मराठी

इतता नििीअातरभारतीआतरभारती

शासन वनणण कमाक : अभास-२११६/(पर.क.४३/१६) एसडी-४ वदनाक २५.४.२०१६ अनि सथापन करणात आलासमनि सवमतीचा वद. ३.३.२०१७ रोजीचा बठकीमध ह पाठपतसतक वनधाणररत करणास मानता दणात आली आह.

मराठी

इतता नििी

महाराषटटर रा पाठपतसतक वनवमणती ि अभासकम सशोधन मडळ, पतण ४.

आपलिा समाटजफोनवररील द वार पाठपसतकाचिा पयहलिा पषावररील . . द वार यडयरटल पाठपसतक व पतिक पाठामधि असललिा . . द वार तिा पाठासबयधत अधििन अधिापनासाठरी उपिक दकशरावि सायहति उपलबध होईल.

परथमाितती ः २०१७दसर पतनमतण ण : २०१९

© महाराषटटर रा पाठपतसतक वनवमणती ि अभासकम सशोधन मडळ, पतण - ४११ ००४.िा पसतकाच सवज हक महाराष राजि पाठपसतक यनयमजतरी व अभिासकरम सशोधन मडळाकड राहतरील. िा पसतकातरील कोणताहरी भाग सचालक, महाराष राजि पाठपसतक यनयमजतरी व अभिासकरम सशोधन मडळ िाचिा लिरी परवानगरीयशवाि उदधत करता िणार नाहरी.

मराठी भाषा अभासगट सदस

मराठी भाषात ज सवमती ःशररी. नामदव च. काबळ (अधिक)फादर ाखनसस यदयबटो (सदसि)डॉ. सनहा रोशरी (सदसि)डॉ. रोयहणरी गािकवाड (सदसि)शररीमतरी माधररी रोशरी (सदसि)शररी. अमर हबरीब (सदसि)शररीमतरी अचजना नरसापर (सदसि)शररीमतरी सयवता अयनल वािळ(सदसि-सयचव) सोजन ः शररीमतरी सयवता अयनल वािळ

यवशषायधकाररी, मराठरीवचतकार ः फारि नदाफ, िशवत दशमि

मतखप ः फारि नदाफ

अकषरजतळणी ः भाषा यवभाग, पाठपसतक मडळ, पण.

वनवमणती ः सखचचदानद आफळ, मखि यनयमजतरी अयधकाररीरारद यचदरकर, यनयमजतरी अयधकाररी रारद पाडलोसकर, सहािक यनयमजतरी अयधकाररी

कागद ः ७० ररी.एस.एम. यकरमवोवह

मत णादश ः

मत क ः

परकाशक यववक उततम गोसावरी

यनितक पाठपसतक यनयमजतरी मडळ,

पभादवरी, मबई - २५.

शररी. समाधान यशकतोडशररी. बाप यशरसाठशररीमतरी पारलरी रोशरीशररीमतरी वदहरी तारशररी. मिर लहानपा. यवरि राठोडडॉ. माधव बसवतशररी. दयवदास तारशररी. सदरीप रोकडशररीमतरी खसमता गालफाडडॉ. पमोद गारोडशररी. पमोद डाबशररी. यशवा काबळ

डा. सभाष राठोडशररी. मोहन यशरसाटशररी. नाना लहानडॉ. शारदा यनवातशररीमतरी अनरा चवहाणशररी. पवरीण िरशररीमतरी पयतभा लोिडडॉ. मरषा सावरकरशररीमतरी रिमाला मळरीकशररीमतरी सवातरी ताडफळडॉ. नदा भोरडॉ. कमलादवरी आवटशररी. हमत गवहाण

वनमवतत त जशररी. यशवाररी ताब

डॉ. सराता महारन

मतख समनिकशररीमतरी पाचरी रयवद साठ

यपि यवदाथिाानो,

तमहा सवााच इितता नववरीचिा वगाजत सवागत आह. ‘अातरभारतरी’ मराठरी इितता नववरीच ह पाठपसतक तमचिा हातात दताना अयतशि आनद होत आह.

यमतानो, आपण एकमकाशरी सवाद साधणिासाठरी मराठरी भाषचा वापर करतो. मराठरी हरी आपलिा राजिाचरी रारभाषा आह. तरी आपलिाला उततम पकार वापरता आलरी पायहर. आपल यवचार, कलपना, भावभावना समोररील विकरीसमोर िोगिपकार आयण पभावरीपण माडािचिा असतरील तर भाषवर पभतव हव. िा पसतकाचा अभिास कलिामळ तमच भाषवररील पभतव वाढाव, भाषचा यवयवध पकार वापर करण तमहाला सहर रमाव अस आमहाला वाटत.

