30

वयं िितीये ऄध्याये दृष्टवन्तः यत ्कावरेीनदीमखुपिुिनसदृशािन के्षत्रािण महतां राज्यानां

केन्रािण जातािन असन ् । िकं भवन्तः ऄनुभतूवन्तः यत ् िितीये ऄध्याये एतादृशस्य

कस्यिचत ्राज्यस्य ईल्िेखः नािस्त यस्य राजधानी दहेिी स्यात ्? एतस्य कारणम ्आदम ्

ऄिस्त यत ्महत्त्वपूण ंदहेिीनगरं िादशयां शताब्द्याम ्एव ऄिस्तत्वम ्अगतम ्।

प्रथमायां ताििकायां दृिष्टपातं कुववन्त ु । अदौ तोमरराजपतु्राणां कािे दहेिी कस्य

साम्राज्यस्य राजधानी ऄभवत् । िादशशताब्द्याः मध्ये तोमराः ऄजमरेस्य चौहानजन ः

परािजताः । तोमराणाम ् ऄथ च चौहानजनानां कािे एव दहेिी वािणज्यस्य एकं

महत्वपूण ं केन्रम ् ऄभवत ् । एतिस्मन ् नगरे बहवः समदृ्धशाििनः ज नव्यापाररणः

िनवसिन्त स्म । ये ऄनेकेषां मिन्दराणां िनमावण ं काररतवन्तः । ऄत्र दहेिीवािाखयाः

नाणकाः ऄिप िनमीयन्ते स्म ये ऄत्यिधकाः प्रचििताः असन् ।

त्रयोदशशताब्द्याः अरम्भे दहेिीशासनस्य

स्थापना ऄभवत ् ऄथ च तेन साधवम ् एव दहेिी

एकस्याम ् एतादृशयां राजधान्यां पररवितवता यस्याः

िनयन्त्रणम ् एतस्य ईपमहािीपस्य वहृित के्षते्र

िवस्ततृम ्

असीत ् । प्रथमायां ताििकायां पनुः दृिष्टपातं

करोत ुऄथ च तेषां पञ्चवशंानां पररचय ंप्राप्नवुन्त ु

य ः िमिित्वा दहेल्याः शासनम ् ऄभवत ् । यत्

के्षत्रम ्वयम ्ऄय दहेल्याः नाम्ना जानीमः तत्र एते

शासकाः ऄनेकािन नगरािण स्थािपतवन्तः । प्रथम ं

मानिचतं्र दृष््टवा दहेिी-ए-कुह्ना आत्येतं, सीरी आत्येतं

जहांपनाह आत्येतं च पररिचन्वन्त ु।

3 दहेलययाः शयसकयाः

मयनचित्रम ् १

त्रयोदश-ितुददश-

शतयब्द्ोाः

दहेलीशयसनस्य

कयचनिन चितयचन

नगरयचण ।

31

32

देहलययाः शयसकयनयां विषये सूचनयाः – कथम ्?

ययिप ऄिभिेखानां नाणकानां स्थाप्यकिानां च माध्यमने पयावता ा सचूना ईपियतयते, परन्तु

आतोऽिप महत्त्वपूणावः ते आितहासाः िदनाङ्काः (तारीख(एकवचनं), तवारीख (बहुवचनम)्

च सिन्त ये शासकानां शासनकािे प्रशासनस्य फारसीभाषायां िििखताः असन ्।

तवारीखस्य िेखक-मिन्त्र-प्रशासक-किव-राजसभासद-्सदृशाः सिुशिक्षताः जनाः भविन्त स्म

ये घटनानां वणवनम ्ऄिप कुवविन्त स्म ऄथ च शासकेयतयः प्रशासन-सम्बिन्धनं परामशवम ्

ऄिप यच्छिन्त स्म । ते न्यायोिचतस्य शासनस्य महत्त्व ेबिाघातं कुवविन्त स्म ।

चित्रम् – १

पयण्डुचलपीाः

सज्जीकतुुं ित्वयराः

िरणयाः सचतत ।

१ कगददस्य

सज्जीकरणम् ।

२ लेखनकययदम् ।

३ महत्त्वपूणद-

शब्ददयनयम्

ाऄनुच्छेदयनयां ि

ध्ययनयकषदणयय

सुवदणां

चवलययवस्थयां नीत्वय

तस्य प्रयोगाः ।

४ पुस्तकयवरणस्य

सज्जीकरणम् ।

तययय-िक्रम ्

त्रयोदश-शतयब्द्याः ाआचतहयसकयराः फख-ए-मुदचब्दबराः चलचखतवयन् ाअसीत् ।

नृपस्य कययुं सैचनकैाः चवनय न िचलतुां शक्नोचत । सैचनकयाः वेतनेन चवनय न जीचवतुां

शकु्नवचतत । वेतनम् ाअगच्छचत कृषकेभ्याः एकचत्रतेन रयजस्वेन । परततु सैचनकयाः ाऄचप

रयजस्वस्य ाअदयनां तदय कतुुं शक्ष्यचतत यदय ते ाअह्लयदितदतयाः ाऄथयदत् समृचनवतताः

प्रसन्नचित्याः ि स्युाः । ाआत्थां तदय भचवतुां शक्नोचत यदय नृपाः तयययसङ्गतां चनष्ठयवततां ि

प्रशयसनां कुययदत् ।

कक भवतताः

ाऄनुभवचतत यत ्

तययय-िक्रां रयज्ञाः

प्रजयययाः ि मध्ये

चव्मयनां सम्बतधां

ज्ञयपचयतुम् ाईपयुक्ताः

शब्ददाः ाऄचस्त ?

