(o--

ekäntätyanta-däsyaika-ratis tat-padam äpnuyät | tat-pradhänam idaà çästram iti gétärtha-saìgrahaù ||32||

evaà sthitasya yathä-manoratham antaräyänupahatasya phala-siddhim äha ekänteti | uktaà ca paramaikäntinäà paricaraëa-prakäram anukramya tasya nirvighnatvaà çré-pauñkare –

pravåtti-käläd ärabhya ätma-läbhävasänitam | yaträvakäço vighnänäà vidyate na kadäcana || iti |

etad eväbhipretyoktaà çré-sättvate— saìkalpäd eva bhagaväàs tattvato bhävinätmanäm | vratäntam akhilaà kälaà secayaty amåtena tu || jïätvaiva bandhaà martyena bhavitavyaà sadaiva hi | präptaye sarva-kämänäà saàsära-bhaya-bhéruëä || iti | ataù – çrüyate khalu govinde bhaktim udvahatäà nèëäm | saàsära-nyünatä-bhétäs tridaçäù paripanthinaù || satyaà çatena vighnänäà sahasreëa tathä tapaù | vighnäyutena govinde nìëäà bhaktir niväryate || ity ädikaà parama-bhakty-avasthätaù präcénävasthä-viñayaà netavyam | atra bhüma-vidyäyäm iva aiçvaryädy-arväcéna-puruñärtha-pratipädanaà parama-puruña-präpti-rüpa-pradhänatama-puruñärtha-päramya-samarthanärthatayä | uktaà ca çré-sättvate – pratyayärthaà ca mokñasya siddhayaù samprakértitäù iti | ato mokña-sädhanatvam eväsya çästrasyety abhipräyeëäha tad iti | atra yathärhaà nyäsopäsana-rüpa-präpaka-niñöhä-präptatayä nirdiñöaù paramaikänté vä, tat-präpyaà vä tac-chabdena parämåçyate | athätra saugatärhatädi-sagandhänäà çaìkarädi-granthänäà bhagavad-abhipräya-viruddhatä-khyäpanäya ukta-saìgraha-prakäreëa çiñyäëäà yathävasthita-samasta-gétärtha-prapaïcävagähanäya ca nigamayati iti iti | ity evam eva sattva-niñöha-sampradäya-paramparägataù samécéno gétärthaù | na punaù kudåñöibhir unnétaù | na caiña sva-yoga-mahima-culukita-parama-puruña-vibhüti-yugala-bhagavan-nätha-muni-niyogänuvarti-

çrémad-räma-miçra-sakäçäd bahu-çästravidbhir asmäbhir bahuçaù çrutasya bhagavad-gétärtha-prapaïcasya saìgraha iti mumukñubhiù saìgrähyatama iti bhävaù ||32||

säraà phälguna-särathéya-vacasäà çré-yämuneyoddhåtaà vispañöair iti veìkaöeçvara-kavir vyäcañöa bhäñyäkñaraiù | yad-vädeñu kudåñöi-bähya-kuhanä-kolähaläskandibhir

jaìghälair jaya-ghoñaëä-ghaëa-ghaëair vidräëa-nidrä diçaù ||

iti kavi-tärkika-siàhasya sarva-tantra-svatantrasya çrémad-veìkaöanäthasya vedäntäcäryasya kåtiñu çré-gétärtha-saìgraha-rakñä sampürëä |

kavi-tärkika-siàhäya kalyäëa-guëa-çäline |

çrémate veìkaöeçäya vedänta-gurave namaù || vigähe yämunaà térthaà sädhu-våndävane sthitam |

nirasta-jihmaga-sparçe yatra kåñëaù kåtädaraù ||

çrémate rämänujäya namaù |