िा पाठपसतकातन यवयवध सायहतिपकाराचरी ओळि तमहाला करन यदलरी आह, त वाचन तमहाला मराठरी भाषच शबदवभव यवयवधागरी आह, ह लकात िईल. भाषा ह नवयनयमजतरीच साधन आह. तमहाला नवयनयमजतरीचा आनद यमळावा, महणन िा पसतकात अनक भायषक कतरी यदलिा आहत.

पाठपसतकात तमचिा यवचारशकरी, कलपनाशकरी व सरनशरीलतला सधरी दणिासाठरी अनक कतरी यदलिा आहत, तिा कतरी तमहरी ररर करा. भाषाभिासाचिा कतीतन भाषच घटक, तिाच उपिोग समरावन घिा. तिाचबरोबर लिनकमता व अयभविकरी यवकास िासाठरी यवयवध कतरी व नमन यदल आहत, तिाचा तमहरी अभिास करा. िा कतीतन तमचिातरील लिनकौशलि व वाङ मिरीन अयभरचरी नकीच वाढणार आह. दनयदन विवहारामधि आधयनक ततजानाचा वापरहरी तमहाला करािचा आह व तिाच फािदहरी समरन घिािच आहत. पाठघटकाशरी सबयधत परक मायहतरीसाठरी पाठपसतकामधि यदललिा सदभजगरथ सचरीचा व सकतसथळाचाहरी अभिासासाठरी वापर करा.

िा पाठपसतकाबाबतच तमच मत आमहाला नकी कळवा.

तमहा सवााना शभचछा !

(डॉ. सतवनल मगर)सचालक

महाराष राजि पाठपसतक यनयमजतरी व अभिासकरम सशोधन मडळ, पण.

परसतावना

पण यदनाक : २८ एयपल, २०१७, अकयिततरीिाभारतरीि सौर : ८ वशाि १९३९

शिण

िाचन

लखन

भाषणसभाषण

१. यवयवध पसारमाधिमादार पसाररत होणाऱिा चचाज, सवाद ऐकण व तिातरील मखि यवचार समरन घणिाचा पितन करण. २. सावजरयनक यठकाणावररील ऐकललिा सचनानसार िोगि कतरी करण. ३. औपचाररक व अनौपचाररक सवाद व सभाषण ऐकन तिातरील मखि यवचार समरन घण.४. यवयवध पकारच सायहति ऐकन तिाचा आसवाद घता िण. ५. यवयवध सायहतिपकाराचिा धवयनयफतरी ऐकन तिाच पकारानसार वगवीकरण करता िण.

१. गाणरी, कयवता, समहगरीत तालबदध ररतरीन महणता िण. २. यवयवध सायहतिपकाराच सादररीकरण करता िण.३. सवत:च यवचार ससपषपण माडता िण.४. यवयवध उपकरमाचिा यनिोरनाचिा चचषत सहभाग घता िण.५. भाषण सभाषणाचिा कौशलिाचा उपिोग करता िण.६. यवयवध सायहतिपकाराचिा माधिमातन आपल यवचार विक करणिाचा पितन करण.

१. पाठपसतक व पाठतर सायहतिाच समरपवजक व अथज लकात घऊन पकटवाचन करता िण.२. यवरामयचनहाचरी दिल घऊन अथजपणज पकटवाचन करता िण.३. यदललिा उताऱिाचिा आशिाचरी मधिवतवी कलपना, साराश, यवचार समरन घऊन लिन करता िण. ४. यवयवध सायहतिाच समरपवजक वाचन करन तिाचा आसवाद घता िण.५. आतररालावर उपलबध असललिा सकतसथळावररील मायहतरीच वाचन करता िण. ६. सावजरयनक यठकाणचिा सचना समरपवजक वाचन तिाबाबत सवमत तिार करता िण.

१. शरतलिन करताना शदधलिनाचिा यनिमाच पालन करता िण.२. ऐकललिा, वाचललिा सायहतिाचिा आशिावररील पमि मदद यलयहता िण.३. यदललिा यवषिामधि सवत:चिा यवचाराचरी भर घालन पनलषिन करता िण.४. महणरी, वाकपचार, शबद व शबदसमह िाचा उपिोग करन पररचछद यलयहता िण.५. यदललिा यवषिावर मद दाचिा आधार सवतत लिन करता िण.६. घटना, पसग िावर आधाररत ससगत यवचार करन तिाबाबत लिन करता िण. ७. घडलल पसग, कािजकरम, घटना िाच वततानत लिन करता िण.८. पाठपसतकात समायवष कललिा उपिोयरत लिनातरील घटकावर लिन करता िण.

कषत कषमता

भाषाविषक कषमता ः सतक भाषा मराठी

इतता नििीचा अखरीस विदाराामध भाषाविषक पतढील कषमता विकवसत वहावात, अशी अपकषा आह.