33

एतान ् काञ्चन िवषयान ् मनिस धारयन्त ु (१) तवारीखस्य िेखकाः नगरेष ु

िवशेषतया दहेल्यां िनवसिन्त स्म ग्राम ेत ुप्रायः कदािचत ्एव िनवसेयःु । (२) ते प्रायः स्वस्य

आितहासं शासकानां कृते तेयतयः प्रभतूस्य धनस्य िािसायां ििखिन्त स्म । (३) एते िेखकाः

प्रायः स्वशासकेयतयः जन्मिसद्धािधकाराणां िवषये ििङ्गभदेस्य ईपरर अधाररताम ्

अदशवसमाजव्यवस्थायाः िनमावणाथं च परामश ंयच्छिन्त स्म । तेषां िवचारेयतयः सव ेजनाः

सहमताः न भविन्त स्म ।

१२३६ तम े ििस्ताब्द्द े आल्तिुमशशासकस्य पतु्री रिजया-महोदया िसंहासनारूढा

जाता । तस्य यगुस्य आितहासकारेण िमन्हाज-ए-िसराज-महोदयेन ऄङ्गीकृतम ्ऄिस्त यत ्

सा स्वकीयेष ुसवषे ुभातषृ ुयोग्यतमा ऄिधका सक्षमा च असीत,् परन्त ुपनुरिप सः एकां

सम्राज्ञीं शासकरूपेण अज्ञापियतुं सङ्कोचम ्ऄनुभवित स्म । राजसभासदः ऄिप तस्याः

स्वतन्त्ररूपेण शासकत्वस्य प्रयास ः सन्तषु्टाः न असन ् । 2040 तम े ििस्ताब्द्द े सा

िसंहासनात ्ऄपसाररता ।

रचजयय-महोदययययाः चवषय ेचमतहयज-ए-चसरयजस्य चवियरयाः

चमतहयज-ए-चसरयजस्य चिततनम् ाअसीत ् यत ् ाइश्वरेण यय ाअदशदसमयजव्यवस्थय

रचितय ाऄचस्त तस्ययाः ाऄनुसयरां चियाः पुरूषयधीनयाः भवयेुाः रयज्ञययाः शयसनां तस्ययाः

व्यवस्थयययाः चवपरीतम् ाअसीत् । ाऄताः साः पृच्छचत “खुदय ाआत्यस्य रिनयययाः

चववरणकोशे तस्य चववरणां यतोचह पुरुषयणयां सूच्ययां न ाअगच्छचत, ाऄताः एतयचभाः

चवचशष्ाैः गुणैाः ाऄचप सय ाऄततताः कक प्रयप्तवती ?”

रचजयय स्वस्य ाऄचभलेखेषु मुद्रयसु ि ाईटचङ्कतवती यत ्सय ाआलतुतचमशशयसकस्य पुत्री

ाअसीत् । ाअधुचनकस्य ाअतरप्रदशेस्य वयरङ्गलक्षेत्रे कचममचित् कयले कयकतीयवांशस्य

रयज्यम् ाअसीत् । तस्य वांशस्य रयज्ञी रुद्रम्मयदवे्ययाः (१२६२ – १२८९) व्यवहयरयत्

रचजययययाः व्यवहयराः सवदथय चभन्नाः ाअसीत् । रुद्रम्मयदवेी स्वस्य ाऄचभलेखेषु स्वस्य

नयम पुरुषवत् लेखचयत्वय स्वस्य चवषये पुरुषत्वस्य भ्रमम् ाईत्पयदितदतवती ाअसीत् ।

ाआतोऽचप एकय मचहलयशयचसकय ाअसीत् सय कयममीरस्य रयनी-दितदद्दय (980-1003) |

तस्ययाः नयम “दीदी” ज्येष्ठभचगनीताः चनगदतम ् ाऄचस्त । स्पष्म् ाऄचस्त प्रजयय स्वस्ययाः

चप्रयरयज्ञययाः कृते ाआदां स्नेहयुक्तां सम्बोधनां कृतां स्ययत् ।

? चमतहयजस्य चवियरयन ् स्वशब्ददषेु व्यक्तीकुवदततु । कक भवतताः ाऄनुभवचतत यत्

रचजययययाः चवियरयाः ाऄचप एते एव ाअसन् ? भवतयम् ाऄनसुयरां चियाः कृते शयसकाः ाआचत

पदस्य ाऄलङ्करणम् एतयवत् कठिनां दितकमथदम् ाअसीत् ?

जन्मससद्धासिकारः

जन्मनः अधारेण

िवशेषािधकारस्य

स्वत्वप्रितपादनम ्।

ईदाहरणाथं जनाः

ऄनभुविन्त स्म यत ्

कुिीनजनानां कृते

केषिुचत ्िविशष्टषे ु

कुटुम्बेष ुजन्मनः

कारणात ् ते

शासनस्य ऄिधकारं

न्यासरूपेण

प्राप्नवुिन्त ।

ििङ्गभदेः

स्त्रीपरुुषयोः मध्ये

सामािजकं तथा च

शरीररचनासम्बद्धम ्

ऄन्तरम ्। सामान्यतः

एषः तकव ः दीयते यत ्

एतादृशस्य ऄन्तरस्य

कारणात ्परुुषाः

स्त्रीष ुश्रेष्ठतराः

भविन्त ।

34

दहेलीशासनस्य विस्तारः – गैररसननगरात ्साम्राज्यं याित ्

त्रयोदशशताब्द्याः अरिम्भकेष ु वषषे ु दहेल्याः शासकानां शासनं ग ररसन आत्येतेषाम ्ऄथावत ्

रक्षकस िनकानां समहूाः िनवासाथं िनिमवतिपिहतदगुव-नगर ः प्रायः कदािचत ्एव प्रिथतं स्यात ्।

नगर ः सम्बद्धः, परन्त ु ततः दरूम ्ऄन्तःप्रदशेषे ु तेषां िनयन्त्रणम ्ऄल्पतरम ्असीत ्ऄथ च

ऄतः त ः अवशयकसामग्रयाः कृते रसदादःे कृते च व्यापारे करे ऄपहरणिियायाम ् एव

िनभवर ः भाव्यं भवित स्म ।

दहेल्याः सदुरंू बङ्गािस्य िसन्धस्य च ग ररसननगराणां िनयन्त्रणम ्ऄतीव कििनम ्असीत् ।

राजरोह-यदु्ध-दषु्टप्राकृितकिस्थतेः कारणने ऄिप तेषां सम्पकव स्य ऄदृढतन्तवः िछन्नाः

िभन्नाः च जायन्ते स्म । शासनं न रन्तयेण ऄफगािनस्तानतः अगम्यमान ः अिमणकाररयतयः

ऄथ च तत्रत्येयतयः सेनानायकेयतयः च अह्वाहनािन ियतयन्ते स्म, ये सेनानायकाः ऄल्पतराम ्

ऄिप न्यनूताम ्ऄनभूयू िवरोहस्य ध्वजाम ् ईििेयिन्त स्म । एतायतयः अह्वानेयतयः सल्तनत

आित स्वात्मानः कथिञ्चत ्रक्षां कुवविन्त स्म । एतस्य राज्यस्य िवस्तारः गयासदु्दीनबिबनस्य

