aapna purvajo e-book

www.jainuniversity.orgpurvajo # 1

|

jainuniversity.org

yk5k kqou

0 kkoLkkkLke khtkhkLkk MkqrhhkuLkk {kuokkMkfku

fiMknekLkk siLk {eo hk: 23{k kekPfh 'e kkoLkkk wLkk k{ kh 'e wkLkk

kh yk0 nrhkMkqrhLkk r 'e kurnk[ko rk khk{kt ku Mk{ r[ko. ku{u

kkukkLke y{ku uLkk yu [krhkLkk ku tfk Mkwe siLk {oLkku Mkkh fkuo nkku. kkirkw

LkwMkuLk rhr[k {nktfk Wu Au fu E.Mk. kquo kk 437{kt fiMknekLkk hk

kLkwkkLku yLkwhkkqh{kt kkukkLke hkskke Mkkke yLku kt rLkkoLk {wrLkyku {kxu rkrh Lkk{Lkwt

MkkLk kLkkwt. yu Mk{u fiMknek{kt 'e kurnk[ko krhkhLkk siLk rLkkoLkku r[hkk nkk.

ktLkku hk k siLk{eo nkku. hkyu yuf rsLk{trh ktkwt nkwt, su rLkkoLk fwBkL {wrLkLkk

Lkk{ke rkk kLwt nkwt.

kh{ siLk hk ue: 0 {nkehMk{eLkk Mk{{kt 0 kkoLkkkLke '{khtkhk{kt [kuke kkxu

kLkkf 'e fueMk{e kk. ku{Lkkt hT nMku hk kwkku (LkqLkkku) {wtzMk{kt 0

{nkehMk{eLke rk{kLke rkck fhke nke yLku kuykuLkk Mkwkuke ukkBkfLkku fh LkkMkf

hk ue siLk{o Mefkhe kh{ {kuokkMkf kLku nkku. 'e fuMk{e yLku 0 {nkehMk{eLkk

k{ kh 'e kkik{Mk{e [uLkku Mktk yLku tfkrLkkhLkku Mktk qk ekku Au. 'e

fuMk{eLkku '{Mkt su kkk k khefu ykukkku nkku ku WkfukALkk{ke k ykukk

kku, ykkokT 0 kkoLkkkLke '{khtkhk WkfukA khefu [rk kLke.

hkr 1,80,000 siLk {eo kLk: 'e fuMk{eLkk kh yk0 hLkMkqrhLkk Mk{{kt

'e{kLkkh (rk{k)Lkk hksfw{kh MkwhMkwth (Wku) yLku {tkekwk Wnzu WkfuLkkh

Mkkwt, su ko{kLk{kt ykurMkk Lkk{u MkwrMk Au. yk0 hLkMkqrhLkk yLkL k, Wkfkh

yLku Wkuke WkfuLkkhLkk hk Wku, {tke Wnz ku{ s krkku kuhu finMkkrLkku kk fhe

siLk{eo kLk nkk. suLke Mktk 1,80,000Lke nke. yk MkqrhhLkk Wkuke yuf uXu (fu

{tkeyu) siLk{trh kLkke ehrLkh Mkt 70{kt MkqrhSLkk nkku 0 {nkehMk{eLke {nk [{fkhe

rk{kLke rkck fhke, khke yk MkkLk (ykurMkk) kekoYk kLwt Au. ynLkk hkyu k

LkkhLke knkze (xufhe) kh 'e kkoLkkkLkwt rk rsLkk yLku ue Mk[rfkLke nuhe kLkkkkt,

suLke r.Mkt. 77{kt yk0 hLkMkqrh yLku kuLkk r fkuhtxkkALkk kof yk0 fLkfMkqrhLkk


|

jainuniversity.org

nMku rkck fhk{kt yke. hkLke yrckrfk kkue [k{wtzkLku k yk0 hLkMkqrhyu

rnkku k u ykke Mk{rfke kLkke yLku Mk[fk (Mk[rfk) ue Lkk{ ykke Wkfut (ykuMkk)Lke

fwue khefu Mkkrkk fhe.

Wkfut-ykuMkk yLku rr kkukkuLke MkkkLkk: WkfuLkkhLkk yk LkqkLk siLk{eoyku ({nksLk)

Mk{ skkt, WkfuLkkhLkk nkukke, Wkfut khefu rMkr kkBk, yLku ykk skkt WkfuLkkh

ykurMkk Lkk{ke ykukkkt, khke WkfutLkk siLkku ykuMkk khefu ykukk kk Au.

neyku{kt yuku Wu {u Au fu yk0 hLkMkqrhLkk Wkuke Wkfukwh yLku yL MkkLkku{kt

{e fw 14 k Lkk siLkku kLk nkk. Mkkh kk yu Au fu 0 kkoLkkkLke '{khtkhk{kt

WkfukA yLku kuLke fkuhtxkkA kuhu yL kkyku{kt kukt MkqrhhkuLkk Wku yLku kke

qks {kuxe Mktk{kt Lkk siLkku kLkt Au yk siLkku rk rk fkhu yLku Mk{u swk-swk kkukku

yLku rkke ykukkk kk Au. yk kkukku{ktke yLkuf kuxk rkyku yLku kkrkyku k Lkefe Au

suLkk Lkk{ku k[eLk neykuLkk ykkhu nh Wkhktk uk {u Au.

ku{ktLkk fuxktf Lkk{ku yk {ku Au kkkuz, kkVLkk, Lkknxk, tzk, kikkk, kxk,

Vkhe, fhkx, ne-nk, hktfk, kktfk, 'e{k fwnx, ehnx, {kuhe, 'urc, Mkt[uke,

ykE[k, ykrLkkk, [kuhzek, kwuAk, kkhu, Mkk{Mkwk, kik, qhk, k, Mk{zek,

fi[[x, fwth-fwt{x, fLkkuSk, zzw-zezw, fku[h, {nukk, w'urc, kn, uX, kktrXk, khzek,

nhkk, kkukhk, VkuVrk, {wrf{, kzek, hkkrzk, Mku[k, fkMkrxk, fkuXkhe, Lk[e,

e{Mkhk, r{ke, Mkwu[k, kfz, Lkkh, urXk, MkkuLku[k, zuhk, ykzu[k, rnh, wz, nkwtrzk,

kwtu[k, hk{kwhek, furhk, wek, [kihe, kxkhe, tzkhe, fkLkwtkk, rkkek, fkuxu[k,

kkhu[k, kkunhk, MkkuLke, kkte, {kkk yLku [tkkk kuhu.

fLkkusLkk hk r[kktku WkfukALke 14{e kkxu ykuk yk0 ukwMkqrh (ke)ke

rkkku kk{e rsLkk kLkkwt yLku ku{kt Mo{e rk{kLke rkck fhke.

kkx{kt fkeo knu kt ku rsLkk{kt 0 {nkehMk{eLke Mkwor{r'k rkkLke rk{kLke

rkck 47{e kkxu kuk yk0 rMkMkqrh ({k)Lkk hT nMku fhk{kt yke nke. Lkkk

fwLkk kuu yk fko{kt {kuxku Mkkk ykku nkku. yk rk{kSLkkt Lkuk yrk {qkLk Lke{rke

kLkkukt nkk. 'e rMkMkqrhLkkt r stkqLkkk {wrLkyu Lkkrk {w{wr[ ({n{ rkLke) nku

ku k ku nkhe su kuhu koV fkk {wsk Mkk[wt kzkk kukLkku hk kw siLk{o-u{e

kLku nkku.


|

jainuniversity.org

WkfukALke 48{e kkxu yk0 ukwMkqrh (11{k) kk. Mkt. 1108{kt k{k{kt ku{Lkk

MkqrhkLkku WMk Wskkk, ku{kt yLkL {koLkwhkke U{kknu 7 k { h[e k eku. ku

qk s LkkLk nkku. ku{Lkk krkk Lkk{ke rMkk [kkk, ykke ku{Lkk ts kEk

khefu ykukk kk, su yksu k Au.

ffik uLkk kkke yLku kh{ siLk{eo hkykuko{kLk ykurhMMkk hkLkku fuxkuf kk yLku kuLke Lke[uLkku fuxkuf rMkkh kquo ffik

u Lkk{u ykukkku. yk u siLk {oLke k[eLk fuLqr{ nke. yn rkkkrk {nkhk

[uxfLkku kwk kuLkhk ykku yLku eh Mkt.18{kt ku ffikkrkrk kLku. yk s tLke khtkhk{kt

eh Mkt. 362{kt rwnhk ffikLkku hk kku. yk{, kk 350 ko Mkwe ffik kh yuf s

tLkwt ykrk hkwt. yk hkyku siLk{eo nkk. rn{tk Mkrhke{kt yk hkykuLke rkkku

rMkkhke {u Au.

kuLkhk:- rkk (ike) LkkheLkk kMkkkf hkktkLkk {w {nkhk [uxf yLku

{kMk{kx fkurf [u tfh w kkkt ykhu hk [uxf yLkLk fhe MkokMke kLku Au. yk

ku hk [uxfLkku kwk kuLkhk ktke LkkMkeLku ffik u{kt ku kLkk hk Mkwku[LkLkk

yk'u kku. ffik hkyku fhftzw kuhu . kkoLkkkLkk WkkMkf siLk nkk. ffikLkhu

Mkwku[Lk k siLk nkku. kuLku MktkkLk{kt {kk yuf kwke nke. hk Mkwku[Lku kkukkLke fLk yLku hk

ktLku kuLkhkLku ykkt. kuLkk {]w kAe kuLkhk ffikkrkrk kLku yLku kuLkku eh Mkt. 18{kt

ffikLke hkskLke fLkfkwh (fkt[Lkkwh){kt hkkrkuf kku. kuLkhk k rkkk [uxfLke su{

kh{ siLk{eo nkku. ku ffik u{kt yku kwtskkkhYk fw{khrkrh yLku WstkkkkhYk

fw{khrkrh keko1 Wkh kkk fhk kku. yn hk 'urfLkk Mk{fkrLk hk Mkwku[Lku '{kuLku

kLk-MkkLkk fhk {kxu kkt[ kwVkyku kLkke nke, ku{ s 'urf {nkhkyu 'e Mkw{koMk{eLkkt

nkku 'e kuLke Mkwo rk{kLke rkck fhke nke. yuxu yk MkkLk kekoYk kku nkwt s,

kuLkhku yk kekoLkku {rn{k khe qk [kh fkuo.


|

jainuniversity.org

[tzhk:- yk kuLkhkLke kkt[{e kuZeyu eh Mkt. 149{kt ffikLke kkeyu [tzhk

ykku. kuLkk Mk{{kt {kLkk LkttLkk ykX{k hk {nkLktu yn ffik Wkh [ZkE fhe nke,

su w{kt ffikLke qk s wkhe kE, u kk{k kku. rfLkw yuLke ykkeLke k{kk We

hne. hk {nkLkt kwMMkk{kt fw{khrkrh Wkh {trhLku kkuzeLku 'e kuLke Mkwo rk{k kxk

(kkxe kwk) E kku.

LkkU:-yk ktLku keko wLkuhke kkt[ {kE kr{u knkze kh Mkk{Mkk{u yku Au. yksu ku

tzrkrh yLku Wrkrh Lkk{u rMk Au. yk ktLku{kt {eLku 30 suxe siLk kwVkyku ykue

Au. yk kwVkyku{kt 24 kekPfhku yLku 24 ueykuLke {qk ykue Au.

ku{hks:- yk kAe eh Mkt. 227{kt kuLkhkLke ykX{e kuZeyu ku{hks ffikLkku hk

kLku. yk ku{hk kxkLke MkkkLku Vkke Mktk kku nkku. yuxu {k Mk{kx ykufu ffik

Wkh kwLk: [ZkE fhe. ffikLke MkuLkkyu k qk uhke kuLkku Mkk{Lkku fkuo yLku kuLku khksLke

Mkrk{kt ke {qku. kAe kku ykufu k LkwLk{kt yke {kLke yke MkuLkk ffik{kt Wkkhe,

qk sw{ kwhe, ffikhksLku nhkku. Mk{kx ykufLkk nkku yk w{kt {nktfh {kLkMktnkh

kku nkku. ku{kt ffikkMkeykuLkk ehkkko krkLkku yLku fY ~ku uELku ykhu ykufLkwt

e WXwt. ykke kuu qheh ffikkMkeykuLku Mktkkk kke yLku khke kkuku hkkuw kkkke

kkkt ykk wku k kt fko.

eh Mktk 275{kt ku{hksLkku kwk wzTZhks ffikLke kkeyu ykku yLku ku{Lku fw{khrkhe

yLku fw{kherkhe Wkh siLk '{-rLkktkku yLku Mkkwyku {kxu keS 11 kwVkyku kikh fhke nke

yLku ktLkk {trhLkku Skuokh fhke ku kekkuoLku Vhe Mkkus fko nkk.

rfTwhk WVuo {nk{uknLk hk khu:- eh Mkt. 300{kt wzTZhksLkku kwk rfTwhk

ffikLkku hk kLku ku k kh{ siLk{eo yLku {nkkkke nke. kuLke hkskLke Mk{w rfLkkhu

nkukke ku{s kuLke hkMke{k Mk{wMkwe nkukke ku khukrkrk fnukkku nkku.

yk khk{e hk rfTwhku {kLkk hk kwr{kLku nhke siLk {o Wkh kukt rLkoe

yktkfkuLku Lkkkw fko nkk yLku siLk {oLke kLkkLku kwLk: kwtske fhe nke. {kLkk hk

k]nThk {kioLku {khe Lkkte ku kxkLke kkeyu [Ze kuXuku nkku yLku rLkcwhku siLk '{ku yLku

kki Mkkwyku kuhuLkku rhAu fhke kkk siLk {trhkuLku Lk fhe fkku fuh kkoku nkku.

ykke siLk '{Lku yuf{ ffik khV rnkh fhku kzku nkku yLku rsLkkkuLke Mkk{ke


|

jainuniversity.org

u{kE nke. yk rfx krhMkrkLku rLk{wo fhk khuu k{ kwr{kLku nhkku ku{s

LkttLkku hk {nkLkt su ku wLke Mkwo{wk kkxe kwk E kku nkku ku kkAe fw{khrkhe

kku yLku 'urf {nkhkyu ktkuk {trhLkku Skuok fhke khu {nkuMkkqof kwLk: rkck

fhe nke.

Wkhktk rfTwhku rsLkkk{kuLke hkk yLku Mkk {kxu 'MktLku kkukk yk[ko

MkwMkkMkqrh yLku yk[ko MkwrkkMkqrhLke ykkk{kt fw{khrkhe Wkh {kuxwt 'Mkt{uLk {uwt

yLku ykk{ k[Lkk fhke nke. yk{ {nk{uknLk hk khuLkku yuf u E.Mk. kquo ke

MkifkLkku ykuheMMkk{kt tzrkhe Wkh nkke kwVk{kt [kuxkzuku r{kLk Au su khke kwhkk

rkk{kt yirknkMkef xLkkyku yLku SLk[rhkLkwt oLk ykkLkkhk Mkkike khu k[eLk yLku {kuxku

rku kkku Au yLku yk u Wkhke e fk Au fu hk khu ffik [keo khefu

{Lkkku Au.

kuu ykt, {nkhkx yLku rouLku ffikLke AkAkk{kt ek nkk yLku kuLkk yk

hkfkLkk ke ko{kt s {ne Lkeke f]kMkwe kuLkku kkk rMkkuo nkku. yk{ hk khu

ffik uLku MkwZ yLku Mk{] fhe kkk siLk kMkLkLke {nkLk kLkk fhe eh Mkt. 330{kt

MkokMk kkBku.