ऄिाईद्दीनखिनी आत्यस्य महुम्मदतगुिकस्य राज्यकािे च जातः ।

राज्यस्य ऄन्तःसीमास ु यािन ऄिभयानािन जातािन तेषां िक्ष्यम ् असीत ् ग ररसननगराणां

पषृ्ठभिूमष ु िस्थतानाम ् ऄन्तः के्षत्राणां िस्थतेः सदुृढीकरणम ् । एतेषाम ् ऄिभयानानां कािे

गङ्गायाः यमनुायाः च दोअब आत्यस्मात ् वनािन स्वच्छीकृतािन ऄथ च अखटेकाः

सङ्ग्राहकाः तथा च चरवाहाः च तेषां पयाववासेयतयः पिाियताः ।

मयनचित्रम ्– २

शमसुद्दीन-

ाआलतुतचमश-द्वयरय

चवचजतयचन

प्रमुखयचण नगरयचण

ाऄन्ताःप्रदेशयाः

कस्यवित ् नगरस्य

ऄथिा

पोताशयपरुस्य

पार्श्वस्थावन क्षेत्रावि

यावन तस्य क्षेत्रस्य

कृते िस्तनूां

ऄन्यासां ि सेिानाम ्

अपवूतिं कुयुवः ।

गैररसन-नगरम ्

दगुवबद्ध-िनवासः यत्र

स िनकाः िनवसिन्त ।

35

सा भिूमः कृषकेयतयः प्रदत्ता कृिषकायं प्रोत्सािहतम ् । व्यापार-मागावणां सरुक्षायाः

के्षत्रीयस्य व्यापारस्य च ईन्नतेः कृते नतूनानां दगुावणां नगराणां च िनमावण ंकृतम ्।

ऄपरः िवस्तारः साम्राज्यस्य बाह्यसीमास ु ऄभवत ् । ऄिाईद्दीन-खिजी-महोदयस्य

शासनकािे दिक्षणभारतं िक्षीकृत्य स िनकानाम ् ऄिभयानािन प्रारब्द्धािन, (ततृीये

मानिचते्र पशयन्त)ु ऄथ च यािन ऄिभयानािन महुम्मदतगुिकस्य समये स्वस्य

चरमसीमायां प्राता ाः असन ् । एतेष ु ऄिभयानेष ु साम्राज्यस्य सेनािभः हिस्तनः ऄश्ाः

सेवकाः मलू्यवन्तः धातवः च स्वायत्तीकृतािन असन ्।

दहेिीसाम्राज्यस्य सेनानां प्रारम्भः ऄपेक्षाकृत ् दबुविा असीत,्परन्त ु 150 वषावणाम ्

पश्चात ् महुम्मदतगुिकस्य राज्यकािस्य ऄन्तपयवन्तम ् एतस्य ईपमहािीपस्य एकं

िवशािक्षेत्रम ् एतस्य यदु्ध-ऄिभयानस्य ऄन्तगवतम ् अगतम ् असीत ् । सः शत्रसेुनाः

परािजतवान ् नगरेष ुच अिधपत्यं कृतवान ्च । एतस्य सेनानायकाः प्रशासकािभयोगषे ु

िनणवयान ् श्रावयिन्त स्म साधवम ् एव कृषकेयतयः करादानं कुवविन्त स्म । परन्त ु एतावित

िवशािे के्षते्र एतेषां िनयन्त्रण ंकां सीमां यावत ्िकयत्प्रभावी च असीत ्?

तृतीये

मयनचित्रे

ाऄलयाईद्दीन-खलजी-

महोदयस्य

दचक्षणभयरतस्य

ाऄचभययनम्

36

मसजजद ( वय न-िासमिक-जथलम)्

ाऄयम ्ाऄरबीभयषयययाः शब्दाः ाऄवतत,यतय शयवब्दकाः ाऄथथाः ाऄवतत – एतयदृशां

तथयनां यत्र मुसलमयन-जनयाः ाऄललयहतय ाअरयधनयययां सजदय (ाऄथयथत ्जयनुवन

ललयटां च भूमौ सांतपृश्य) कुिथवन्त । जयमयमसवजद (ाऄथिय मसवजद –ए-

जयमी), तत ् मसवजदां भिवत, यत्र ाऄनेके मुवतलमजनयाः एकत्रीभूय सयधं

नमयजां पठवन्त । नमयजतय पम्परयथं सिेषु नमयजकतृथषु ाऄवधकतमाः

सम्मयननीयाः ाऄथ च याः विद्वयन ् पुरुषाः ाआमयम ाऄथयथत ् नेतृरूपेण चीयते ।

ाआमयम-महोदयाः शुक्रियसरतय नमयजप्रसङ्गे धमोपदेशां ाऄथयथत ्खुतिय ाऄवप

ददयवत ।

नमयजतय कयले मुसवलमजनयाः मककयां प्रवत ाऄवभमुखयाः भूत्िय वतष्ठवन्त ।

भयरते मककय पविमवदवश भिवत । मक्कायाः या सद (शा ऄसजि सा “सकबला”

आसि उच्यिे ।

सित्रम ्– 2

बेगमपुरी-मसजजद (म ् । आयं

मुहम्मद (-िुगलकजय

राज्यकाले, दे (हलयां िजय

नूिना राजिानी जहांपनाह

आत्यजय वस श्वजय

शरणजथली)

मुख्यमसजजद (रूपेण

सनसमििा असीि ् । प्रथमे

मानसिते्र जहांपनाह

आत्येिम ् ऄसन् ष्यन्िु ।

सित्रम ्– 3

द्वयदश-शतयब््याः ाऄवन्तमे दशके

वनवमथत-कुव्ित-ाऄल-ाआतलयम-

मसवजद ाआवत तथय च ततय

सचू्यग्रततम्भयाः । ाआयां

जयमयमवतजद ाआवत देहलययाः

शयसक ाः ाअदौ वनवमथते नगरे

वतथतय ाऄवतत । ाआवतहयसे

एतन्नगरां देहली-ए-कुहनय

ाऄथयथत ्पुरयतनां नगरम ्ाआवत उक्ताः

ाऄवतत । एततययाः मवतजद

ाआत्यतययाः विततयरम ्ाआलतुतवमश-

महोदयाः ाऄलयउद्दीन-खलजी-

महोदयाः च कृतिन्तौ ।

सचू्यग्रततम्भाः वत्रवभाः शयसक ाः

कुत्बौद्दीन-ऐबकेन ाआलतुतवमश-

महोदयेन विरोजशयहतुगलकेन

च वनमयथवपतय ाअसीत ्।

37

दहेल्याः शासकाः सम्पणूवस्य

ईपमहािीपस्य ऄनेकेष ु नगरेष ु

मिस्जद ् आत्येतासां िनमावणं

काररतवन्तः । एतेन तेषां वयं

मसुल्मानाः आस्िामस्य च

रक्षकाः आित प्रदिशवतायाः

भावनायाः पोषण ं भवित स्म ।

समानस्य अचारसंिहतायाः अस्थायाः च पािियतणॄां

श्रद्धािनूां परस्परम ् एकेन

समदुायेन सम्बद्धतायाः बोधकारण े ऄिप

मिस्जदः सहायकाः असन ् ।

एकस्य समदुायस्य ऄङ्गभतूाः

आत्येतस्य बोधस्य प्रबिीकरणम ्

अवशयकम ् असीत ् यतोिह

मसुिमानजनाः ऄनेकायतयः

िविभन्नायतयः पषृ्ठभिूमयतयः

अगच्छिन्त स्म ।

खलजीिांशतय तुगलकिांशतय च ाऄन्तगथतां प्रशयसनां समेकन ाआवत च -

नयवतदूरयत ्एकां दृविपयतम ्।

दहेिीशासनसदृशस्य िवशािसाम्राज्यस्य समकेन आत्यस्य कृते िवश्सनीयानां

प्रान्तािधपतीनां प्रशासकानां च अवशयकता असीत ् । देहल्याः अरिम्भकाः शासकाः

िवशेषतया आल्ततुिमशः के्षत्रपतीनां भसू्वािमनां च स्थान े स्वस्य िविशष्टान ् दासान ्

प्रान्तािधपितरूपेण िनयोजनम ्ऄिधकं समीचीनतरं मन्यते स्म । एते दासाः फारसीभाषायां

बंदगााँ आित ईच्यन्ते स्म ऄथ च एते स िनकसेवायाः कृते िीयन्ते स्म । ते राज्यस्य केषिुचत ्

ऄतीव महत्त्वपणूषे ुराजन ितकपदषे ु कायं कतुं बहुसावधानतया प्रिशिक्षताः िियन्ते स्म ।

? चद्वतीय-तृतीय-ितुथद-पञ्चयनयां ि चित्रयणयां परस्परां तुलनयां कुवदततु । एतेषयां यवनमचतदरयणयां समयनतयनयम ्

ाऄसमयनतयनयम् ाऄतवेषणस्य प्रययसां कुवदततु । तृतीय-ितुथद-पञ्चमेषु ि चित्रेषु स्थयपत्यस्य तस्ययाः

परम्परयययाः चवकयसाः दमृयते, यस्ययाः िरमसीमय ाऄस्मयचभाः दहेलययां शयहजहयन ्ाआत्यस्य यवनमचतदरे दमृयते ।

पञ्चमयध्यययस्थे सप्तमे चित्रे पमयततु ।

वचत्रम ्-4

मोठतय मवतजदम,् वसक-

न्दरलोदीमहोदयतय शयसन-

कयले ाआयां ततय मवन्त्रणय

वनमयथवपतय ाऄसीत ्।

वचत्रम ्– 5

जमयली-कमयली ाआत्यतय

मवतजद्, 1520 ाआत्यतय

दशकतय ाऄवन्तमेषु वदनेष ु

वनवमथतय ाअसीत ्।

38

ते यतोिह सम्पणूवतया स्वस्य स्वािमनः ईपरर एव िनभवराः भविन्त स्म, ऄतः शासकाः ऄिप तेष ुिवश्ासं कृत्वा तेष ु

िनभवराः भिवतुं शक्नवुिन्त स्म ।

खिजीशासकाः तगुिकशासकाः च बंदगााँ आत्यस्य प्रयोग ं कुवविन्त स्म ऄथ च साधवम ्एव

स्वस्य ईपरर अिश्रतिनम्नवगवस्य जनान ्ऄिप महत्स ुराजन ितकपदषे ुअसीनान ्कुवविन्त स्म ।

एतादृशानां जनानां कृते सेनापित-प्रान्तािधपितसदृशािन पदािन दीयन्ते स्म । परन्त ु ततः

राजन ितकािस्थरता ऄिप जायते स्म ।

दासाः अिश्रताः च स्वस्य स्वािमनः संरक्षकान ् च प्रित त ु िनष्ठावन्तः भविन्त स्म परन्त ु

तेषाम ् ईत्तरािधकाररणः प्रित न व असन ् । नतूनानां शासकानां स्वकीयाः सेवकाः भविन्त

स्म । पररणामतः कस्यिचत ्नतूनस्य शासकस्य िसंहासनारूढे सित प्रायः नतूनानां परुातनानां

च प्रान्तािधपतीनां च मध्ये सङ्घषवस्य प्रारम्भः जायते स्म । शासक ः िनम्नवगवस्य जनानां कृते

संरक्षणदानस्य कारणात् ईच्चवगवस्य बहवः जनाः दःुिखनः भविन्त स्म ऄथ च

िनम्नकुिसम्भवान ् जनान ् ईच्चपदषे ु ईपवेशयिन्त आत्यतः तवारीखिेखकाः दहेल्याः

शासकानाम ्अिोचनाम ्ऄिप कृतवन्तः सिन्त ।

पतु्रभे्याः महनीययाः दयसयाः

शयसकयाः परयमृमयतत ेस्म,

याः दयसाः ाऄस्मयचभाः पयचलताः पोचषताः ाऄग्रेसराः ि कृताः ाऄचस्त, तस्य सम्भयलनम्

ाऄस्मयचभाः करणीयम्, यतोचह भयग्यां सम्यक् भवते् तदय एव सम्पूणे जीवने कदयचित् एव

योग्याः ाऄनुभवी ि दयसाः प्रयप्यते । बुचनमतयां कथनम् ाऄचस्त यत ्योग्याः ाऄनभुवी ि दयसाः

पुत्रेभ्याः ाऄचप गरीययन् भवचत ....

? कक भवतताः कयरणां जयनचतत यत् दयसाः पुत्रेभ्याः ाऄचप गरीययन् ाऄचस्त ाआचत

चिचतततवतयां चिततनां दितकमथदम् ाअसीत् ?