(siLk k[eLk u Mktkn kk-1, siLk Mkkrn Mktku Lk-ko-3-ytf 4)

hk yLku rwnhk:- eh Mkt. 330{kt rfTwhkLkku kwk hk yLku kuLkk kAe kuLkku kwk

rwnhk frtkLkku hk kku. yu hk siLk {oLkk {nkLk WkkMkf nkk. hk rwnhkLkwt eh Mkt.

395{kt Mkok{Lk kwt. yk heku ffik hk kh Mkkzk k Mkifk Mkwe yuf s tLkwt kMkLk hkwt.

Mk{kx r{kr yLku kuLkkt kMkLkkf {ofkkuo:- yk[ko fkMkqrh (ke) WsiLkLkk

hk kor kkMkuke kkukkLke knuLk Mkke MkhMke'eLku Akuzkk EhkLkLkk kne hkykuLku ku{

s kkukkLkk kus Y[Lkk hk kr{kLku ELku WsiLk ykk. kt kuh w ukwt. hk

kor nkkuo, {hkku yLku yk. fkfMkqrhyu kkukkLke knuLk {nkhksLku Akuzke, ku{Lku ykkuk

ykke w fkO. EhkLkLkk kne hkyku WsiLkLke kkeyu ykk, khtkw kkuzk Mk{ kk Y[Lkku

hk kr{k kne hkykuLku nhke ytrkuLkku {nkhks kLku. hk kr{ku WsiLk{kt

hkkrkuf Mk{u kkukkLkk yk {nkLk rsLke kYku r{ Mktk kkoku yLku khke yu


|

jainuniversity.org

r{krLkk Lkk{ke ruk krk kkBku. MktMf]k{kt kr{k, kLkwr{k, kkLkw yLku r{kr

yu kkok[f Lkk{ku s Au yLku yk heku k kr{k yu s ytrkkrk r{kr nkukLke kkLku

kwr {u Au.

WsiLk{kt {nkfkuhLkwt {trh su kquo ytrk kkoLkkkLkwt {trh nkwt. kk yue Au fu, eh

rLkko Mkt. 250 kk{kt WsiLk{kt k uXkeLkk kkik yLku ytrkMkwfw{khLkk kwk {nkfku

rkkkLkk M{khfYku 'e ytrk kkoLkkk rsLkk Mkkwt nkwt. yk ytrk kkoLkkk {trh kuLkk Lkk{

Wkhke {nkfkLkwt {trh k fnukkwt. yk kkLk[wtke rsLkMkk hk kwr{kLkk Mk{{kt

{nkfk {nkuLkk {trh khefu Ykktkrhk fhk{kt ykkkt, khke siLkkuLkk nkk{ktke [kwt kwt

nkwt. khtkw, kt kkuo kk yk0 rMkMkuLk rkfhu kh{ ke fk {trh MkkukLke h[Lkk

yLku kkLkkof yk {trhLkk qko{ktke yu s 'e kkoLkkkLke rk{k kx fhe yk rsLk{trh

nkukLke hk r{kr yLku Mkki fkuELku k kerk fhke ykkkkt, MkqrhhLkk Wkuke hk

r{kru Lkwt rsLk{trh kLkke, ku{kt MkqrhSLkk nMku {nk[{fkhe 'e ytrkkkoLkkkLke rk{kLke

rkck fhke ytke-kkoLkkk kekoLku kwLk: kk kLkkwt. e, yk. rMkMkuLkMkqrhSLkk

Wku yLku kke hk r{kr kh{ siLk{eo kLku yLku kuLkk nkk Lke[uLkk {kuxk 18

hkykuyu k siLk{o Mefkkuo nkku. Wkhktk, r{kru Hfkhkwh{kt yuf rsLkk ktke

ku{kt Hfkh kkoLkkkLke rk{kLke rkck fhke. kuLkkt hk yLku Mkk {kxu 12 kk{ 'eMktLku

ux ykk.

yuf k hk r{kru yk0 rMkMkuLkMkqrhLke yuz rkk yLku fkkke Mkk

kELku yuf k MkkuLkk{nkuh ku{Lkkt [hu he, k MkqrhSyu fkwt fu, y{u kku rLkkrhkne yLku

yfif[Lk Mkkw Aeyu. y{khu yk Lk ku. kAe hkyu MkqrhSLkk Wkuke rsLk{trhkuLkk Skuokh

fhkk, Lk rsLkkku kLkkkt, rsLkrkBkku hkkt, kwts kekoLkku Wkh fhkku yLku {kuxku

kkkMkt k fkZku. (yk MktLke rMk]k rkk yk ktk{kt kkkMktLkk Mkteyku ytkkok u{kt

ykke Au.)

Mk{kx r{krLkk hkLkk kz rkkLkk {tke fiLkku (kkyu) r.Mkt. 7{kt kz{kt

0 {nkehMk{eLkk {trhLkku Skuokh fhe, ku{kt f yLku tzLke rkck yk0 S uMkqrhLkk

nkku fhke nke.


|

jainuniversity.org

kkktLkk siLk hkyku: LknkkLk, [Lk, Yk{k kuhu:- r{Lkk ke yLku ke

Mkifk{kt kwshkkLkk kkkt{kt kt siLk hkyku kk Au. yk0 fkfMkqrh (ke)yu EhkLke

fkneyku {khVk WsiLkLkk yk[khe hk korLku nhkkkt EhkLke fku kkeyu ykk

nkk. yk fkneykuyu EhkLkke Mk{w{kkuo MkkikuhkxLkk rfLkkhu Wkhe k{ Mkkihkx Swt nkwt.

WsiLkLke kkeyu [kh ko kk kr{k ykku, su r{krLkk Lkk{u rkk kLku. yk khV

EhkLke fku WsiLk{kt kku {kk 4 ko s hkk, kAe kr{ khk{kt kuLke Mkkk w {skqk kLke.

Y{kt kkk LknkkLk yLku Wkkku Mkkihkx-kwshkk{kt kkukkLke Mkkk s{ke yLku fMktk kkoku.

kh VAe {nkkkk [Lk kwshkkLkku hk kLku. kAe sk{k yLku kuLkk kAe Yk{k hk

kku, su yko kMkf nkku. kuu hkLku qk rMkkwO nkwt. kh kAe k{, Sk{k,

YrMktn, YMkuLk kuhu kkkte hkyku kk.

Mkwk: yk fkuLku yn yk0 fkrfkMkqrh ku nkukke fku ku{Lku kkukkLkk kwY {kLkkk

nkk. yuxu fu fku siLk{eo fu {ou{e nkk. kuykuyu siLk{o kkeLku kkukkLkk SLkLku yuwt W[

yfinMkf yLku Mk{ke kLkkwt nkwt fu kuyku kkuzk ko{kt ykoMktMf]rkke ykukkuk kLke kk. yk0

fkfMkqrhyu kkukkLkk kke yk khueykuLku rnL{kt ke rnLe yLku yko kLkke ek nkk,

ku yuxu Mkwe fu YykkLkk f-kkkku kku siLk{oLkk yLkwke s kLke kk nkk. WkkkLkku

u kkku Au fu yu siLk{o {kLkkku-kkkku. kuLkk rku{kt rMk kkLkLku Lk{Mfkh fhuku Au.

kuu LkkrMkf kuhu MkkLkku{kt kwVkyku kuke Au, su siLk kwVkyku Au. fA-qsLkk VwoLk

Bwr{{kt f Mkt. kkLkLkk {nkkkk Yk{kLkk [kh rkuku Au, su{kt '{ku Mktkte k

Au. kuLkk hksfk{kt rkhLkkh kekoLkku {kuxku Skuokh kku Au. Yk{kLku k{k yLku YfiMkn yu{

ku kwkku nkk. yk kEykuyu rkhLkkh kh 0 Lkur{LkkkLkk fukkLk yLku {kukfkfLkk MkkLk{kt

rsLkkkuLku Wkkuke fk{ku fhkkt Au, suLkku u swLkkkZ{kt r{kLk Au. ykeheku yk f-

kkkkuyu yn ykeLku siLk{oLkku Mefkh fkuo, ku yk0 fkrfMkqrhLke yMkhLku eu s nkwt, yuxwt

s Lkfin, kuykuyu yk rueykuLku w ue MktMf]rk ykkkLke ykLkku LkerkLku ykkhe nkwt.

etLkk siLk{eo hkyku: fkMkqkLkwt Mkki k{ kt[Lk:


|

jainuniversity.org

ykk{k[Lkkyku: {nkLk rkkeko:-

r. Mkt. 375{kt e Mktk kkoLkkh e hk yk rkr kh{ siLk nkku. [{kt

ku kki{eo kLku nkku rfLkw yk0 {keMkqrhLkk kke kwLk: siLk{eo kLku nkku. yk

MkqrhSyu hksMkk{kt kkik[koLku k{kt nhke kkikuLkk fk{ktke kwtskeko kkAwt {uwt

nkwt. yk {nkkekoLkku hkyu Skuokh fhkku nkku. rkrLkk tu {ikf khefu ykukkk

nkk. yk t r{kt yLku et khefu k rMkr kkBku Au.

yk etLkku hk wMkuLk (knuku) 'kkLk siLk{eo nkku. kuu {kkrkkkLkk fk

{kxu kt rsLk{trhkuLkk Skuokh yLku oLk-kqsLk fhkkt Au. yksu kwokk ko hr{kLk

kkLk{kt su fkMkqkLkwt k[Lk fhk{kt yku Au, kuLke Yykk yk hkLkk Mk{{kt kE Au. hk

kuLkk fw{khwkLkkh yktkwh (zLkkh){kt hnukku nkku khu r.Mkt. 583{kt yk0 fkrfMkqrh

([kukk)yu s Lkkh{kt [kkw{koMk kkko nkk. ku kuo hkLkk fw{khLkwt yfk {]wt kkkt hksfwxwtk{kt

yLku LkkhkMkeyku{kt kufLke uhe Akk Vhe e. MkqrhSyu yk kufrLkkh {kxu [kw Mkt

Mk{k kkLk{kt fkMkqk Mkktk ykku nkku. yk{, ykhke fkMkqkLkwt kt[Lk khtkhkYku

ykrr ykkkwt ykwt Au.

yk t{kt yk rkr Wkhktk rkr Lkk{Lkk s ke Mkkk hkyku kk Au. ku{kt

rTkkukf siLk{eo hk rkr (knuk)Lkk hkfk{kt yk0 rsLkkeyu (fu yk0

rsLkkMkkeyu) r.Mkt. 666{kt e{kt rukk~f-k hwt, su siLk Mkkrn{kt {wfwx{r

Mk{kLk uk Au. yk s etLkk yL hkyku{kt kufiMkn, hMkuLk ([kukku), ehMkuLk,

wMkuLk (keu), rkr (keke Mkkk{ku) kuhu k siLk{eo nkk. fuxkf hkyku kki{eo

nkk, khtkw {kuxkkkLkk siLk{eo nkk. yk siLk{eo hkykuLku fkhu ku{ s Mk{ko yk[kkuoLkk

ykkk{Lk yLku kLku fkhu yn Mk{u Mk{u siLk{oLkk kf fkkuo MkwMkBkk kLkkkt s

hkkt. ku{kt eLke r.Mkt. 421 ke 430 Mkwe{kt [kuke ({kkwhek[LkkLke Mk{fkeLk ykk{k[Lkk

yLku r.Mkt. 570{kt kkt[{e ykk{k[Lkkke e rkkeko ku{s ykk{kekoYku krk kkBwt Au.

yksu ykkLku su ykk{ku Au ku yk ykk{k[LkkLkwt Mkwkrhk{ Au.


|

jainuniversity.org

kh{ {kuokkMkf hk krknLk (MkkkknLk):- yktkrk krknLk (MkkkknLk) Mk{ko

hk nkku. kuu rk{kt kkukkLke MkkkLku {skqk kLkke Wkh khk{kt k kkukkLkwt hk rMkkwO

nkwt. hk siLk{oLkku kh{ WkkMkf ku{ s {nk kLkuhe nkku. kuLke hkeyku k kh{ rsLkkukkMkf

nke.

yuf k yk. fkfMkqrh (ke) rnkh fhkkt fhkkt yktuLke hkskLke rkckLkkwh

kkko yLku hk MkkkknLkLke rLktkeke kt [ku{kMkw hkk. kwokkkoLkk rMkku LkSf ykk.

khk Mkw kkt[{u MktMkhe {nkko WskLkwt nkwt. (khu kkt[{u MktMkhe kke) khtkw ku ku yu

u{kt k. Mkw kkt[{Lkk rMku kirff ELko ykkwt nku yLku ku kkuoMk{kt hk-

yufMkhe heku kk ukk nku hk MkkkknLku yk[ko'eLku rLktke fhe fu, khk Mkw kkt[{Lkk

kirff ko-{nkuMk nkukke {khu kt swt kzu, kku ykk MktMkhe {nkko k. Mkw 5Lku ku

k. Mkw 6Lku rMku fhku, suke nwt kuLke khkkh ykhkLkk fhe fwt. khu yk[ko'eyu skwt fu,

ku rMkLkwt WtLk fhk Lkn. ykke hkyu Vhe rLktke fhe fu, kku ykkk [kuku MktMkhe ko

fhku. Wkh{kt yk[ko'eyu fkwt: u ku{ fhewt. yuxu yk[ko {nkhks, hk yLku [kw

'eMktu ku kuo khk Mkw [kukLku rMku MktMkhe koLke ykhkLkk fhe.

ke koke Mk{Mk Mktu Xhkwt fu nuke h kuo k. Mkw kkt[{Lku ykku rMku k. Mkw

[kukLkk rMku MktMkhe {nkko Wswt. kMk, khke kk 1100 ko Mkwe finLkk Mk{Mk Mktu

yrkku k. Mkw [kukLku rMku MktMkhe ko Wswt Au, yLku yksu k yu s ytkh [kuku

MktMkhe ko Wsk Au.

siLk{eo hk Ahks:- kwzkwh{kt siLk Mkt WkLku qh fhLkkh yko kwxk[koLkk

k yLku rkkkuke ktLkku hk ue Ahks siLk{eo kLku nkku, yLku kuu kquo kLkku

kkhk{trhLkk MkkLku rMkkrfk{trh ku{s rMkrk, fkuxerk kuhu uhkMkhku fhkkt nkkt.

kk 1200 ko kk yu s kkhtkkkekuo kwsohuh fw{khkku kuuLkk kwk tzkrk yfw{kh

kkMku 32 {kLkwt Wkwtk rsLkMkk kikh fhke, ku{kt . yrskLkkkLke rkck fhke nke.

ko{kLk{kt yk Mkkike [w rsLkMkk uk Au.

kkhk uX k:- k Lkk{Lkku yuf rf rLkoLkkkke ftxke ekk uk yk.

nrhMkqrh kkMku kku, MkqrhSyu kuLku ekk ykkkLkwt Wr[k Lk kkkkt Wku ykke siLk{o{kt

Mkh kLkkku. khkk ku kkkh uzkk ku qk Lk f{kku yLku uX kLke kku.

yk[ko'eLkk WkfkhLku k fhe kuu yuf hLk ke Wkk'{kt {wfkwt. yk hLk ekLke su{


|

jainuniversity.org

fk ykkkwt nkwt. ku fk{kt hkku k yk[ko'e ktk e ukk nkk. k uX yk[ko'eLkk

kku[heLkk Mk{u t kkze k[fkuLku yufXk fhe, kuLku kusLk fhkkku nkku. yk k[fku k

yk[ko'eLku Lk{Mfkh fhe rhn kkyku Lkku ykeko E rhn Mkqrh wt Sku yu{

kkue [kk skk. k uXu yk[ko'eyu uk 1440 ktkkuLke Lkfku fhke MkkwykuLku

nkuhke nke.

kkke Lkhks [kzk yLku siLk kkrfkheyku:- kt[kMkhLkku hk rsrhe w{kt {]w

kkBku khu kuLke hke YkMkwthe koke nke. ku kkukkLkk kE Mkwhkk Mkkku LkkMkeLku Lk{kt yke.

kt yuf kkfLku-LkhksLku sL{ ykku. yufkh yk. ekwMkqrh ku hMku kELku skkt, ku{u

kzLke zkeyu xfke kue{kt kk LkhksLku uku. kuLkk kkuke wt fu, yk kkf

kr{kt kkke kwYk ku. MkqrhSyu hke YkMkwtheLke ekf fkk Mkkte kuLkk hk {kxu

ykkMkLk ykwt. kAe ktLkuLku kt[kMkhLkk Wkk'u ke, kuLkk hkLke skkkhe 'kfkuLku MkkUke.

kk Lkhks {kuxku kkkt kuLkk {k{k MkwhkkLke Mkkku kuLke xkue{kt hnuk kku. kt wfk

kuhu{kt rLkkw kLke {nkkhk{e kLku yLku rkkkLkwt kt[kMkh hk kkAwt {uwt ku{ s kwshkkLkk

hkLkku kkku Lkktku. r.Mkt. 802{kt ykk]kekLkk rMku yrnkwh kkxLke kuu MkkkLkk

fhe yLku yu rMku s rsLk{trhLkku kkku Lkkku. {trh kikh kkkt kt[kMkhke . kkoLkkkLke

rk{k ke rkck fhke. yk kt[kMkhk kkoLkkk {trhLkwt keswt Lkk{ Lkhks rnkh k Au.

kwshkkLke hkskLke kkx kLkkkt Lkhksu hksrkf fhkLkwt {kLk kkuku {kLkue knuLk 'euLke

ykwt, su fkfh kk{Lkk uXLke knuLk nke. Lkhks [kzkyu kwshkkLkk {nkLk Mkk{kLke

MkkkLkk fhe, ku{kt kuLku k yk. ekwMkqrh yLku ku{Lkk kh yk. u[tMkqrhLke f]kk, kMk

yLku rkkkLk {w nkkt Lku kwrke siLkkuLke kqhe { nke. hkLkkt yrfkheyku {kuxk

kkLkk siLk s nkk. {nkfr LkkLkkk sku Au fu, kt[kMkhLkwt hk LkhksLkk nkk{kt nkwt,

kuLku yk. ekwMkqrhLkku yk' {w nkku. u ku{ Lk kwt nkuk kku kkx kkk Mkkutfe hk nkuk

s Lkn, yuxwt s Lkn, kkx su kwshkkLkk kkxLkkh khefu Mkkk Mkifk Mkwe hkwt ku siLkkuLku

ykkhe Au. fu{ fu kkx{kt hne siLkkuyu wt fwO ku {kxu Mkkk MkifkLkk ErknkMk{ktke wt {u Au.

(tke siLk krhk{kt ykku [Lk. kk.27-6-1925Lkk siLk kk{ktke Mkkkh WT]k.)

hk LkhksLkk {tkeyku{kt 'e{ke [ktkku, 'e{ke tk, LkeLkk kkuhkz yLku {kuZkkrk

ykf kuhu siLk{eo nkk. {tke [ktkkyu [ktkkLkuh Mkkwt. 'e{ke tkLku kuLkk khk{ke w kE

Lkhksu kkukkLkk [Lk {ku {tke kLkkku. kuLkkt t s MksLk yLku sku tzLkkfku nkk.


|

jainuniversity.org

skuLkku kwkk yfw{kh {tke nkku. kuLkk kwk Mktkhksu Lkteh kekoLkku k hke 1256{kt

rkhLkkh kekuo yk. uuLMkqrhLkk nMku rkck fhke nke. LkeLkk kkuhkzLkk kqou rk{k Akuze

kktw{kt yke Mk. ktke LkeLkk uX hk LkhksLkk yk{tkke kkx yke Mku. kuu

kkukkLkk rkhkA {kxu yn . kuLkwt {kuxwt {trh ktkwt. Lkhksu kuLku tzLkkf

kLkkku. su{ {tke fkfu Lkt hkLku {tket ykku nkku ku{ yk LkeLkk kkuhkzu kwshkkLku

{tket ykku Au. kuLkku t s rnh (nh) [kzktLkk Auk hkyku Mkwe yLku Mkkutfe

{qhksLkk Mk{{kt tzLkkf hkku Au. kuLkk t u eh yLku LkuZ Mkkutfe hkfk{kt kkxLkk

tzLkkfku kLk Au. ehLkku ke kwk r{ hk e{u MkkutfeLkk Mk{u tzLkkf yLku {tke

kLku Au. yk s heku Mkkutfe kMkLk{kt LkuZLke tkhtkhk{kt {tke , {nk{k krk, {tke

{rnLw, {nk{tke ykLkt, {nk{tke k]ehks, tzLkkf LkkkkswoLk yLku {nk{k Lkkk kk Au.

LkeLkk kkuhkzLkk yk tu{kt {tke r{u ykkw- ukzk{kt skrMk yuwt r{Mkne rsLk{trh

ktkwt Au. (kuLkku krh[ rkku yLk ykku Au.) khu {nk{tke k]ekku Mkt. 1206{kt

kkkk Mkt Mkkku ykkw kekuo yke r{MkneLkku Skuokh fkuo Au. kuLkk kwk Lkkku [kue

rsLkrk{kyku hke r{Mkne{kt yk. fiMknMkqrhLkk nMku kuLke ytsLkkfk-rkck fhke

Au. yk s LkkkLke rLktkeke LkkkuLkALkk yk. nrhMkqrhyu Mkt. 1250{kt [t [rhk

kuhuLke h[Lkk fhe Au.

u-kwY-{ou{e fLkkusLkku hk yk{:- fLkkusLkku hksfw{kh yk{ yuf rMk rkkk ku{oke

heMkkELku {kUZuhk [kku kku. kt kuLku {kuZkALkk yk[ko rMkMkuLkMkqrhLkk r kk{wrLk kkr

Mkkku rLkfxLkku MktMkko kkkt kkZ MLkun ktkku, su ykk skkt kuLkk {kxu uhkYk yLku fkfkhe

kLku. hksfw{kh yk{ fuxktf Mk{ kk fLkkus kkAku ykku yLku rkkkLkk yMkkLk kk hk

kLku. fLkkusLke kkeyu ykkkt s kuu {wrLk 'e kkeLku rLk{trkk fhe fLkkus kkuke ek.

kuLke Mkkkn rLktkeke yk. rMkMkuLkMkqrhyu 11 koLkk {wrLk 'e kkeLku Mkt.811{kt yk[ko ku

rqrkk fko.

yk{ hk kuLkk kqouLke su{ i{eo nkku, Akkt yk. kkMkqrhLkk Mk{kk{ kkk Wkuke

ku siLk{oLkku yLkwhkke kLku nkku. kuu fLkkus{kt 101 nkk [ku yk{rnkh kLkke ku{kt r.Mkt.

826{kt kk{kt 9 hk {k MkkuLkkLke . {nkehMk{eLke rk{kLke ku{s krhLkk

rfk{kt zue-rfkkwt 23 nkkLkwt rsLkk ktke ku{kt . {nkehMk{eLke u{ rk{kLke


|

jainuniversity.org

yk. kkMkqrhLkk nkku rkck fhke nke. yk{ hkyu kekokkkLkku Mkt k fkZku nkku. yk

Mkt{kt Mkqrhh Mkkku s nkk, suLkwt kMk yuf fkh-kkko nkwt.

yk yhMkk{kt rkBkhku swLkkkZLkk hkUkkhLku kkukkLkku fhe rkhLkkh kekoLkku fku s{ke

kuXk nkk. yuk{kt kkUzLkk khe kn Mkt fkZeLku rkhLkkh ykkkt, hkUkkhu kkk fhk

hkuku, krhk{u w kwt yLku khe knLkk 7 kwkku yLku 700 Mkwxku {kko kk. khe knu

krh sELku yk. kkMkqrhLkk kkLk{kt k Lkke. yk yk[ko'eyu Mktkkukkk rkhLkkh

kekoLkwt {knk{ owt yLku yk{ hkyu rkhLkkh ku{s kwts kuhuLke kkk fhkLkku rLko

fhe yk0 kkMkqrhLkk MkktrLk{kt Mkt fkZku.

Mkt kwts kekoLke kkk fhe rkhLkkh knkUku. kt rkBkh khVLkk 11 hkyku {kuxk

MkiL Mkkku kkxe{kt yke kzk nkk. k rkBkh yk[kkuo yLku 'kfku k kuLke Mkkku nkk.

kuyku rkBkh rMkkLkkLku Wkh kkkyu sk ukk Lk nkk. kuykuyu yk MktLku k hkuku. krhk{u

wLke kikhe kku kk{kt kk kke, khtkw yk. kkMkqrhyu hufLku ktk kkzk yLku skwt

fu, yk {ofko{kt {LkwkuLkku Mktnkh Lk kuu. y{u yk[kkuo {eLku rLko kewt. k{ kku ktLku

kkLkk yk[kkuo [u kkko kku, ku{kt rkBkh yk[kkuo nkko. Auxu ytrkfkue {khVk yk

kekoLkku rLko fhku yu{ Lke kwt. ku{kt k rLko ukkBkh khVe Mk heku {kkt khkrsk

rkBkhku ktke [kk kk, rkhLkkh keko knuktLke su{ ukkBkh keko kLwt yLku yk{hkLkku

Mkt rkhLkkh kekoLke ku{fwkkkqof kkke kkk fhk MkTkke kLku. ktke k{kuh,

{kkukh, tkukhLkk kux-khfk, kMk kkx-Mkku{Lkkk kuhuLke k kkk-oLk fhe Mkt

Mkkku yk{hk k L kLke kku.

yk{hkLkku kkik {nkkkke hk kus k yk. kkMkqrhLkku yk hkke nkku. yk[ko

'e fk{o kk{kkt kuLku qk ykkk kku nkku. ku{Lke kkxu yk. kkufiMkqrhLku Mkkke ku{Lkk

Wkuke hk kusu yLkuf {ofkkuo fhe siLkkMkLkLke kLkk fhe nke.

r[kkuzLkku rkkke hk yxhks:- r[kkuzLkk rMkMkkurk tLkku rkkke hk

yxhks siLk{eo nkku. ku yLkuf siLkk[kkuoLkk Wkfkhke L kLku nkku, ku{kt yk. kMkwuMkqrh

k: knunuk nkk. MkqrhS {wrLkkk{kt nkwtze kkko yLku ku{u kt hkk hkk s yxhksLke

hkeLkku huke kuk {kku. krhk{u yxhksu kuyku'eLku 'kke ktk, siLk {wrLkLkk {kkkorLke

ku{Lke {oke Mkkte, ku{Lku yk[koLkk MkkLku ykYZ fko, yLkuf 'kfku fhe ykk yLku


|

jainuniversity.org

nkwtzeLkk hk rhksLku k ku{Lke Mkuk fhk Mkq[wt. yk xLkk r. Mkt. 973 knukt kLke

Au. kAe kku yxhksu ke rkLk yk[kkuoLku k kkukkLke hksMkk{kt rLk{tke qk MkL{kLk Au.

yk[ko LkkMkqrh (Lktf Mkqrh)Lku ku kwY khefu {kLkkku nkku. kuLke hksMkk{kt yk. {keLkk

ze kwYkE yk. rsLkMkqrhyu {k ktkLkwt kkLkLk fwO nkwt. yxhksLke kkkxfLke

Mkk{kt yk. wBLkMkqrhyu rkBkhk[koLku kkko{kt Ske kkukkLkku r kLkkku, suLke kkehe{kt

r[kkuzLkk rfk{kt siLk rsMkt kLku Au.

yk rsMktLkku Skuokh kkuhkz Mktkrk fw{khkku fhkku nkku. r. Mkt. 1485{kt yk

Mkt kkMkuLkk . {nkehMk{eLkk rsLkkLkku Skuokh Mktkrk kwhksu r[kkuzLkk hkk {kuffiMknLke

ykkkke fhkku yLku yk. MkkuMkwthMkqrhLkk nkku ku{kt . {nkehMk{eLke rk{kLke rkck fhke.

hk yxu yknz{kt . kkoLkkkLkwt uhkMkh kLkke ku{kt yk. kuMkqrhLkk nkku rkck

fhke nke.

rhks yLku kuLkk tu:- nkwtzeLkk hkXkuz tLkk hk rhksu kuLkk r{k {ukzLkk

hk yxLkk fnukke yk. kMkwuMkqrhLku nkwtze kkhk rLktke fhe, yLku MkqrhSLkk ykk{Lk

yLku Wkuke kuu siLk{o Mefkkuo. hk rhksu nkwtze{kt rsLk[i kLkke ku{kt r. Mkt.