महुम्मद-तगुलक-शयसकस्य ाऄचधकयठरजनयाः

मुहम्मदतुगलकशयसकाः ाऄजीजखुम्मयर-नयमकां कलयलम ् ाऄथयदत् (म्चवके्रतयरम्),

दितफरुज-हज्जयम-नयमकां नयचपतां मनकयतब्दबयखनयमकां बयविीं लड्ढयनयमकां पीरयनयमकां ि

मयलयकयरौ ाईच्चप्रशयसचनकपदषेु ाईपवेचशतवयन् ाअसीत् । ितुददशशतयब्द्याः

मध्यकयलस्य ाआचतहयसकयराः चजययाईद्दीनबरनी एतयसयां चनयुक्तीनयम् ाईललेखाः शयसकस्य

रयजनैचतकचववेकस्य नयशस्य शयसनस्य ि ाऄक्षमतयययाः ाईदयहरणरूपेण कृताः ाऄचस्त ।

? भवतयां मतयनुसयरां बरनी शयसकस्य ाअलोिनयां दितकमथुं कृतवयन् ाअसीत् ?

ाअचिताः याः

कस्यचित् ाऄतयस्य

जनस्य सांरक्षणे

वसचत तचस्मन ्

चनभदराः स्ययत् ।

39

पवूवतनाना ंशासकानाम ् आव खिजी-तगुिक-शासक ः ऄिप सेवानायकाः िभन्नस्य िभन्नस्य

अकाराणां के्षत्राणां प्रान्तािधपितरूपेण िनयोिजताः । एतािन क्षेत्रािण आक्ता आित ईच्यन्ते स्म

एतेषां संरक्षकाः ऄिधकाररणः आक्तदार आित ऄथवा मकु्ती आित ईच्यन्ते स्म । मकु्ती आत्यस्य

दाियत्वम ्असीत ्स िनकािभयानानां नेततृ्वकरणम ्ऄथ च स्वस्य आक्त आत्येतेष ुऄिधिनयमान्

स्थापियतुं व्यवस्थायाः च व्यवस्थापनम ्असीत ् । स्वस्य स िनकसेवानां प्रितफिं वतेनस्य

रूपेण मकु्ती आित स्वस्य के्षते्रयतयः राजस्वस्य अदानं कुवविन्त स्म । राजस्वरूपेण प्राता राशयाः एव

ते स्वस्य स िनकेयतयः वतेनं यच्छिन्त स्म । मकु्ती आित जनेष ु िनयन्त्रणस्य सवाविधकः

प्रभावशािी ईपायः ऄयम ्असीत ्यत ्तेषां पद ंवशंपरम्परया न चिेत ्ऄथ च तेयतयः किश्चत ्

ऄिप आक्ता आित स्वल्पकािाय एव ियतयेत, यदनन्तरं तेषां स्थानान्तरण ं स्यात ् । शासकस्य

ऄिाईद्दीनखिजीमहोदयस्य महुम्मदतगुिकस्य च शासनकािे वतृ्तःे एतेषां किोराणां

िनयमानाम ्ऄतीव दृढतया पािनं भवित स्म । मकु्ती आित जन ः एकित्रतस्य राजस्वस्य राशःे

िववरणाय राज्यिारा िेखािधकारी िनयोज्यन्ते स्म । एतसि्मन ् िवषय े ऄवधानं भवित स्म

यत ्मकु्तीजनाः राज्येण िनधावररतान ्करान ्एव स्वीकुयुवः ऄथ च िनिश्चतसङ्खयायाः ऄनुसारं

स िनकान ्स्थापयेयःु ।

यदा दहेल्याः शासकाः नगरेयतयः दरूम ् अन्तररकािन के्षत्रािण ऄिप स्वस्य ऄिधकारे

अनीतवन्तः तदा ते भमूेः स्वािमनः धनाढ्यान ् भसू्वािमनः ऄिप स्वस्य सत्तायाः परुतः

नम्रीभिवतुं बाध्यान ् कृतवन्तः । ऄिाईद्दीनखिजीमहोदयस्य शासनकािे भरूाजस्वस्य

िनधावरणस्य अदानस्य च कायं राज्यं स्वस्य िनयन्त्रण ेअनीतवान ् । स्थानीयाः भसू्वािमनां

पाश्े यः करादानस्य ऄिधकारः असीत ्सोऽिप बिात ्ऄपसाररतः ऄिप च ते स्वयम ्ऄिप

करं दयःु आित ते बाध्याः कृताः । शासकस्य प्रशासकाः भमूेः मापनं कृतवन्तः ऄथ च तस्य

िववरण ं बहुसावधानतया स्थािपतवन्तः । केचन परुातनाः गणािधपतयः भसू्वािमनः च

राजस्वस्य िनधावरणािधकारररूपे ग्रहणािधकारररूपेण च राज्यस्य सेवाकायं कतुवम ्

अरब्द्धवन्तः । तिस्मन ्कािे ित्रप्रकारकस्य कराः असन ्(1) कृषौ यः खराज आित ईच्यते स्म

ऄिप च यः कृषकस्य ईत्पादनस्य प्रायः पञ्चाशत-्प्रितशतं भवित स्म, (2) पशपुािकेष,ु तथा

च (3) गहृषे ुच ।

आदम ् ऄवशयं स्मतवव्यम ्ऄिस्त यत ्एतस्य ईपमहािीपस्य महत्तरः भागः दहेल्याः शासकानाम ्

ऄिधकारके्षत्रतः बिहभूवतम ् असीत ् । दहेिीतः बङ्गसदृशानां सदुरूिस्थतानां प्रान्तानां

िनयन्त्रणम ् ऄतीव कििनम ्असीत ् ऄथ च दिक्षणभारतस्य िवजयस्य ऄनकु्षणम ् एव तत्

सम्पणू ं के्षतं्र पनुः स्वतन्तं्र जातम ्असीत ् । ऄत्र पयवन्तं यत ्गङ्गायाः समतिेष ु के्षते्रष ुऄिप

40

सघनवनयकु्तािन एतादृशािन के्षत्रािण असन,् यिस्मन ् प िने आित मध्ये शासकस्य सेनाः

ऄक्षमाः असन ् । स्थानीयाः ऄिधपतयः एतेष ु के्षते्रष ु स्वािधपत्यं कृतवन्तः ।

ऄिाईद्दीनखिजी महुम्मदतगुिकः च एतेष ुके्षते्रष ु बिात ्स्वािधपत्यं कुवविन्त स्म, परन्त ुतत ्

अिधपत्यं कािनचन िदनािन यावत ्एव ितष्ठित स्म ।

चंगजेखानस्य नेततृ्व े मङ्गोिाः 1219 तम े वष े ईत्तर-पवूी-इरानदशे े ट्ांस-ऑक्सिसयाना