973{kt Wk MkqrhSLkk nkku . k uLke rk{kLke rkck fhke. kuLkk rLkk {kxu yk[ko'eLkk

kkLktzkh {kxu uke kkk kkkh swk swk kkkyku Lkke fk{e kLkkMkLk fhe ykwt. kh

kk kuLkk kwk {B{xhksu rkkkLkk kLkkMkLk{kt khku fhe r. Mkt.996{kt keswt kLkkMkLk e

ykwt. kuLkk kwk hksu yk. ktrkMkqrhLkk Wkuke kkLkk {trhLkku Skuokh fhe ku{kt

Lkk ykrLkkk kkLkLke rkck fhke. kuLkk h[ {kxu kekek fwkLke s{eLk{kt kLk{kt

ykke. yuf Wu yuku {u Au fu, Mkt. 1208{kt nkwtzeLkk hkyu yt[kALkk yk. sfiMknMkqrhLkk

Wkuke . {nkehMk{eLkwt {trh kLkkwt nkwt.

kwk MkBkk 'uce sk u:- khkne LkkhLkku 'e{ke ku hk rMkhks-sfiMknLkk

kMkLk{kt Lk[e (tzkhe) nkku. kuLku sku Lkk{u kwk nkku. fw{kh skuLke frkkke Mkk kE

yk. nu{[tMkqrhyu kuLkwt keswt Lkk{ kkfr hkwt nkwt. yk. {uokukMkqrhyu kkukkLkk rkrhkh{kt

rrkkk Lk kuMku kuLke uhu {kxu kLkku '{kukkMkf Mkr{rkLkku ku yuf Mk{u zku nkku. sku

krse k nkku. kuu WsiLk{kt Lkh{o hkLke Mkk{kt ikeLku nhkku nkku. sku ku{


|

jainuniversity.org

s hkskurkke YLkku kwk {tke rLkkku yLku [qLk -yk ku siLk{oLke Wkrk{kt ku hMk ukk

nkk. skuLku yk. {wrLkhLkMkqrh u yrnz u{ nkku. kuLke rLktkeke MkqrhSyu Mkt. 1252{kt

y{h[rhk kLkkwt nkwt. Mkkutfewk{kt yuf keu k sku kE kku. rkhLkkh kekoLkku {kuxku

Wkh fhkLkkh tzLkkf MksLkLkku ku kwk nkku yLku MkkihkxLkku tzLkkf k kLku nkku.

siLkku{kt 84 kkrkyku:- su{ siLk '{ku{kt 84 kAku kk Au ku{ k]nMk siLkku{kt k kk{

kuhuLkk fkhu 84 kkrkyku kLke. su{ fu ykuMkk, 'e{k, kkuhk, kek, zeMkkk,

ykk, Lkkkt, Mkkfw, nwtkz kuhu. k[eLkfk{kt 84 kkrkyku siLk nke.

[kiw ykkokT Mkkutfe hkst yLku siLk{oLkku k

[kiw yu fLkkusLkk rknkh tLke yuf kk Au. rknkht {kiot{ktke Qkhe ykku.

yu heku [kiwku k {kio [tkwLkk tu nkk. [kiw tLkk hkyku {kuxkkku rk{kt yLku

kwshkk{kt kk Au. rk{kt [kiw rskrLkk tuyu yLku kwshkk{kt [kiw Mkk{tk

hkrsLkk tuyu kukwt nkwt. kwshkkLkk [kiw hkseyku siLk{o yLku i{oLku Mk{kLkku

{kLkkk nkk. yk hkseyku{kt sfiMkn rMkhks yLku fw{khkkLkk Mk{{kt siLk{oLkku [kh-

Mkkh yLku k Mko heku rMkkuo nkku. ku{kt yu Mk{Lkk siLk {nk{tkeyku, tzLkkfku, 'uceyku

kuhuLkku k LkkUkkk Vkku hkku nkku.

kwshkkLkwt hk MkkkLkkh Lkhks [kzk kAe [kiw Mkk{tk hkrsLkku kwk {qhks Mkt. 998{kt

kwshkkLke kkeyu ykku. kuu kkx{kt {qhksMkrk Lkk{u rsLk{trh ktkwt. {qhks kAe

kuLkku kwk [k{wtzhk kkeyu ykku. kuu yk. ehkrLkk Wkuke khkLkk neLkkkLkk {trh{kt

fkuE finMkk Lk fhu kuwt kk{kMkLk fhe ykwt yLku Mkt.1033{kt zMk{kLkk rsLkkLkk rLkk[o

{kxu ukh ykke kuLkwt k kk{kMkLk e ykwt. kuu kkukkLkk {okwY ehkrLku {kuxk WMkke

yk[kok ykkwt. [k{wtzhkLkku keu kwk wohks Mkt.1066{kt kkeyu ykku. wohks yk.

rsLkuhMkqrhLku knw {kLkkku. yk[ko 'e fktz rkLk yLku kh{Mktuke nkk. kkx{kt [ikMke

rMkk Mktuke-Mkwrrnk Mkk wykuLku Wkhk-hnukLkwt MkkLk Lk {kwt. hkyu [ikMkeykuLku Mk{e,

ku{Lke Mkt{rkke Mktuke Mkkwyku kkx{kt hne fu kue Mkk fhe. wohks kAe kuLkk wkte

LkkkhksLkku kwk e{u (knuku) Mkt.1078{kt kwshkkLke kkeyu ykku. e{uLke hksMkk{kt

yk. kuk[ko, yk. Mkqhk[ko, yk. kkufi, yk. o{kLkMkqrh kuhu ykh Lkkh kkhkk yLku


|

jainuniversity.org

Wku ykkkk. hk e{u kuykuLkku kh{ k nkku. yk. kuk[ko Mkqhk[koLkk fkfk yLku

e{uLkk {k{k kkk. yk Mk{u hksfwxwtkku{kt yLku kwshkk{kt siLk{oLkwt MkkLk yfu`t nkwt. k

krkkuyu siLk{o Mefkkuo nkku. e{u kAe kuLkku kwk fou r.Mkt. 1120{kt kkeyu ykku.

kuu Mkkkh{keLkk rfLkkhu fkoke Lkkh Mkkwt. fou kAe kuLkku kwk sfiMkn Mkt. 1150{kt

kwshkkLke kkeyu ykku.

hk rMkhks sfiMkn:- i{eo nkku Akkt kuLkk r{kt siLk{o u ku u{ nkku. kuLkk

kh yfinMkk, kk, kk, khkukfkh yLku MkhMkeLke {qk Mk{k siLkk[kkuoLkku Mkkf k kkk

siLkkuLke hksVkkheLke Mkk yMkh nke. rMkhksu su{ MkhMkeLkk rfLkkhu Y{nk ktkku

ku{ . {nkehLkwt uhkMkh k ktkwt. MkkuhX{kt {tke MksLkLke tzLkkf khefu rLk{wtf fhk{kt

yke. kuu rkhLkkh kh . Lkur{LkkkLkku k]eskMkk ktkku. rMkhksu kuLkk [oLke hf{

Lkk{ktke ykkkLkwt fkq fwO yLku kuLkk rLkk {kxu 12 kk{ ykkt. rMkhksu 'e kwts

kekoLke k kkk fhe, . kuLke kq fhe yLku kuLke kq {kxu 12 kk{ kkeMk fkO.

{nk{tkrMk yk. ehMkqrhLku ykkn fhe kkx hkk yLku ku{Lku Mkkt{kLkk kefiMknLku Skk

k hk rMkhksu skk ykwt. hktkusLkk rsLk{trhLkk kkLkf{kt s [zke [iLkwt

kkih kwO. fkrfkMkok 'e nu{[tLku Mkqrhk ykkwt. yk. nu{[tMkqrhLku rLktke fheLku

ku{Lke kkMku MkkOkMkwt h LkkLke-{kuxe xefkyku yLku yLkwkMkLkkuke Mkt kqo rMk-nu{[t-kLkwkMkLk

kih fhkwt. yu kfhLku nkkeLkk nkuk Wkh {qfe MkL{kLk fheLku tzkh{kt MkkkLk fwO. 300

rnk hkufe {kuxku hksfe kkLktzkh Mkkku. kfhLkk yuz rkLk ff fkMkLke

ykkk{kt kuLkwt kXLk-kkXLk Y fhkwt yLku ku khk kwshkkLkwt kkih Mkkwt. ku{ s [kiwt,

hk rMkhks kkk yk. nu{[tMkqrhLkk Lkk{ y{h kLkkk. {kkhe yk. nu{[tMkqrhLkk Wkuke

kwshkk{kt kwokkko, yrkkh kkk {kuxk rMkkuLke y{krh kkoe yLku kuLkk Wkuke Mkk

kELku kuykuLku h Mkk 80 rMkkuLkwt y{krhkMkLk e ykwt. rsLkkku kh MkkuLkkLkk f

[zkk. rsLk{trhkuLkk rLkk {kxuLkk kkk [kw fhkk. twfk yLku Mkkt[kuh kuhu{kt hkuzkLke

Aqx ykke. hkskALkk yk. {okuk kkk yk. Mk{wkukLkwt khu MkL{kLk fwO. rkBkhk[ko

fw{w[tLku Skk k yk. kuMkqrhLku skk ykwt yLku ku{Lkk [hku{kt MkkuLkk{nkuhkuLke kue

he, suLku yk[ko'eyu ee Lkn. kuke ku hf{ke kkx{kt hksrnkh Lkk{u siLk {trh ktkwt.

ku{kt Mkt. 1183{kt [kh kALkk [kh yk[kkuoLkk nkku . kuLke rkck fhke. sfiMkn

rMkhks kAe Mkt. 1199{kt kwshkkLke kkeyu fw{khkk ykku.


|

jainuniversity.org

kqsohuh fw{khkk:- fwkhtkhkyu i nkku, k Mkt.1216 kkukkLkk kh{kukfkhe kwYu

frfkMkok yk. nu{[tMkqrhLke kkMku MkBfT Mkrnk kkh kku Mefkhe, rLk Mkkhu {tkkkX,

Lk{MfkhLkku k, rkhkkMkkuk kkk kukkLkku ytzkkX, rkfkkq kuhu fhk Mkkku 'kf{oLkk

Lkerk-rLk{ku [wMk heku kkkkqof kh{ ynokkukkMkf kLku. kuu kkukkLkk hk{kt y{krhkxn

kzkku. 14 uLkk hkyku Mkkku {ike, Shkk, Mkkk kekokkk fhe. 1400 (1444) rsLkkku

ktkk. 1600 rsLk{trhkuLkk Skuokh fhkk. 700 rnk hkufe siLk ykk{ku kkt. 21

ktktzkhku Mkkk. yL k yLkuf {ofkkuo yLku MkTfkkuo ku{Lkk nkku kkt. (yLk ku{Lkku

SLk krh[ ykku nku, w ktke wt.)

kwshkkLkkt Mkkutfe ([kiw) hkfk{kt {nk{tkeyku eh {nk{, LkuZ, r{kn, ktkq

{nukk, {wt, ykqf, ykrk, WkLk, kknz, fkeo kuhu yLku tzLkkfku yktkz, MksLk

kuhu kkk [okkkLkk kLk rn, wohks, ku, 'e{ke kuhu siLk nkk. {nk{k

ykrku rMkkwh{kt [kw{wornkh ktkku nkku. {tke yktkzu kkxLkk fw{khrnkh{kt YkkLke 'e

kuLke rk{k MkkkLk fhe nke, yLku Y[{kt fwrLkfk-rnkhLkku Skuokh fhkku nkku.

yL {tkeyku, tzLkkfku kuhuyu k yLkuf {ofkkuo fhe siLk{oLke kLkk rMkkhe nke, ku

ku {ko{kykuLkk krh[ku yk heku Mk]k ktk{kt ykkk{kt ykk Au.

kkx{kt fwkuhk Lkk{u rhkE ukkhe nkku. ku 6 fhkuz Lkku Mk{e nkku. fwkhkku 72

uheykukk rkwLkrnkh{kt su{Lku Mkkku hke rkck, {nkkq, s, f kuhu fko ku{kt

fwkuhk k Mkkku nkku. kuLkk h{kt hLksrzk {trh nkwt, suLkwt qr{krwt k hLkkuke szu nkwt.

[tfktk-{rLke rsLkrk{k nke. kuLkk {h kAe, kuLku MktkkLk Lk nku, ykwrkkLkwt Lk hkLku

{u-yu Lku fwkuhkLke yu yZf r{fk / Lk kh kuLkkt kLke fu {kkkLkku fkuE yrfkh Lk

hkku. khtkw hk fw{khkku khkkqoke [kku ykkku YkeLkLkku kku h fhe LkkhekeLku kwYk

Mk{kLk nke {kLkeLku kuLku krk kuhuLkwt Lk-r{fk {u yuku Lkku fkku kLkkku. yk{,

khke MktMf]rk{kt eLkk Mk{kLk nLkku knunuku fkku yu Mk{u kku.

uX ykz:- yskkLku hk kLkkkLke khVu{kt nkku, khtkw kkAke, yskku

kkeyu yke rsLk{trhku kkuzk Mkkku yLkuf wf]ku yk[hkk, ku kMkkku. kuu ke rsLk{trhkuLku

hkLkk fkuk{ktke k[kk wk h[e. hkLkk erkkkk e ktzLku wt Lk ykke kikh fkuo.

eu MkktXeykuLkku yuf Mkk kLkkku. hk yskkLku kkukkLku kt rLk{tke, kekokkkyu skLke

EAk k fhe, kkukkLkk kkt[u kwkku kkk yk Mkk kk. [e MkkiLke h E hkLkk kku.


|

jainuniversity.org

nsw kkuzu qh knkUku Lkke kt kku kuLkk kkt[u kwkkuyu yk MkkLku zktkku zu kkuze-Vkuze s{eLkkuMk

fhe eku. e kkuzkLkku yks Mkkte kkAku Vkuo yLku hkuk [zke kkuku: hu ykrkkyku

! yk fwLk]k Au ku kku Mkkhku Au khtkw k{u {khk fwkwkku kku kuLkkkeu y{ Aku. hkSyu kku kkukkLkk

rkkkLkk {h kk kuLkkt {oMkkLkku kkuze Lkkkt, khu k{u kku nwt Mkku zkk qh knkU[w yuxeu hkn

Lk uE !

hk yskk yk nfefk Mkkte h{kE kku. kuu uhkMkhku kkuzkLkwt fk{ khke kt

fwO, yuxu kkfeLkkt uhkMkhku k[e kkt yLku siLkku kkuk-kkukkLkk yrfkh ku fk{ hkk.

siLk{eo hkyku rstk, fkLnzu, yhhks kuhu:-

rstk:- ku kurnkLkku hk kLku, k {kuxkkE stku kuLkwt hk qt[e ewt.

ykke ku kkukkLkk {kuMkk{kt kukkkx (kuk) { uk kku k [ku{kMkwt yke skke ku tuhkeko{kt

hkku. yn yk. MkouMkqrhLkk Wkuke Mkt. 723{kt siLk{ou{e kLku. kAe {k{k @fiMknu

stkLku Mk{ku ykke rstkLku kurnkLkwt hk kkAwt {wt. kuu yk. MkouMkqrhLku

kurnk{kt khke, ku{Lkku Wku Mkkte siLk{o Mefkkuo. 'kfLkkt kkh k ekt yLku .

kuLkwt rsLk{trh ktkwt.

kuhLkku [kiw hk fkLnu Mkt.731 ykMkkkMk{kt yk. MkrkMkqrhLkk Wkuke siLk kLku.

kuu kuh{kt 'e [tMk{eLkwt uhkMkh ktkwt. kuLkk ts Xk. hkSyu yk. sfiMknMkqrhLkk

Wkuke krk kE Mkt.1229{kt siLk{o Mefkkuo yLku khkkhfh{kt yku rkwze kk{{kt

rsLk{trh ktkwt.

[tkkeLkk kh{khtLkk hk yhthksu yufkh y[kZLke kuxeLkk rsLk{trh rkkLke

rk{kLku kke Lkke kuLkku Lkte kLkkku. ykke kuLku fkuZ hkuk Vqxe Lkefku. yLkuf Wkkku fko,

k ku rLkV kk. ytku yk. eMkqrhLkk Wkuke krk Yku Lkk rsLkrk{k hke,

kuLkwt Lns hehu kkzkkt fkuZ qh kku. hkyu Mkt. 1011{kt ktkh u{kt kkLkkwh

Mkkwt. kt hksrnkh ktke ku{kt . kkoLkkkLke rkck fhke. yk MkkLk yksu kkLkkwh{kt

krk kkoLkkkLkk Lkk{ke rMk Au.

LkkzkuLkk [kink hkyku:- fxwfhksu whksfk{kt Mkt. 1172{kt Mkukze{kt . {nkeh Mk{eLkk

rsLkkLkk rLkk {kxu 8 {Lkku [o kkte ykku. kuLkk kwk yknTuu Mkt. 1209{kt rfhkzw


|

jainuniversity.org

kuhu kk{ku{kt 8, 11, 14 rkrkyku{kt y{krh kkoe. kuLke hkeyu Mkt. 1221{kt Mkktzuhk (Mktzuhf)Lkk

rsLkk{kt . {nkehMk{eLkk sL{kuMk {kxu kkf kkku kkte ykku. kuLkk kwk funTuu

{ktMkLke krkk kt fhke. hke snTkyu Mkt. 1236{kt . kkoLkkkLkk {trh{kt Mkt

fhkku ku{s Mkkrkwt kkte ykwt. hksfw{kh {kuZu Mkt. 1241{kt tkf (ktke) keko{kt

kkLk {nkehMk{eLkk uhkMkhLke kokktX {kxu [o kkt e ykku. kwke ]tkkh ueyu Mkt. 1255{kt

kzkueLkk 'e {nkehMk{e uhkMkh {kxu {kuxe ykfLke fqkke s{eLk ux ykke. yk{,

Lkkzku hkLkk hkyku k[eLkfkke siLk{ou{e nkk.

{ukzLkk hkk sikfiMknu yk. sk[tMkqrhLkk kk yLku kkke krk kLke ku{Lku Mkt.

1285{kt yknzLkkh{kt kkkLkwt rkY ykwt, yu Mk{ke ku yk[koLkku Mk{wk kkkkA Lkk{ke

rMkr kkBku. e, hkk sikfiMkn r[kkuzLke hksMkk{kt yk. sk[tMkqrhSLku Mkkk keykuLku

nhkkk ku{Lku nehkLkwt {kLkkwt rkY ykwt, ku Mk{ke yk[ko nehk sk[tMkqrh yuk Lkk{u

rkk kk. hkk sikfiMkn yLku kuLke hke kh{ siLk kLkt nkkt. ku kAe kuLke k kuZeyku Mkwe

hk-hkk yLku hkeykuyu siLk{oLkwt kkLk fwO.

hkkykuyu {ukz{kt kt kt rfku fko kt kt knukt . kuLkwt {trh kLkkwt yLku

kkkkALkk yk[kkuoLku {kLkk, kqsk, hkLkk hMkkkke ku{Lkku hkskLke{kt u fhkku yue

{kok kkte nke, su yks rLk Mkwe [kw nke.

'ucekuoLke rsLkk, 'wkk, kekok ykr:-

kkeLkk ksfiMkn kkk skkkk [kinkLkk hk{kt 'e 'e{ke [tzku[k kkukLkk Eh

yxku kuhuyu . ktrkLkkkLke rk{k hke yLku Mkt. 1686{kt kuLke [ikkALke kqo kkLkk

hkskALkk . [tMkqrh ku . hLk[tMkqrhyu W. rkf[t kkk {wrLk Yk[tLkk nkku rkck

fhke. kuykuyu kkeLkk Lkk rsLkkMkkLkku Skuokh fhkku, ku{kt {qLkkf . 'e kkoLkkkLku

rkhks{kLk fko yLku keS 24 rsLkrk{kykuLke rkck fhke, MkkuLkkLkku f [Zkku.

ykkkke{kt 'e rkfiMknLkk kwk {L{kfiMknu h[uk MkwkhLkkfkh {nkfk {korfkhLke

[kh rkyku Mkt. 1347{kt uX stk 'e{kLkk kwk kzu hLkkfkh k[eeLkk h[rkk yk.

hLkkfhMkqrhLkk Wkuke ke.

sqLkkkZLkk hk{nekku ({ukkyu) yk. hLkfiMknLkk Wkuke rkhLkkh keko{kt . Lkur{Lkkk

rsLkMkkLku MkkuLkkLkkt kkhktke {Zkku nkku. ku{s kuu kkk kuLkk kwk hk{ktzrfu Mkt. 1507{kt


|

jainuniversity.org

kkukkLkk hk{kt y{krh kkoe nke, fu ykske {khk hk{kt fkuEyu huf {rnLkkLke rkrk 5,

11, 14 yLku y{kkMkLkk hkus fkuEk SLku {khku Lkfin, finMkk-rfkh fhk Lkfin.

kkuhkz Xfwh kwk funu rkhLkkh kh k uheLkku Wkh fhkku, y{kk{kt {okk

kLkke, kkt[ uhkMkh fhkkt, ktLkMkk ykkkt, {wrLkykuyu ku nkuhkkt, Mkk{fkMk

fkO, rMkktkku kkt, su{kt Mkt. 1519{kt kkkefMkqk ]rk ke. k]nkT kkkkALkk yk.

MkwhMkwthMkqrhLkk r 'e Mk{{kr {wrLkyu kuLku kt[eLku Mkwkhe nke.

k. uh 'e{ke t{kt kuk Mkkw [kukkyu yk. MkkkhLkk Wkuke yLku kt.

kwMkkkh ku{s kt. [krhk Lke uhkke Mkt.1568{kt y{kk{kt ktktzkh MkkkLk fkuo

yLku 45 ykk{ku kkt. yu s tLkk k. {ukLke kwke kzfeLkk kwk MkkuLkkku fkkf Mkwr 5 Lkk

rMku siLk ktktzkh MkkkLk fkuo, su{kt Mkwkokrh rkyku k ke nke.

uX nu{[t-nu{hks:-

yk Lkk{Lkk k siLk 'uceyku kk. ku{ktLkk fuxkfLke rkk yk {ku {u Au.

uX nu{[t suu rkurk hkk sikfiMkn (Mkt. 1270 ke 1309)Lkk hk{kt {nk{k

skkkfiMknLkk Mk{u yknz{kt Mk{Mk siLk rMkktk kkt. yk{ktLkk k ykk{ku tkk{kt

ktrkLkkk tzkh{kt {kusw Au. ku yk. uuLMkqrhLkku k nkku, Lku r[kkuzLkku kLke nkku.

{nk{k nu{hks ku Mktkrk hLkkknLke kLke Mkt. hLkkkkELkku kwk nkku, kwrke nkku,

kf]k-MktMf]k kkkLkku fkh nkku. hknkh{kt rLkkq nkku, {ou{e siLk nkku, Mkte

nkku, siLk oLkLkk rr rkLkku ykMke nkku. yk. uMkwt hMkqrhLkku k nkku. ku hnkhke

yr hnukku nkku yLku siLk{oLkk [kh {kxu Mko fkhu ykkukLke kuo kk ukku nkku. yk.

Mkku{rkfMkqrhyu Mkt. 1387{kt Mkt. nu{hksLke rLktkeke MkkkrhMkXkt Lkku xkku hku nkku.

Mkt. nu{hks: ku{u Mkt. 1657Lkk {nk {kMk{kt {khkzke kwtskekoLkku Ahe kkkku kkkMkt

fkZku nkku, suu{kt 1200 kkze, 500 nkke 500 x, 500 kuzk, 700 kkkkk Mkwxku kuhu Mkkku

nkkt. kuu tuh{kt . rsMkuLkMkqrh yLku yk. rsuMkqrhLku tLk fwO nkwt.

uX nu{hks ku fALkk ytrkk kk{Lkku LkkhuX nkku yLku ktLkk kkh kk{Lkk kkeh

keh kkkLkku {kLkekku fk{kh nkku. ku kkkkALkku ykkukLk siLk nkku. kuu kwY u 'e [krhkrsS


|

jainuniversity.org

(siLk kwYfw-kkekkkLkk rkckkf){.k Wk uke Mkt. 1974{kt Mkuzu ytrkk{kt ek ytkefkh

fwO nkwt. kwY{nkhksLkk Wkuke yLku ku{Lke uhkke ytrkkLkk kkekrk kehkkkyu ku{s kuLke

s{kku-krhkhu {ktMk-{rhkLkku Mkokk kk fkuo nkku. uX nu{hksLku {kuLkS yLku xkufhe Lkk{u

kwkku kk, ku{Lku keu kkik-krhkh r{kLk Au.

{ukzLkk siLk{eo hkyku yLku ku{Lkkt Mkw fkkuo:-

hk yxhksu kt ku r[kkuzkZLkk siLk fekeoMktLkku Skuokh {ukzLkk hkk {kuffiMknu

y{kkLkk ynB{kn MkwkkLkLkk {kLkekk Mktkrk kwhks kkMku Mkt.1485{kt fhkku yLku kuLke

s kkMku . {nkehMk{eLkwt uhkMkh ktkwt. yk fekMkt yLku rsLkk yksu r{kLk Au.

hkku fwtkuS suu hkfkwh Mkkwt yLku Mkt. 1496{kt hkfkwh{kt Mktkrk hkkn

kkuhkzu ktkuk kiku rsLkMkk{kt kkkkLkk ku Mktku Wk fhkk, su yksu yuk s

MYk{kt r{kLk Au. hkk fwtkuS yk. Mkku{MkwthMkqrh, yk. f{fMkqrh, yk. Mkku{sMkqrh

kuhuLkku k nkku. {ukzLkk hkk {kufS kkk hkk fwtkSLkwt Mkt. 1471Lkwt Vh{kLk rkurk

tLkk siLk{oLkk u{Lkwt rkf Au. Vh{kLk:-

SS UHx }{ } U| } '}

U} }S } US xU U

U }xU (H) }U } J {} U

U x }x x J } (}) x x U }

H fl| U , U , }x,

xU x () x {} }} , }

Hx } (})U UH UH HU , . 1471

U . 5 JJ

r[kkuzLke kue kkukknLku {nB{ kukzkLkk kwkk yn{ rMkfthu kwts, rkhLkkh kuhu

kekkuoLkku Lkk fhkkt wt w: kwt. kuLke EAk nke fu yk kekkuo Vhe Mkkk ku{ fhwt uEyu. yk

Mk{u {ukz{kt hkk hkskkeyu nkku. hkk Mkktk yLku kue kkukkn ktLku r{kku nkk. Lkhks

kkuhkzLkku Mkt r[kkuz ykkk hkk Mkktku MktLkwt {kuxwt Mkkk yLku MkL{kLk fwO nkwt. yk Mkt Mkkku

kkhuk yk. {ohLkMkqrhyu kue kkukknLke kkLku ktk kkze, WMkkrnk fhk rke

fhe fu, kkhku kwk kwtskekoLkku Wkh fhku. kkuzk Mk{ kAe ukkLkwuk yuwt kLwt fu


|

jainuniversity.org

knku knkwhkn rkkk {ws^Vhke heMkkELku Mkt. 1535{kt r[kkuz [kku kku, Lku kt kue

kkukknLkku yrkrk kLkeLku hkku. yu hr{kLk kue kkukknLkk kwk f{kokn yLku knsk [u

kkZ {ike kE. kh kk Mkt. 1583{kt knkqhkn kwshkkLkku kkkn kku yLku f{koknu

kwtskekoLkk WkhLkwt fko nkk he Mkt.1587{kt kwtskekoLkku {kuxku Wkh fhe yk[ko'eLke

rkeLku ku{s (MkTkk) rkkkLke kLkkLku [krhkkko fhe.

hkk kkrkMktn:- ku finwkk (x) hkLkkh xufeku hkskqk fuMkhe {ukzLkku hk nkku. ku skTkwY

yk. nehrsMkqrh kkk ku{Lkk rkuLku knw {kLkkku nkku. kuu Mkt. 1643-44{kt [k{wtzuheke

yk[ko'eLku r[kkuz yLku Wkwh kkhk {ukkLkk {Mkwtw kk{u rLk{tk kk e {kufku nku. ku

kk yk {ku Au-SS } ? }|S }HU |^U }

U}H SS UU (} ) }{

H0 x Hx , } |H , |H ,

, U , U , (D) x, ~ }

U U Hxx J x }

U } x () , }yU }

() UH () }flL () }U U } 'x U

{}} (') U U (}) , U

S ~ x L (4) } {} ---(')

U , U U x x

U S }UU }U H } } x

fl } } U U} U H |H x,

x, x } } } , U

}UU x |flx x }UU } x } H

x |fl U } } }UU x x

x } x } x ' x,

} x |fl x flx, } ~

U |H x , x H x } 1635 fl .

5 xL J

(hkskqkkLku fu siLk eh, k]. 341-342.)


|

jainuniversity.org

uX k{kkn:- suu hkk kkkfiMknLku ykVkLkk Mk{u {kuxe { fhe nke. kuu furhkS

kekoLkku Skuokh fhke. Mkt. 1643{kt kuLkk tz-f kuhuLke rkck fhke nke. siLk kekkuoLke

kkk fhe 69 k YrkkLkku MkT fkuo nkku yLku Mko kekoMkkLkkuyu nke fhe nke. MkkuLkuhe

knek ykk{Mkqkku ke khf'e rshksuLMkqrhLku nkuhkkt nkkt.

{ukzLkkhkk y{hfiMknu . 'e rshLkMkqrhLkk Wkuke Mkt. 1716{kt ksw {kxu

yfinMkkLkku y{hkxku e ykku, finMkk{f f]ku kt fhkkt.

hkk skkfiMkn:- 'U } x . U

' fl fl 10 U U (x ) H }H} xU ~

H U , U H U U H U }

U U x Hx , U | U } J x U { H

UU }~ 'QU '} } U J } }# U QU

U HH }H} } U, } x }SU UU x

U ' } H SU U U--- (U) 'U H

'x} }HU U U G J () `|flUH J (x)

}} | }} J () } x U}| m x

yHU Lh J

(---ykukMkk kkue, hkskqkkLku fu siLk eh k]. 346)

LkkkkihLkku LkkZ kqLk{ 'urc siLk nkku. reLkk kkkn {MkweLk yk{Lke kuk{

u{fk kuLku {okLw {kLkke nke. kuu kkknLkk Vh{kLkke kwts keko kuhuLkku kkkMkt

fkZku nkku.

siLk{ou{e reLkk MkwkkLkku:- kkkn {kuE w eLk knuhk{Lkku {tke Mknkk yLku kk. ykWeLk

rSLkku MkoMkkkkhe {tke Lkuku kuhLkk ykq 'e{keLkk ts nkk. {tke Lkukyu hkhkALkk

yk0 rsLk[tMkqrhLkk Wkuke kwtskeko yLku rkhLkkh kekoLkku Ahe kkkku kkkMkt fkZku

nkku. ykWeLk yk0 @MkuLkMkqrhLku knw {kLkkku. kk0 kMkweLk ku ykq 'e{keLkk ts

w:MkkswLku {ukz fu {kuhkzkLkku Mkwkku kLkkku nkku. ykkW fu [tzk ([tkke)Lkku kLk nkku.

kk0 {nB{ k yk0 rsLkMkqrhLkku k kLku nkku. ku{Lkk Wkuke kkknu kt kt


|

jainuniversity.org

rsLkrk{kyku kze nke yu ku{Lku kkAe ykke nke. kkknu fke LkkhLkk 0 {nkehMk{eLkk

rsLkkLke kq (ykr [o) {kxu ku kk{ ux ykkt nkkt. zkALkk {kuxk fr yk0 kwMkqrhLkk

Wkuke ku ruk siLk{oLkku u{e kLku. yk0 {LkMkqrh yLku yk0 {nuLMkqrhLku k ku knw

{kLkkku. kk0 rVhkuskn ku k yLkuf siLkk[kkuoLkk ykh-Mkfkh fko nkk.

kkkn kkkhu {nku. MknsfwkrLkk Wkuke srskuhku {kV fkuo nkku.