(अधिुनक-ईजबेिकस्ताने अिमण ंकृतवन्तः तदनन्तरमवे दहेिीशासनेन तेषाम ्अिमण ं

सोढवय्म ्ऄभवत ् । ऄिाईद्दीनखिज्यः महुम्मदतगुिकस्य च शासनकािानाम ्अरिम्भकेष ु

वषेष ुदहेल्याः ईपरर मगंोिानाम ्अिमणािन विधवतािन । ततः बाध्याः भतू्वा िायतयाम ् ऄिप

शासकायतयां कािचत ् िवशािा सेना सज्जीकरणीया ऄभवत ् । एतावत्याः िवशािायाः

सेनायाः सम्भािनं प्रशासनस्य कृते महत ्अह्वानम ्असीत् । अगच्छन्त ु पशयन्त ु यत ् िौ

शासकौ एतस्य अह्वानस्य सम्मखुीकरण ंकथं कृतवन्तौ ।

ऄिाईद्दीन-खिजी महुम्मद-तगुिकः

दहेल्याः ईपरर वारियं अिमण ं जातम ् ,

1299/1300 आित वषषे ु1302 -1303 तमेष ु

वषेष ु च । एतान ् सम्मखुीकतुं

ऄिाईद्दीनखिजी एकां िवशािां स्थाियनीं

सेनां सज्जीकृतवान ्असीत ्।

महुम्मद-तगुिकस्य शासनस्य प्रारिम्भकेष ु

वषेष ु साम्राज्ये अिमणम ् ऄभवत ् ।

मगंोिसेना पराजयं प्राता वती ।

महुम्मदतगुिकस्य स्वस्य सेनायाः शके्तः

ईपरर स्वस्य संसाधनानां च ईपरर एतावान ्

िवश्ासः असीत् यत् सः ट्ांस-

अक्सिसयानायाः ईपरर अिमणस्य योजनां

नययकयाः तषेयां दगुदबतधनां ि

ाऄफ्रीकीदशेयत,् मोरक्कोताः ितुददमययां शतयब्द्यां भयरतम् ाअगताः ययत्री ाआब्नबतूतय ाईक्तवयन ्

ाऄचस्त यत् ाऄचधनययकयाः कदयचित् पवदतीयेष ुनतोन्नतेषु ि क्षेत्रेषु दगुदस्य चनमयदणां कृत्वय

चनवसचतत स्म, कदयचित् कदयचित् ि बांसस्य स्तम्बेषु ि । भयरते वांशदण्डाः ाऄतताः ठरक्तां

न भवचत । ाआदां दीघदतरां भवचत । एतस्य चभन्नयाः चभन्नयाः भयगयाः परस्परम् ाऄनेन प्रकयरेण

ग्रचथतयाः भवचतत यत ् तेष ु ाऄग्ेाः ाऄचप प्रभयवाः न भवचत ाऄथ ि त े सव े चमचलत्वय

बहुबचलनाः भवचतत । नययकयाः एतेषु वनेषु चनवसचतत, ययचन एतेषयां कृते दगुदस्य

प्रयिीरस्य कययुं कुवदचतत । एतस्ययाः चभत्त्ययाः पठरकरे एव तेषयां पशवाः सस्ययचन ि

चनवसचतत । ाऄतताः एव जलस्य व्यवस्थय ाऄचप भवचत, ाऄथयदत् तत्र एकचत्रतां वृष्ाेः जलम् ।

ाऄताः त े प्रबलबलशयचलसेनयचभाः चवनय परयजेतुां न शक्यनत्े । एतयाः सेनयाः वनां प्रचवमय

चवशेषतयय सज्जीकृचभाः शिैाः वेणुदण्डयन् कतदयचतत ।

? ाऄचधनययकयनयां रक्षयव्यवस्थयययाः वणदनां कुवदततु ।

41

कृतवान ् । एकस्याः स्थायीसेनायाः

सज्जीकरण ंतस्य अिमकं कायवम ्असीत ्।

ऄिाईद्दीनखिजी स्वस्य स िनकानां कृते

सीरीनामकम ् नतूनं िकञ्चन ग ररसननगरं

रिचतवान ्। प्रथम ेमानिचते्र तत ्नगरम ्ऄिन्व

ष्यन्त ु।

नतूनस्य ग ररसननगरस्य िनमावणस्य स्थाने

दहेल्याः चतुषुव नगरेष ुसववपरुातनं नगरं दहेिी-

ए-कुहनां िनवािसयतयः ररकं्त कारियत्वा तत्र

स िनकिनवासं कृतवान ् । परुातनस्य नगरस्य

िनवािसनः दिक्षण े िनिमवतां नतूनां राजधानीं

दौितावाद ंप्रित प्रेिषताः ।

स िनकानाम ् ईदरपतेूः समस्यायाः समाधानं

गङ्गा-यमनुयोः मध्यभतूायाः भमूःे

राजस्वस्य रूपेण कृषःे ईत्पादनम ्एकत्रीकृत्य

समाधानं कृतम ् । कृषकाणां यत ् ईत्पादनम ्

असीत ् तस्य पञ्चाशत ् प्रितशतं भागः

करस्य रूपेण िनिश्चतः कृतः असीत ् ।

सेनायाः ईदरपतू्यवथं तस्मात् के्षत्रात ् एव

खायान्नािन एकत्रीकृतािन । परन्त ुस िनकाना ं

िवशािायाः सङ्खयायाः अवशयकताः

परूियतुं शासकः ऄितररक्तान् करान ् ऄिप

योिजतवान ्। तिस्मन ्एव कािावधौ दिुभवक्षम ्

ऄिप ऄभवत ्।

स िनकेयतयः वतेनम ्ऄिप दातव्यं भवित स्म ।

ऄिाईद्दीनः स िनकेयतयः आक्ता आत्यस्य स्थाने

साक्षात ् धनम ् एव वतेनरूपेण दातुं

िनश्चयीकृतवान ् । स िनकाः स्वस्य

अवशयकतानुगणु ं दहेल्याः व्यापाररयतयः

वस्तिून िीणिन्त स्म । ऄथ च एषा

अशङ्का असीत ् यत ् व्यापाररणः स्वस्य

वस्तनूां मलू्यािन विधवष्यन्ते । तत ् िनरोद्धुं

ऄिाईद्दीनः दहेल्यां वस्तनूां मलू्येष ु

िनयन्त्रणम ् अरब्द्धवान ् । ऄिधकाररणः

बहुसावधानतया मलू्यानां सवके्षण ं कुवविन्त

स्म ऄथ च य ेव्यापाररणः िनधावररतमात्रायाः

ईल्िङ्घनं कुवविन्त स्म, ते दण्डभाजाः

भविन्त स्म ।

महुम्मदतगुिकः ऄिप स्वस्य स िनकेयतयः

प्रत्यक्षधनं वतेनरूपेण यच्छिन्त स्म । परन्त ु

मलू्येष ु िनयन्त्रणस्य स्थाने सः िकिञ्चत ्

िकिञ्चत ् ऄयतनस्य कािस्य आव कगवदषे ु

ऄङ्िकतानां मरुाणाम ् आव “टोकन”