{tke ykq 'e{ke yLku kuLkk tu:- ku hk Mkku{uh [kinkLkku {tke nkku. Morkrh (kuh)Lkku

nkukke MkkuLkkh 'e{ke khefu rMk kkBku. kuLkku ts (6) kt hk kkukeLkkkLkku {w{tke

nkku. ku knw {ou{e nkku. kuu Mkt. 1503 kk{kt kkLkkwh 0 ktrkLkkkLkku rsLkMkk

fhkku, kkkMktku fkZk, Ws{kt fkO, {okk, Wkk'ku yLku kLkkk kt kkt. ku {ktzkZ

sELku Mku. kuLku 6 kwkku nkkt. yk Mknw {ktzkZ{kt kkkn yk{knLkk hk{kt kkrfkhe

kLk nkk. ku Mkkiyu Shkk, ykkq kuhu kekkuoLkk swk swk Mk{u kkkMktku fkZk nkk. yk heku

kuyku Mktkrk kLk nkk. ktLkk [kukk kwk kLku kk0 ykWeLku {ktzkZ Ske E ktLkku

ekLk kLkkku. ktLkk ke kwk Mkt. kknzLku ku kwkku nkk. {kuxku kwk Mk{h Mktk: {ukzLkku

{nk{k nkku. kuLkk fwxwtku yk0 {okukMkqrhLkk Wkuke ktkku kk nkk. kknzLkku LkkLkku kwk

Mkt. {tzLk kwrkLk, LkkLk, rkLk yLku fr nkku. kuu MkhMke{tzLk, fk{tzLk, [tkq{tzLk,

fktkhe{tzLk, ytfkh{tzLk, WkMkko{tzLk, [trs &ku. 141, frfkw{ kuhu ktkku hk Au

Mkt. ktLkku keu kwk Mkt. unz kusu kh{khLkku {tke kkk {ktzkZLkk kk0 yk{knLkku

ekLk nkku kuLkk kwk fr Lku Mkt. 1490{kt {ktzkZ{kt (1) ]tkkhLk, (2) LkerkLk yLku

(3) ihkLk---yu{ kfke kLkke Au. fr {tzLk yLku fr Lk ku{s kuLkk kwkkuyu Mkt.

1503{kt {ktzkZ{kt hkhkALkk yk0 rsLkMkqrhLkk Wkuke Mko rMkktkku kk nkk.

nu{q r{kr:- yMk{kt iLkkwh 1 (fkeke 34 {kE Wkhu yku Lkkh)Lkku kLke nkku. ku

siLk ukkhe krku nkku, Akkt khk{e, MkknMke yLku eh nkku. Yykk{kt ku ~fhLkku {kue

kLku. ykk skk [kihe, fkuxk yLku zku ekLk kLku. kuLke kLkk nke fu {nB{

ykrknLku reLkku kkkn kLkkku, k yu kXkku MkkkuLkk w{kt {kkuo kku, ykke kkuku

s hk kLke kuXku. ku kku nkku fu reLkk kkkn yfkh Au, Akkt kuLku kkukkLku reLkk

kkkn kLkkLke {Lkkufk{Lkk kE. ku [wLkkhk yLku ktkkLkk rkunLku ktk fhe re, ykkhk


|

jainuniversity.org

khV [kku. ykkhkLku fsu fhe re Wkh [ze ykku. reLkk nkfu{ khke kukkLkLku

nhke, ktk khV LkMkkze {qku yLku kkuku-nu{q r{kr reLke kkeyu kuXku. yu Mk{u kk-

yfkh knuhk{kLkLke kuhe {wsk fkkw Skk Lkefku nkku, k [u r[kh {ktze ke

kkAku ykkkt kuLku khke kukkLk hMkk{kt {ku. kuLke kkMkuke nu{q re Ske kkkn kLke kuXku

Au ku e yfkh kkekkLkk fwYkuk{kt ykku. nu{q k kt kuLke Mkk{u kku. {kukMkuLkk yLku

nu{q [u w kwt, ku{kt nu{q {kkuo kku.

ErknkMk MkkiLku k ykku yue xLkk Au fu, r{Lke keS Mknke{kt fu {wMk{kLk

kkknku s nkk, khtkw kuykuLke nhku{kt kuykuLke [u reLkku kkkn kLkLkkh yk yuf s

finw keku nkku. su A {rnLkk Mkwe reLkku kkkn hkku nkku.

{kuktLkk hkfk{kt siLk{oLkku k yLku Mkkh

kkkn yfkh:- yuf rMk kkkn yfkhu yuf {kuxku hkuzku uku. kuLke rkkk

Wkhke yfkhu kqAkhA fhe, yLku yuLku fnuk{kt ykwt fu-[tkkkkE Lkk{Lke 'krfk A {kMkLkk

WkkMkLkwt rh kk kh fwO, kuLke yLkw{kuLkkYku yu hkuzku Lkefku nkku. kkx A {kMk

ke {kMk yk kh hne fu yu kk yfkhLkk {kL{kt Lk yke. kuu 'krfk [tkkkkELku

xkk

1. kquo kuLkwt siLkkwhe Lkk{ nkwt. yn yLkuf siLk {trhku nkkt. ko{kLk{kt kufk{ fhkkt yLkuf

siLk {qkyku Lkefe Au. yk{ktLke ehe fkeLkk siLk{trh{kt r{kLk Au. yn yuf rk

{MS Au, su knuk 108 uhekwt rk siLk{trh nkwt. kuLkwt rkfk{ yLku kx nuhk k{kzu

yukt Au. kk k {kLkwt rsLk{trh nu, yue fkLkk kk Au. yk ktk{kt ykwt rk {th

yk yuf s nkwt. ykkhkke E XuX ffkk Mkwe{kt ykwt rk {trh y{khk uk{kt ykwt

Lkke. yn nhku siLkkuLke Mke nke, yksu siLkLkwt yufk h Lkke.

kkkn yfkhu siLk kekkuo yko fkoLkwt Vh{kLk:-

yfkh kkkn u Au fu, {khk kkkkLkk {kk, knsnktLkkkk, knkuh, {wkkLk,

y{kk, ys{uh, {uhX, kwshkk, ktkk kuhu {wfku kkk ke Lkk kkkk{kt yku ku {wfkuLkk

Mkqkk, fhkuzkeh yLku kehkhkuLku Mkq[Lkk fhk{kt yku Au fu-

ukktkh siLkk[ko nehrsMkqrh kkk ku{Lkk rku su krk {Lkkk MkkwkwYkku Au ku{Lkk


|

jainuniversity.org

oLkke {Lku ku ykLkt kku Au. ku{Lke {ktke Au fu, y{khkt keko rMkk[S, rkhLkkhS,

kkhtkkS, furhkLkkkS, ykkqS, hksk]neLke kkt[ knkzeyku, Mk{ukrhS kuhu ukktkh

kekoMkkLkku Au. ku{kt kkk kuLke ykMkkkMkLke qr{{kt fkuE SLke finMkk kk Lkn yuku nwf{ fhku

uEyu. {Lku yk {ktke kske kku Au. kkkMk fhkkt Lke kwt fu yk MkkLkku ukktkh siLkkuLkkt

Au. nwt yk kk MkkLkku ukktkh yk[ko nehrsMkqrhLku yko fYt Awt. kuykuyu krk MkkLkku{kt

ktrkke wLke WkkMkLkk fhu. yk MkkLkku ukktkh Mk{ksLkkt Au, ku{Lke {krfeLkkt Au. kt Mkwe

Mkqo, [t kku kt Mkwe yk Vh{kLk siLk ukktkhkuLku {kxu y{h hnu. yk Vh{kLkLkk y{kt fkuEyu

fhe Lkn. yk kekkuoLkk kokkuLke Wkh, Lke[u fu ykMkkkMk kkkk{ku{kt fkuEyu fkuE kLke

SfinMkk fhe Lkn. yk nwf{Lkku kkfku y{ fhku. fkuEyu Qxwt kowt Lkn. keS MkLk {kke

Lkn.

(LkkU:- yk Vh{kLk y{kk{kt uX yktS fkSLke kuZe{kt Au. kuLke tkkE ku Vwx,

knkukE yuf Vwx yLku kkt[ $[ Au. kuk fkzk Wkh kuMkLkuhe kneke uwt Au.)

(9) kk. yfkhu yk. nehrsMkqrhLku {kuxku ktktzkh ux ykku. (10) yk[ko'eLku Mkt.

1640{kt Vku kwh rMke{kt sk TkwY khefu ykukk kkk Mkt. 1649{kt knkuh{kt yk. rsMkuLkMkqrhLku

MkkEneh, kt. kLkw[tLku {nku kkk yLku kt. Lktrrs yLku kt. rMkr[t krLku wVn{Lkk

rkkkku ykk.

(11) kk. yfkhu rLkOekLkwt Lk ukLkwt kt fwO. (12)srskuhku (kkkfh) {kV fkuo.

rkfkLkuh {tke f{o[t kAkkLkk Lkke hkhkALkk rMk siLkk[ko 'e rsLk[tMkqrh

knkuh{kt kk. yfkhLkk hkkh{kt kkko khu kkknu ku{Lku yuf yXkrzkLkwt yfinMkkLkwt

Vh{kLk ykwt fu- h kuo ykkkZ wfT Lkku{ke kqo{kMke MkweLkk Mkkk rMk fkuEyu fkuE SLke

finMkk fhe Lkrn yLku Mkkkk Lkrn.

kkkn snktkeh:- ku yk. nehrsMkqrh yLku ku{Lkk rku-rkuLkk w krh[{kt ykku,

ku{Lke LkkLke-{kuxe kkkkku{kt ruk hMk ukku yLku ku{Lkk u ytk MLkunk hkkku. kuu kkk

knk wYyu {nku. kLkw[tkr kkMkuke {okkLk {uwt nkwt. (1) kk. snktkehu kkukkLkk rkkk

yfkh kkknLkk hufu hufu Vh{kLkLkku yMkh ykkkt kkukkLke {nkuh {khe Mk{koLk ykwt nkwt.

Mkt. 1662 (fu 1663){kt yk. rsMkuLkMkqrhLku k. nh[t kkuLkk[tSLke yhs / {kkeke siLk


|

jainuniversity.org

{oMkkLkkuLke krkkk yLk hkk, kkkfhLke {kVe yLku y{krh kkLk kuhu {kxuLkwt Vh{kLk e

{kufkwt nkwt. Wkhktk, Mkt. 1976{kt {nku. kLkw[tkrLku yuf Vh{kLk e ykwt, su{kt kk.

snktkeh sku Au fu, kkkn yfkhu kku 6 {rnLkkLke yfinMkkLkwt kkLk fhwt kkk {khk

sL{Lkku yuf {rnLkku khu yfinMkk kke. kwtskeko{kt kkkuhku yLku yk. nehrsMkqrhLkk

Mk{krMkkLk (WLkk){kt skkkuhku {kV fhku. {hukLkkt {k-Lk ukLkwt kt fhwt. (2) yk.

rsMkuLkMkqrhLkk r yk. rs uMkqrhLku Mkt. 1673Lkk {ktzkZLkk [ku{kMkk{kt snktkehe {nkkkkLkwt

rkY ykwt yLku {nku. Lku{MkkkhkrLku krSfLke ke ykke. (3) kk. snktkehu ykkhkLkk

Mkte [tkkLku Mkt. 1971 (72)Lkk 'k {rnLkk{kt tkkLkk {nB{khk-yfkhkhk{kt yk.

rsMkuLkMkqrhLkk yLkMktMfkh MkkLku {trh, kkk-kke[ku kLkkk {kxu 10 ek s{eLk ux

ykke, ku MkkLkLke skkk kuhu {kV fhe.

kkkn knsnkt:- ku k siLk'{kuke w krhr[k yLku krk nkku. y{kkLkk uX

ktrkkMk uheLku knw {kLkkku. kk. knsnktyu ku{Lku (1) uXLkk {fkLk kuhuke hkk, (2) kkrk

nkhLke Mktkkk, (3) y{kk-MkhMkkwhLkk fi[kk{r kkoLkkk rsLkMkkLku kkkne LkkLkk

h[u {qYku Mk{hke kkAku MkkUke ukLke ykkk yLku (4) kwts rkrhhks-kkekkk ux

ykkkLkku nwf{--yu{ [kh Vh{kLkku ykkt nkkt. (uX ktrkkMk yLku kuLkk tuLkku krh[

yLk ykkk{kt ykku Au.)

kkkn ykihtkuk:- {oLkwLke kkknku{kt yuf ykihtkuk k nkku. Akkt kuu fuxef

kkkk{kt MksLkkk kkke nke. (1) . nu{r{MkqrhLke khtkhkLkk kt. kkkfwS rkLk {

VkhMke kkkLkk ykMke nkk. ku{Lkk kkLkLke tMkk Mkkte kk. ykihtkuku {kLk-MkL{kLkke

kuzke, kkukkLke tfkykuLkwt Mk{kkLk {ue, Mkk yLku krk kE, 5-7 kk{ku ux ykkt, k

kke {wrLkhu ukLkku ELfkh fkuo. (2) ys{uhLkk Mkqkkyu ys{uh, {uzkk, Mkkusk, skkh

yLku uLkkwh kuhu nuhkuLkk siLk Wkk'ku kkukkLkk kkkk{kt E kMkk fhe ek nkk. yu Mk{u

ykihtkkkkLkku Mkqkku yMkkkLk, su {nku. Mkku{rs krhLke kht khkLkk (62) kt. e{rsSLkku


|

jainuniversity.org

k nkku. kk. ykihtkuk Mkt. 1736{kt ys{uh Wkh [ze ykku khu . rshLkMkqrh yLku

kt. e{rsSLkk Wkuke ku{s Mkqkk yMkkkLkLke uhkke, kkknu kt. e{rsSLku ku

Wkk'ku Aqxk fhe kkAk MkkUkkLkwt Vh{kLk e ykwt nkwt yLku siLk Wkk'ku MktLku kkAk Mkw

fhkk nkk. (3) kk. ykihtkuku Mkt. 1717 [ik Mkw 9, 10 fu 11 Lkk uX ktrkkMk uheLku

ku{Lke fhkLke Yku kwts rkhLkkh, ykkq kuhu kekkuo ux ykkt nkkt.

uX MkqhkMk:- y{kk{kt uX ktrkkMk uheLkk Mk{{kt uX MkqhkMk k siLk MktLkk yuf

yke nkkt. kkkn knsnktyu kkrk-nkhLke MktkkkLkk ykku Vh{kLk{kt uX ktrkkMkLke

Mkkku ku{Lkk Lkk{Lkku k Wu fhk{kt ykku Au. ku{u y{kk{kt MkqhkMk uXLke kku

kLkke nke, su nk rMk Au. uX MkqhkMkLku (1) hkLk yLku (2) LkS yu{ ku kwkku nkk.

kkrhkkhLkk Xk. fkt kS kkurn kuhuyu r.Mkt. 1707{kt uX ktrkkMk yLku k. hkLkMkqhk

Mkkku s kwtskekoLkk hkukkLkku fhkh fkuo nkku. uX hkLkMkqhk MkqhkLkk Mktkrk u{S kkhuu

fkZuk kwtskekoLkk kkkMkt{kt Mkkku nkk. uX LkSyu yk. rsuMkqrhLkk Wkuke Mkt.