साङ्केितक-मरुायाः प्रचिनं कृतवान ् ।

एतािन नाणकािन धातोः िनिमवतािन भविन्त

स्म परन्त ु सवुणवस्य रजतस्य न भतू्वा

ऄमहघवस्य धातोः िनिमवतािन भविन्त स्म ।

चतदुवशशताब्द्याः जनाः एतस्याः मरुायाः

ईपरर िवश्ासः न असीत ् । ते बहुचतरुाः

असन ् । स्वस्य स्वणवमयाः रजतमयाः च

मरुाः ते रिक्षत्वा स्थापयिन्त स्म ऄथ च ते

स्वस्य सवावन ् करान ् एतया साङ्केितकया

मरुया यच्छिन्त स्म । एतस्याः

ऄमहघवमरुासदृशािन कृित्रमािन नाणकािन

ऄिप सारल्येन िनमावतुं शक्यन्ते स्म ।

ऄिाईद्दीनस्य प्रशासिनक-कायाविण ऄतीव

सफिािन जातािन ऄथ च आितहासकार ः

मलू्येष ु न्यनूता िवपण्यां वस्तूनां कुशितया

अपतू्यवथं तस्य शासनकािस्य बहुप्रशसंा

कृता ऄिस्त । मगंोिािमणानां भयस्य ऄिप

सः सफितापवूवकं सम्मखुीकरण ंकृतवान ्।

महुम्मदतगुिकिारा कृतािन

प्रशासिनककायाविण ऄतीव ऄसाफल्यं

प्राता ािन । काशमीरेष ु तस्य अिमण ं

सम्पणूवतया ऄसफिम ् असीत ् । तदा सः

तरूानस्य ईपरर स्वस्य अिमणस्य िवचारं

त्यक्तवान ् ऄथ च सः स्वकीयायाः

42

िवशािायाः सेनायाः िनरस्तीकरण ंकृतवान ् ।

एतिस्मन ् कािावधौ सः प्रशासनसम्बन्धीिन

यािन कायाविण कृतवान ् असीत ् तेयतयः

ऄनेकाः समस्याः समतु्पन्नाः । ये जनाः

दौिताबाद ं नीताः ते ऄतीव ऄसन्तषु्टाः

असन ् । करेष ु विृद्धः गङ्गा-यमनुयोः च

दोअब आित मध्ये दिुभवके्षण िवक्षबु्द्धा जनता

िवरोह ं कतुवम ् अरब्द्धवती ऄथ च

महुम्मदतगुिकः ऄन्ततः साङ्केितकां मरुाम ्

ऄिप प्रितस्वीकतुं बाध्यः जातः ।

एतासां सवावसाम ् ऄसफितानां गणनाकािे वयं कदािचत् िवस्मरामः यत् साम्राज्यस्य

आितहासे अदौ दहेल्याः केनिचत ् शासकेन मगंोिके्षतं्र जतेुम ् ऄिभयानस्य योजना कृता

असीत ्। यत्र ऄिाईद्दीनखिज्यः बिं प्रितरक्षारतः असीत्, तत्र महुम्मदतगुिकेन कृतािन

कायाविण मगंोिान ्िवरुदध््य स िनकािमणस्य योजनायाः भागभतूाः असन ्।

पञ्चदश्ययां शतयब््यां तथय च षोडश्ययां शतयब््यां सयम्रयज्यम ्

प्रथमां ताििकां पनुः पशयन्त ु। भवन्तः रक्ष्यिन्त यत ्तगुिकवशंस्य ऄनन्तरं 1526 तम ंवषं

यावत ् दहेल्याः अगरायाः च ईपरर स यदवशंस्य तथा च िोदीवशंस्य राज्यम ्असीत् ।

तावत ्पयवन्तं जौनपरेु वङ्ग ेमािवायां गजुवरे राजस्थाने तथा च सम्पणू ेदिक्षण भारते स्वतन्त्राः

शासकाः प्रकाशम ्अगताः असन ्। तेषां राजधानयः समदृ्धाः असन ्राज्यािन च वधवन्ते

स्म । एतिस्मन ्एव कािवधौ ऄफगानशासकाः राजपतूशासकसमहूाः च ईदयं गताः ।

एतिस्मन ्कािे स्थािपतेष ु राज्येष ुकािनचन िघिून त ुअसन ्परन्त ुशिक्तशािििन असन ्

ऄथ च तेषां शासनम ् ऄतीव कुशिं तथा च सवु्यविस्थतरूपेण चिित स्म ।

शरेशाहसरूरमहोदयः (1540 -1545) तम े वष े िबहारे स्विपतवृ्यस्य एकस्य िघकेु्षत्रस्य

प्रबन्धकस्य रूपे कायवम ्अरब्द्धवान ्असीत ्काििमणे च सः एतावतीम ्ईन्नितं कृतवान ्

यत ्मगुिसम्राज ंहुमायुाँ-महोदयम ् (1530-1540,1555-1556) ऄिप यदु्धाथवम ्अहूतवान ्

तं परास्तं कृतवान ्च । शरेशाहः दहेल्याः ईपरर अिधपत्यं स्थापियत्वा स्वयं स्वस्य राजवंशं

स्थािपतवान ् । ययिप सरूरवशंः केविं पञ्चदशवषाविण (1540 तः 1555 यावत ् शासनं

कृतवान,् परन्त ु एतस्य प्रशासनेन ऄिाईद्दीनखििजमहोदयस्य बह्वीः नीतीन ् स्वीकृत्य ताः

नीतयः आतोऽिप सदुृढाः कृता । महासम्राट् ऄकबरः (1556 – 1605) यदा मगुिसाम्राज्यस्य

43

एकीकरण ंकृतवान ्तदा सः स्वस्य प्रितमानस्य रूपेण शरेशाहस्य प्रशासनव्यवस्थाम ्एव ऄङ्गीकृतवान ्असीत ्।

कलपनां कु िन्िु

भ न्िः ऄलाउद्दीन-खलज्यः ऄथ ा मुहम्मद (िुगलकजय

शासनकाले कृषकाः ससन्ि भ न्िः ि सम्राजा सनिािररिं करं

ऄपिसयिंु ि ऄसमथािः ससन्ि । भ न्िः सकं कररष्यसन्ि ?