1712{kt y{kk{kt ykX nh {n{we h[e yk. rsMkqrhLkku tk {nkuMk fkuo nkku.

ku{s kuykuyu Mkt. 1699{kt {nku. kursSLku k fke {kufk rLktrk fhe yLku kkuku

ktrzkLkk [o {kxu ku nhLkwt [Lk ykwt nkwt.

{nB{ wMkwVkLk:- ku reLkk kkkn knkwhkn yk{ (knuk)Lkku nikkkLkku Mkwkku nkku,

kt. fuMkhfwkrLkku k nkku. kuu r. Mkt. 1667{kt fwkkf ktLkMkSLku ux ykwt yLku

siLkMktu kuLkku Skuokh fhe, ku{kt . {krMk{e-kuLke rk{kLke ktLkMkSLkk nkku

kwLk: rkck fhke. yu s heku Mkwkk {nB{ wMkwVkLku kt. fuMkhfwkrLku nikkk nuhLke

knkh skTkwY yk. nehrsMkqrhLkku nehrnkh (kkkze) kLkkk {kxu {kuxe s{eLk ux

ykke. siLk Mktu kt ktLkMkSLkk Wkuke {kuxku nehrnkh ktkku. yk MkkLk yksu nikkk{kt

kkkze khefu rMk Au.


|

jainuniversity.org

11{e Mke kAeLkkt fuxktf kf kwLkLkku

hk hwMkuLk yLku hk{MkuLk kekoLkku Skuokh:-

hk{MkuLkLkk hk hwMkuLku ynLkk 0 kuLkk k[eLk keko{trhLkku Skuokh fhkku

yLku zkALkk yk0 Mko uMkqrhLkk nkku r.Mkt. 1010{kt 0 [t kuhu rk{kykuLke ytsLkkfk

kkk rkck fhke, khke yk {trh hwMkuLkLkk {trh khefu rMkr kkBwt yLku ruk

nkuske{kt ykwt. hk hwMkuLku khk{kt ktku rsLkk{kt krukk yk0 ktrkMkqrhLkk

r 'ekw {wrLkhu 0 ykrLkkkLke rk{kLke rkck fhe nke.

r.Mkt. 1010{kt hwMkuLkLkk rsLkk{kt hku 0 yrskLkkkLke fkkqo zTkkMkLk rk{k

yksu k y{kkLke kkkuLkk 0 yrskLkkkLkk uhkMkhLke {keLke uhe{kt r{kLk Au.

hk yuf 'ekk yLku ytkhek kkoLkkk keko:-

ro u{kt yku yur[kwhLkk yk hkLku fkuZLkku hkuk nkku. yuf rMk stk{kt MkhkuhLkkt

kkeke nkk-kk kukk yLku kke kekkt fkuZ hkuk {e kku. yu Mkhkuh{kt 0 kkoLkkkLke rk{k

nkukLkwt yLku kuLkk s ku yk{ kLkkLkwt e, hkyu ku rk{k knkh fZkkt yLku {khe

yk0 yuMkqrhLku rkck {kxu kkhk rLktke fhe. r. Mkt. 1142Lkk {nk wr kkt[{Lkk

yk[koyu 0 kkoLkkkLke rk{kLke rkck fhe. yk Mk{u ku rk{k [kh ykk yh nke.

rk{k yh nkukLku fkhu ytkhek kkoLkkk Lkk{ke rkk kLke. yk {trhLkk kqr

(rLkk[o) {kxu hk yuf 'ekku yn 'ekwh (rMkhkwh) kk{ Mkke ux ykwt yLku rk{k

su Mkhkuh{ktke {kt kt sfwtz kLkke ykku. yk hkyu yur[kwhLke kkMku yku ksk

({wkkrkrh) Lkk{f kekoLkku Skuokh k fhkku nkku.

kkkkZLkkt k[eLk rsLk{trhku ktkLkkh kwLk{kyku:-

hk Lkhks [kzkLkk {tke [ktkk knu kkkkZ Wkh rfku kLkke ku{kt rsLk{trh ktkwt

nkwt. {nk{tke kuskku yn 0 {nkehLkwt Mkokku Lkk{u {trh ktke rkck fhke nke.

tkkLkk uX {uk knu r{Lke kth{e Mke{kt yn 0 MktLkkkLkk {trh{kt 8 uheyku kLkke

yk0 Mkku{MkwthMkqrhLkk nkku {nkuMkkqof rkck fhke nke.


|

jainuniversity.org

kufkLkk tzLkkf rskkn:-

kufkLkk kLke 'e{ke kknk knLkku kwk rskkn 'kw rsLkkukkMkf nkku. ku rkrLk

rsLkkq yLku kwYtLk fhkku. e, fkkMk kkk yLkksLke ku Vuhe fhe k {nuLkkke kkukkLkk

fwxwtkLkku rLkk fhkku. ykk skkt yuf rMk qtxkhk MkkkuLke kuLke ehkkLke kk e kwshkkLkk

Mkkutfe hk e{u knukyu kuLku kkx kkuke kkh, kku kkk MkkuLkkLke {wk ykke kufkLkku

tzLkkf kLkkku. kuu kufk{kt ku rsLk{trhku kt kkt. h uhkMkh {kxu fMkkuxeLke 0 kkoLkkkLke

rk{k hke yLku MktLkk uhkMkh {kxu 0 ykrh, kku{w k kkk [uheueLke rk{k

hke. yu hufLke Lkktke]rkfkh yk0 yuMkqrhLkk nMku ytsLkkfk kkk rkck fhke.

kwtskekoLkku Mkt fkZku. Lkktke]rkLke e rkyku ke ku{s yL kt {ofkkuo fkO.

'wkLkk hkke uX rMkhks yLku kuLkk kqou:-

uX rMkhks kkuhkzLkk kqou yMk{kt {zknz ({tzkh)Lkk kLke nkk Lku rk (Ek){kt

hnukk nkk, khu rMkhks kkuku kkx{kt ykeLku Mku nkku. kuLkk kqou{kt rMkLkkk rsLkkukkMkf

nkku. kuu kkukkLke kf{kE{ktke kt rsLkrkBkku hkkt nkkt. yk rMkLkkkt{kt {u ehz

yLku hu kk. kuyku k {koLkwhkke nkk. huu 0 {nkehMk{eLke rkkLke rk{k ku{ s

Mk{Mkh kLkkkt yLku krukk yk0 ktrkMkqrhLku rLktke fhe WkhLke kkE xefk

(suLkk ykkhu yk0 kruMkqrh kkxLke hksMkk{kt rktkhk[ko fw{w[tMkqrhLku Sk nkk)

kLkkhke yLku kkLkLke yrkkke yu ke. rMkhks huLkku kwk nkku. huu {hke uk

kwk rMkhksLku skwt nkwt fu, kkhu {khk 'u {kxu kekokkk, Mkt yLku rsLkkq{kt Lk kkhwt,

Akkt {oktkku kk{kt ruk Lk ykkwt. yk kAe rMkhks kkx{kt yke Mku. ku Mknw

fkuELku kLke yLku Mkk[khe nkku. kuu yuf k &kuf {kke w ykk{, [q, k kuhu

ktkku kk nkk. ku{kt kkeMkqkLke ]rkkwt kwMkf Mkt. 1187{kt kkxLkk hk rMkhksLkk

hk{kt kwt nkwt yLku yk0 [uhMkqrhLku nkuhkwt nkwt.

kkke {knkB WLk {unkkLkk kwkku yktkz yLku knz:-

{khkzLkk kuh yLku hk{MkuLk [u ykuk kkhk kk{{kt uX kkurnk 'e{ke t{kt

uX yuh, kLkkk, ehu yLku WLk nkk. WLk (Wk) {unkk {khkzke kwshkk


|

jainuniversity.org

ykku yLku ykk e hk rMkhksLkku {nk{k kLku. kuLkku kwk yktkz k {nk{k kku.

ku {kuxku khk{e, Wkh yLku kLkuhe ku{ s fr k nkku. kuu rkkk WLkLke ytrk{ kLkk-

ykkk {wsk r. Mkt. 1213{kt kwtskekoLkk {kuxk Skuokh Mktku kwtsLke kr{ rkyu kks

ktke, su yksu uxeLke kkk khefu rMk Au. kuu fkUfLkk rknkh fwLkk hk {fkswoLkLku

w{kt nhke {khe yLku tzYku yLkuf fe{ke Mkw yLku rkw Lk E ykkk, kuLkk yk khk{ke

{nkhk fw{khkku 72 Mkk{tkkuLke [u kuLku {nk{ktzuh yLku hksrkkk{knLkwt rkY ykwt.

yktkzu M. rkkkLke kLkk yLkwMkkh Y[Lkk yrk So kuk fwrLkfkrnkhLkku Skuokh 2

fhkuzLkk [uo fhke, ku{kt Mkt. 1222{kt f. Mk. yk0 nu{[tMkqrhLkk nkku 0 {wrLkMkwkMk{e kuhu

rsLk rk{kykuLke rkck fhke. yk Mktku kuu kt W{fk yLku Wkhkkke {kuxwt kLk fhkkt,

yks Mkw e fe {LkwLke Mkwrk Lkn fhLkkhk yuk f.Mk. yk0 nu{[tMkqrhyu yktkzLke WkhkkkeMkk

kE fkwt fu, U} U ~ y ~ y ~ U: UH: J UH | } UHS U

U} ?JJ ykkok nu yktkz ! t kwt Lkke kt f]kwk Vkukx Au, kt kwt Au kt frwk nku

kku wt ? kkhku sL{ kkke frwk k 'uc Au, f]kwkLkwt wt fk{ Au ? {tke yktkzu kufk{kt

kkukkLkk rkkkLkk WkMkne{kt 24 ueyku ke, {kuxku kLkke Wrnkh Lkk{ ykwt.

WLkLkku keu kwk knz (kknz) hk rMkhksLkku {tke yLku fw{khkkLkku {nk{k nkku.

ku {wMke yLku eh-kteh nkku. hk fwkhkku Mkku{LkkkLkk rkLkku Skuokh fhkku, kuLkku

Mk{Mk kt {tke knzLku ykeLk nkku. {nk{k knzu kkxLkkt Mkwth rsLkk kLkke hk

fw{khkkLku Mk{kk fwO yLku hkseyu {tke knzLke uhu Lke[u kuLkku rMkkh fhe fw{khrnkh

ktkku. {tke knzu M. rkkk WLkLke rkkkLku kqo fhk hk fw{khkkLke ykkk E,

hk-tzkhLkk Lke { E kwtskekoLkku {kuxku Skuokh ([ki{ku Wkh) fhkku yLku

ku{kt Mkt. 1213{kt f.Mk.yk. nu{[tMkqrhLkk hT nMku 0 ku kuhu rsLkrk{kykuLke khu

k{q{ke rkck fhke. e, kkekkk Mk{ek kuu kxkwh Mkke, ku{kt rkwLkkk-

rnkh ktke 0 kkoLkkkLke rk{kLke rkck fhke yLku kuLke kqr {kxu 24 kzeyku ykke.

yu Lkkh Vhkku rfku ktkku. kuu u{trhkuLku khkMk kkte ykk. yLku {fkLkku ktkk.

sqLkkkZ Lkkhke rkhLkkh kh [zk su kks nke ku hMkku-[zk frXLk nku hk fw{khkkLke

EAk yLku ykkkke {tke knz yLku yktkzu rkhLkkh Wkh 63 kLkk [uo Lke Mkwk{ kks

ktke. yk hMkku Mkktfe kks Lkk{u rMk Au. {tke knzLkkt kLke rk{eueLku {nfiMkn,

Mkk{tkfiMkn yLku MkfiMkn yu{ k kwkku nkkt. ku{kt {tke Mkk{tkfiMknu rkhLkkhLkk rh Wkh 0


|

jainuniversity.org

Lkur{LkkkLkk kMkk kkMku 0 kkoLkkkLkwt {trh ktkwt nkwt yLku tzLkkf MkfiMknu Mkt. 1305{kt

rkhLkkh keko kh 0 kkoLkkkLke rk{k hke, zkALkk yk0 skLktMkqrhLkk nkku kuLke

rkck fhke nke. yk rk{k yksu MkwkkLkk uhkMkh{kt r{kLk Au.

fr[keo 'ekk yLku kuLkku frt:-

kkxLkk kkuhkz {u kwshkkLku frt ykku Au, Ufl: x yu fnukLku

[rhkkko fhe kkke Au. { kkuhkzLku 'ekk yLku kurk yu{ ku kwkku nkk. 'ekk kk[kw

nkku, k WTx fr yLku rkLk nkku. ku yk0 kruMkqrhLkku yLkL WkkMkf-{or nkku.

kkxLke hksMkk{kt rktkhk[ko fw{w[t MkkkuLkk kkko-k{kt yk0 kruMkqrh rse

kLk ku{kt fr'eyu ykk kzkku kk sku nkku. 'ekk kkukkLkk k]n-Wkk'{kt siLk

{wrLkhkuLku khkkku nkku. yu Wkk'{kt zkALkk yk0 rsfiMknMkqrhLkk kh yk0 nu{[tMkqrhyu

Lkku-Lkur{rMktkLk Lkk{Lkwt fk hwt nkwt. kuLkwt MktkuLk fr 'ekku kkuku fwO nkwt. yk0

Mkku{Mkqrhyu k yu s Wkk'{kt hneLku Mkt. 1141{kt fw{khkkkrzkkunku Lkk{Lkk ktLke

h[Lkk fhe nke. hk rMkhks kuLku kkukkLkku kkr{k yLku ktw {kLkkku nkku. hkyu kuLku

kkMkk yLku fr[keoLkkt rkY ykkt kkk kkukkLke ktrzkMkkLkku {kuze kLkkku nkku.

Mkwk: fr 'ekk kxTkkk fr[keo nkku. kuu yLkuf fk-ktkkuLke h[Lkk fhe Au.

fr 'ekkLkku kwk rMkhks k {nkfr nkku, hk fw{khkkLkku erkkkk yLku rkMkw

r{k nkku. hkLku ku khuf khuf ktrkhMk yLku ihkhMkLke kkku Mktkkku nkku. rMkhksLkku

kwk rskk k fr nkku. kuLkwt ki keMth Lkkxf (ytf:2) rMkr kkBwt nkwt. MktkkuMk{kt

yu skwt khu kkxLke sLkkk qk w kE nke.

fr 'ekkLkk wktw kurkLku ykwf Lkk{u kwk nkku. hk rMkhksLkku ku {nk{k nkku.

hk rMkhksu fuxktf {ofkkuo {nk{k ykwfLke Mkknke fkO nkkt.

ykhkMk{kt 0 Lkur{LkkkLkwt {trh ktkLkkh kkrMk 'uce:-

ykhkMk (fwtkrhkS)Lkk {nt. kkukkLkku kwk kkrMk 'uce yufkh kkx{kt hk rMkhksu

ktku hksrnkh-{trhLkwt qk ex rLkhek fhe {trhLku {kke hkku nkku, khu kt oLku

ykue X. AkzkLke kwke finMkkyu {~fhe{kt fkwt fu, kE ! {kk ku Aku kku wt k{khu fkuE uhkMkh


|

jainuniversity.org

ktkwt Au ? kkrMku nksh skk ykku fu, kuLk ! kkhk {kU{kt Mkkfh. kwt yu rkck-WMk{kt

yksu. kku, yke Lku ? nktMkeyu nk fne. kh kk kkrMku ykhkMk sELku ueLke MkkLkk

fhe Lk {uwt yLku 45 nh MkkuLkk{nkuh [eo ykkw-r{MkneLkk fkuhefk{ suwt 0

Lkur{LkkkLkwt uhkMkh ktkwt. e, yk s uhkMkh{kt X. AkzkLke kwke nktMkeyu 9 k

[eoLku {uLkk Lkk{u htk{tzk ktkku.r. Mkt. 1193Lkk i. Mkwr 10Lkk yk0 kruMkqrhLkk nMku

kuLke ytsLkkfk yLku rkck fhk{kt yke, khu nktMkeue nksh s nke. ku kkxLkk LkkZ

uX AkzkLke rk kwke nke.

fhkuz Lkwt kLk fhLkkh uX ykz Mkkn:-

kkxLkk fkurxs uX Lkkk 'e{kLke kLke MkwtheLku ykz Lkk{u kwk nkku. {kk koLke

{kt s ykzu {k kkkLkwt Ak yLku Lk k kw{kwt. Yykk{kt ku ftMkkhkLku kt qhk Mkkku,

kAe hLkkhekkLkku ykMk fhe yLku uheykuLku kt yLkw {ue hLkkuLkku kkhw kLku. kuu

yuf kh f0 Mk0 yk0 nu{[tMkqrh kkMku sELku 700 MkkuLkk{nkuhLkk krhkn krh{kLkwt k uk

yk[ko'eLku rLktke fhe. yk[ko'eyu kuLkk nkkLke hukyku uE kuLku qk Mk{eLku ykhu k

k MkkuLkk{nkuhLkk krh{kLkku rLk{ fhkku.

ykz LkkLke {h{kt s kALkuLku khku nkku, yLku kALkuyu [ki koLke {kt s kwkLku

sL{ ykku. LkkLke {hLkk fkhu kwkLku q ykuAwt {kwt, kuke ykz kfhe hekLkk r[khu

hkzkMk{kt kku. kt kfheykuLkk xkuk{kt yuf kfheLkk ku eku kkh kktuku uku.

{rLkk kkhwt ykzu ku kkh uELku kfhe hee ee. yu kkh Lke{r nkku. hk

rMkhksu ku {r kkukkLkk {wkwx{kt szk {kxu k MkkuLkik ykkeLku hee eku. ykzu yk

ke ukkh uzk {ktzku. yuf rMk kuu nk{kt ykue {SXLke kwku hee ee. kuLkk

MkTLkMkeku fuxef kwku{ktke MkkuLkkLke kzeyku Lkefe. yk heku ykz uX ykk LkLkk

Zkk kk kk, k rLk{ke w kw s Lk kuyku Awk nkku kkhk kk. ku{u ko{kLk

[kueeLkkt 24 uhkMkh ktkkt, kt uhkMkhkuLkk Skuokh fhkk, 84 kkukkku ktke, Mkkk

kukku{kt 90 k MkkuLkk{nkuhku kkhe. uk, kwYk yLku Mkk{f kLkk kku ek.

kLkkk we {wfke. Mkt. 1257{kt kkxLke uf kkukk{kt rkhks{kLk yk[kkuoLke kLkLkku

k wt Lk h[eLku eku. Mktkq, Mkk{fkMkkr yLkuf Mkwf]kku k kkkt hkkt. yk{,

ku{u fw 10,80,00,000 Lkwt kLk fwO nkwt.


|

jainuniversity.org

rAf (Akzk) uX:-

ku kkXLkku ek kkuhkz kkrkLkku siLk nkku. {kuxku ukkhe nkku. 99 k MkkuLkikke LkMkBkk

nkku. kuu {tke knzLkk (h) uhkMkhLkk kku{kt 0 yrskLkkkLke rk{k f.Mk.yk. nu{[tMkqrhLkk

nkku rkrck fhke nke. hk fw{khkkLku yk rk{k kh e ykMkk nke. uX Akzk fw{khkkLkk

kwtskekoLkk kkkMkt{kt ku{s Mkt.1216-17Lkk rknwykkrnkhLkk rkck {nkuMk{kt Mkk{u

nkku. uX AkzkLku nktMkeu Lkk{u kwke nke (suLke rkk yk u{kt kkrMk 'uceLkk krh[{kt ykke

Au.)

uX AkzkLkk t{kt Mkku{e Mke{kt Mkt. e{ku, Mkt. MknMkk yu{ ku kEyku kk. kuyku

kkkkALkk yk0 {eMkkkhMkqrh yLku yk0 Mkku{sMkqrhLkk yLkwhkke 'kf nkk. kuykuyu Mkt.

1527{kt kkkkZ Wkh {kuxk rsLkfikkLke rkck fhke. Mkt. 1533{kt kwts kkk rkhLkkh

kekoLkku Mkt fkZku kkk kLkkkyku MkkkLk fhe yLku Mkk{fkuLke k fhe. ku{s kuykuyu

kALke krhkkrLkfk, rkck, kwYkMkkkLkk, ukuMk, kekkuokh yLku kt khkukfkhLkkt fkkuo

fkO. Wk yk[kkuoLkk Wkuke kuykuyu Mkt. 1538{kt Mko siLk rMkktkku kk.

uX kkuzekMk yLku MkkuZkS kk:-

fiMk-fekkZLkk fuhu kkLkku kwk nhkku kwshkk yke Mku yLku hk fouLke

Lkkufhe Mefkhe. kuLkk k kwkku-MkkuZkS kuhu wkzk sELku Mk. yuf kh wfk kzkkt

wkzkLkk uX kkuzekMk yLku MkkuZkS kk {kk kk. ktke kkAk kkt fiMkn Lkk{Lkk

fkueyu ykufi[kku kh fhe uX kkuzekMkLku {khe Lkkku. uXLkk h{kt (wkzk{kt) f.Mk. yk0

nu{[tMkqrhyu kkx{kt Mkt. 1228{kt zkuhkLkk uX fkLkS MkkuLkkt ytsLkkfk fhukt k

rk{kyku{ktLkkt yuf 0 kkoLkkkLkkt rk{kt nkk. kkuzekMk {heLku tkh kku, yLku ku yk

rk{kLkku yrckf u kLke kq-k fhk kku. khke kuLkk Lkk{ Wkhke yk rk{k

kkuze kkoLkkkLkk Lkk{ke rMkr kk{e. yrckfu MkkuZkS kkLku Mknk fhe yLku MkkuZkSyu

kkuze kkoLkkk Mk]nu khkk. ku{Lke kq-Mkukke ku ytk Mkwe kku. wkzkLkku hk kLku

yLku kwshkkLkku {nk{ktzuh kku. kuLku fkuZ hkuk Lkefku, k tuh keko{kt yke rLk

kq-k fhkkt fkuZ {e kku. tuh kkhu kq{kkALkk {nkLk kkMe yk0 kh{ uMkqrhLkk

Wkfkh yLku Wkuke kuu tuh kkoLkkkLkk uhkMkhLkku {kuxku Skuokh fhkku yLku ur{kLk

suku rsLkMkk ktkku.


|

jainuniversity.org

fke keko yLku Lkkkh siLkkuLkku Ws ErknkMk:-

siLk {nkhksLke 84 kkrkyku Au, ku{kt Lkkkh k yuf kkrk Au. yu s heku kAku{kt k

LkkkhkALkku Wu uk {u Au. {ukkk yu {fk{kt LkkkhkALkwt siLk keko nkwt. kwshkkLkwt

fke keko k Lkkkh siLkkuLkk Ws ErknkMkLkwt rkf Au. kuLkku ErknkMk yk fkhu Au.

Lkkkh kkrk, k kk yLku rMkke kkukLkku kkkhe kkte ukk kn zLkkh{kt

hnukku nkku. kuLkk t{kt ku kkzwf zLkkhke Lkefe tkk ykeLku Mku. kt ku krhkh

yLku Lkke MkBkk kLku. ku{ s skTkwY yk0 nehrsMkqrhLkk Wkuke siLk{o{kt Z kku.

kuu fke{kt sqLkk rsLk{trhkuLkku Skuokh fhkkk kqo-kr{{kt 90 Vwx yLku Wkh-rk{kt 61

Vwx krh{k qr{{kt kkLk rsLkkkku 0 kuLkku MkorskkMkk kLkkku yLku kkukkLkk

k kwkku fwtyhS, {okMk kkk ehkMkLku Mkkku hke yk0 rsMkuLkMkqrhLkk kMkkukke ku{Lkk

rkuLkk nkku Mkt. 1649{kt rkck fhke.

kkzwfLkk kwk fwtyhSyu kusu Lkk{u kLke nku yLku fkLkS Lkk{u kwk nkku. uX fwtyhS

kkteyu fke keko{kt hLkrkf Lkk{u keswt rk {trh ktkwt. Wkhktk, uX fwtyhS kuhu

ku kEykuyu MkorskkMkk{kt yk0 rsMkuLkMkqrhLkk nkku Mkt. 1656{kt 0 kuLke

[hkkwfkLke rkck fhke. hLkrkfkMkk{kt 0 {oLkkkLkk krhfh{kt fwtyhSLkk kwk fkLkS

kkteLkwt Lkk{ {u Au. fkh, uX fwtyhSyu kkukkLkkt kLke kusu yLku kwk fkLkSLkk Lkk{u yk

krhfhLke ku{ s 0 ktrkLkkk yLku 0 MktLkkkLke rk{kLke ytsLkkfk fhke nke. fke

keko{kt yksu 0 ku yLku 0 {oLkkkLkkt ku kkLk[qtke rk {trhku Qkt Au, su Lkkkh

siLkkuLke fek kkE hkkt Au.


|

jainuniversity.org

ukwhLkk kLkeh ekLk s{S {wnkuk:-

k. s{ {wnkuku Vkue yLku kuh khkkLkk nkfu{ khefu Mkkhe Lkk{Lkk {ue, ykke

ukwhLkk hk ksfiMknu kuLku ukwh kkuke Mkt. 1686{kt ekLk kLkkku. Mkt. 1687{kt {khkz

yLku kwshkk{kt tfh wfk kzkk ekLk s{u wt Lk kkhe sLkkkLku {kuxe hknk ykke.

kufkuyu kuLku skzwkn khefu rkhkku. kuu Mkt. 1681{kt kt. sMkkkhS keLkk nkku yLku Mkt.

1686{kt yk0 rsuMkqrhLkk nkku ytsLkkfk kkk rkck fhke. kuh, Mkk[kuh, ukwh

yLku kwtskeko{kt Lkkt rsLk{trhku ktkkt yLku ku{kt Wk ytsLkkfk fhue rk{kykuLke

rkck fhke. kuu kuh kkMkuLkk Mkorkrh knkz khLkk 0 {nkehMk{eLkk fw{khrnkh,

[ki{wS kuhu k rsLkkLkku ku{ s LkkzkuLkk 0 kw uhkMkhLkku Skuokh fhkku.

kuhLkk kkkkMk{kt Wkk' kLkkku. kuLke kLkeykuyu k rkckrLkkt {ofkkuo fkO. kuLkk kwkku

kife LkuMke {wnkuku LkuMkehe kkLkk{u ktk hku su yksu {khkzLkk ErknkMk {kxu k{krf

nfefkku kqhe kkzu Au.

[wMk rsLkkukkMkf {tke ykrku:-

ku hk rMkhks yLku hk fw{khkkLkku {tke nkku. rMkhksu {kk Wkh [ZkE fhe khu

kkxLke hkkLkku kh kuLku MkkUku nkku. yu s heku rMkhksu rMkkwh{kt Y {nk ktkku kuLke

Mko Mkk k kuLku s MkkUke nke.

yk[ko uMkqrhLku rktkhk[ko fw{w[t MkkkuLkk k{kt {uk rsLkk Wkk{kt {tke

ykrku hk rMkhksLke uhkke rMkkwh{kt [kw{wo rsLkkMkk ktkku nkku. {tkeyu ku{kt

rkrck fhue kkoLkkkLke rk{k qk s kf Au. yufkh MkwkkLk ykWeLk rSyu yk

rk{k kkuzkLkku Ehkku fkuo k ku s Mk{u yuf Mkko kx kELku MkwkkLk Mkk{u kuXku. MkwkkLk kku

yk kwt uE yko[rfk kE kku. kuu fkwt yk u kku kkknkuLkku kkkn MkwkkLk Au.

yu{ Mk{SLku kuu yu rk{k kkuzkLkku Ehkku {ktze kku, ku Mk{ke yu rk{k MkwkkLk kkoLkkk

Lkk Lkk{ke rMkr kk{e Au.

{tke ykrku {wMke, Mkkke yLku yLkwe {tke nkku kkk [wMk rsLkkukkMkf nkku. kuLku

rsLkkq fko knukt yk Lk ukLkku rLk{ nkku. tkk{kt kuu Wkk' k kLkkku nkku.


|

jainuniversity.org

krk {nkfr ykMkz:-

fr ykMkz yu r{Lke kuh{e MkeLkk {fkLkku krk siLk rkLk nkku. rk{kfwLkk

krk fxwfhksLkku kwk nkku. kuu fuxkf ktkkuLke h[Lkk fhue Au. kuu {uqkfkLkwt rkY

ykwt. kuLku hksz Lkk{u kwk nkku. kuLku k kkMkhMkeLkwt rkY {wt nkwt. khtkw, hksz

kY{kt s {h kk{kke ykMkzLku khu ykkk kku. yk Mktku hkskALkk yk0 uhMkqrhLkk

kh yk0 yuMkqrhyu kuLku rkkku fkuo yLku ykkMkLk ykwt. fr ykMkz yk[ko'eLkk

Wkuke siLkoLk{kt e kLku. kuu Wkuftefh, ruf{tshe kkk k-k

Mkwrkyku h[e Au.

tkeLkku LkkhuX e{ Mkkkrhku:-

kuu MkkihkxLkk tzLkkf MksLkLke uhkke rkhLkkhkekoLkk Skuokh {kxu 72 k

Lke xek fhe hke nke, k hk rMkhksu kuLkku [o ykku yuxu 'eMktu yu hf{{ktke

tke{kt uhkMkh ktkkt. uX e{u Mkt. 1185{kt rkhLkkh{kt 0 Lkur{LkkkLku nkh [Zkku yLku

rkhLkkh kh e{fwtz ktkku.

aapna purvajo e-book

Documents