1. दहेल्याम ्अदौ केन राजधानी स्थािपता ?

2. दहेल्याः शासकानां शासनकािे प्रशासनस्य भाषा का असीत ्?

ाऄतयत्र चतस्राः िणे्याः, “ाइश्वरीय-शयचतताः”

रयचत्राः धमदयनुां ि

चतसॄणयां िेणीनयां चवियराः सवदप्रयक् एकयदशशतयब्द्याः ाअरम्भे फ्रयांस-दशेे सूत्रबनाः कृताः । एतस्य ाऄनुसयरां समयजाः

चत्रषु वगेषु चवभयचजताः – प्रयथदनयकतृदवगदाः, युनकतृदवगदाः कृषकवगदाः ि । चत्रषु वगेष ुसमयजस्य एतस्य चवभयजनस्य

कृते ाइसययीधमदस्य समथदनम् ाऄचप प्रयप्तम् ाअसीत् । एतने चवभयजनेन ाइसययीधमदाः समयजे स्वस्य प्रबलां प्रभयवां

ाआतोऽचप दढृीकतुुं सयहयय्यां लभते स्म । एतेन चवभयजनेन योद्धॄणयां किन समूहाः ाऄचप ाईदयां गताः । एते योनयराः

नयाआट ाआचत ाईच्यतते स्म ।

ाइसययीधमदाः एकस्मै समूहयय सांरक्षणां यच्छचत स्म स्वस्य ि “ाइश्वरीय-शयततेाः” ाऄवधयरणयनयां प्रसयरे एतेषयम्

ाईपयोगां करोचत स्म । नयाआट ाआत्येतेभ्याः ाऄपेक्षय दितक्रयते स्म यत् धमदस्य ाइश्वरस्य ि सेवयययां समर्पपतयाः योनयराः

भवेयुाः । ाऄयां प्रययसाः भवचत स्म यत् एते योनयराः परस्परां युनताः चवमुखीकृत्य तेषयां मुचस्लमजनयनयां चवरुनां युनां

कतुुं पे्रष्येरन्, यैाः यरुशलमनगरस्य ाईपठर ाअचधपत्यां स्थयचपतम् ाअसीत ् । एतस्य प्रयत्नस्य पठरणयमताः

सैचनकयचभययनयनयम् एकय शृङ्खलय प्रिचलतय, याः “कु्रसेड” ाऄथयदत् धमदयुनम् ाआचत ाईक्ताः । ाइश्वरस्य धमदस्य सेवयययां

कृतैाः ाऄचभययनैाः नयाआट ाआत्येतषेयां व्यचक्तत्त्वां सवदथय पठरवतदनां नीतम् । पूवदम् एतेषयां नयाआट ाआत्येतेषयां गणनय कुलीनषे ु

न भवचत स्म । परततु फ्रयांसदशेे एकयदशशतयब्द्याः ाऄततपयदततां जमदतययां ि तताः एकस्ययाः शतयब्द्याः ाऄनततरम्

एतेषयां योद्धॄणयां दीनां हीनां ि ाऄतीतां सवदथय चवस्मृतवतताः ाअसन् । द्वयदशीं शतयब्ददीं ययवत् त ुकुलीनवगदस्य जनयाः

ाऄचप नयाआट ाआचत ख्ययचतम् ाआच्छचतत स्म ।

पुनः जमरन्िु

44

3. कस्य शासनस्य कािे साम्राज्यस्य ऄिधकतरः िवस्तारः ऄभवत ्?

4. आब्द्नबततूा कस्मात ्दशेात ्भारतम ्अगतवान ्असीत ्?

5. “न्यायचिस्य “ऄनसुारं सेनापितयतयः कृषकिहतानां ध्यानरक्षण ंिकमथवम ्अवशयकम ्

असीत ्?

6. साम्राज्यस्य “ऄन्िजसीम्नः” बाह्यसीम्नः च भवन्तः िकम ्ऄवगच्छिन्त ?

7. मकु्ती आित स्वस्य कतवव्यानां पािनं कुयुवः, एतत ्सिुनश्चेतुं के के ईपायाः कृताः

असन ्? भवतां िवचारानगुणु ंशासकस्य अदशेानाम ्ईल्िङ्घनस्य ये आच्छुकाः असन ्

तेषाम ्एतादृशयाः मानिसकतायाः पषृ्ठे कािन कारणािन भिवतुं शक्नवुिन्त ?

8. दहेिीसाम्राज्यस्य ईपरर मगंोिानाम ्अिमणानां कः प्रभावः जातः ?

9. िकं भवतां िवचारानसुाररतया तवारीखस्य िेखकाः, सामान्यजनतायाः जीवनस्य

िवषये काम ्ऄिप सचूनां प्रयच्छिन्त ?

10. दहेिीसाम्राज्यस्य आितहासे रिजयासम्राज्ञी स्वस्वभावस्य एका एव असीत ्। िकं

भवन्तः ऄनुभविन्त यत ्ऄयतने कािे मिहिानेतारः सरितया स्वीिियन्ते ?

11. दहेल्याः शासकाः वनािन कतवियतुं िकमथवम ्अिदशिन्त स्म ? िकम ्अयािप वनािन

त ः कारण ः एव कत्यवन्ते ?

12. जानन्त ुयत ्िकं भवतां के्षते्र दहेल्याः शासक ः िनमाविपतं िकिञ्चत ्भवनम ्ऄिस्त ?

िकं भवतां के्षते्र आतोऽिप िकिञ्चत ् एतादृश ंभवनम ्ऄिस्त, यत् िादशशताब्द्याः अरयतय

पञ्चदशशताब्द्याः अयतयन्तरे िनिमवतं स्यात ्? एतेष ुकेषािञ्चत ्भवनानां वणवनं कुवविन्त

तेषां च रेखािचत्रािण रचयन्त ु।

बीजशब्ददाः

ाआक्तय ाआचत

तयरीखाः,

गैठरसन ाआचत,

मांगोलाः,

चलङ्गाः,

खरयजाः

अगच्छन्िु जानीमः

अगच्छन्िु

अगच्छन्िु कृत् ा पश्येम स िारयामः