१. सदभाजसाठरी शबदकोश पाहता िण.२. मराठरी भाषतरील महणरी, वाकपचार िाचरी िादरी करता िण. ३. ऑनलाइन अरज भरण, यबल भरण िासारखिा सयवधाचा वापर करता िण.४. सोशल यमयडिाचिा िोगि व रबाबदार वापराबाबत राणरीव रागतरी होण.५. सगणकावररील सायहतिाचा वापर करताना सबयधताचिा हकाच उलघन होणार नाहरी, िाचरी दकता घण.६. पसारमाधिम/सगणक इतिादीवरन उपलबध होणाऱिा कलाकतीचा आसवाद घता िण, यचयकतसक यवचार करता िण.७. सगणक/इटरनटचिा साहायिान भाषातर/यलपितरण करता िण.८. यवयवध सायहतिपकाराच तिाचिा वयशषटानसार वगवीकरण करता िण.९. मराठरी भाषतरील यवयवध सायहतिपकाराबाबत मायहतरी सागता िण. १०. यवयवध सामायरक समसिाबाबत होणाऱिा चचषमधि सहभागरी होऊन आपल यवचार माडता िण.

१. वाकिातरील सामानिरप ओळिता िण.२. अवििरीभाव समास व द वद व समास ओळिता िण व तिाचा लिनात उपिोग करता िण.३. अनपास व िमक अलकार ओळिता िण व तिाचा लिनात उपिोग करता िण.४. शदधलिनाचिा यनिमाचा लिनामधि उपिोग करता िण.

अधनकौश

भाषाभास

वशकषकासाठी

मराठी आतरभारती इतता नििी ह पाठपतसतक अधापनासाठी आपणास दताना अवतश आनद होत आह. विदाराामधील भावषक कौश अवधकावधक विकवसत होणाचा दषटीन पाठपतसतकामध विदारााचा भािविशिातील पाठ, कविता, गीत, कती, सिाधा ासारखा अनक घटकाचा समािश कलला आह. तसच वाकरण घटकाची मनोरजक, सोपा ि कााणतमक पदतीन माडणी कली आह. उपोवजत लखन ा विभागामध विदारााचा लखन कौश विकासासाठी विविध कती ि ताच नमतन वदलल आहत. ा िविधपणण कतीतन विदाराामधील भावषक कौशाचा विकास होणार आह. ताचबरोबर ताचातील वनरीकषणकषमता, विचारकषमता ि कवतशीलता ासही सधी वमळणार आह.

वशकषकानी सित:चा सजनशीलतन, कपकतन विविध भावषक कतीची रचना करािी ताचबरोबर ा विविध कती तार करणासाठी विदाराानाही परररत कराि. आधतवनक ततजानाचा विविध माधमाचा िापर करन अधापनात अवधकावधक सदभण दण अपवकषत आह. पाठपतसतकातील गद ि पद पाठामधील कठीण शबदाचा अथण लकषात घणासाठी शबदकोशाचा िापर करािा ि तासाठी विदाराानाही पररणा दािी.

मराठी अातरभारती इतता नििी ह पाठपतसतक ततमहाला आिडल, अशी आशा आह.

अनकरमणिका

अ. क. पाठ/कविता, लखक/किी प. क.

१. भारतमाता (गरीत) १ - शाता शळक २. सतवाणरी- (अ) बह हा दिाळ- सत चोिामळा २ (आ) अनाथाचा नाथ- सत यनमजळा ४३. पाळणिातल पाि ६ - रारा मगळवढकर४. दाद १० - यव. स. िाडकर ५. अयरठाचरी सहल १५ - प. महादवशासतरी रोशरी६. यबनयभतरीचरी शाळा (कयवता) १८ - ग. यद. माडगळकर७. रगलला सामना २१ - लरीलाधर हगड

भाग - १

भाग -२

अ. क. पाठ/कविता, लखक/किी प. क.

८. यदव होऊिा (कयवता) २४ - रितकमार यतभवन९. सत कबरीर २७१०. रडण-घडण ३० - यकशोररी अामोणकर११. लझरीम (कयवता) ३४ - शररी. बा. रानड१२. अबिाचरी बकररी ३६ - डॉ. झाकीर हसन१३. शातरीगरीत (कयवता) ३९ - हाशम पटल१४. यदवि ४१ - रित नारळरीकर

उपोवजत लखन ४५

पस का महणतात? कशासाठी िापरतात?

मतलानो, ततमही दररोज मोबाईल ि सगणक हाताळत आहात. आजचा आधतवनक ततजानाचा तगात विविध सोईसतविधा आपाला ा माधमा ार पतरिा जातात.

ा सतविधा महणजच िगिगळा परकारची सॉ टिअर ख कशनस असतात. ताला ततमही पस असही महणता.

ततमहाला थ काही पसची साकवतक वचनह वदलली आहत. ा वचनहाना का महणतात, ही पस कशासाठी िापरली जातात, ाची मावहती घरातील मोठा वकीकडन जाणन घा ि वलहा.

l णवचार करा. सागा. ततमहाला मोबाईल/सगणकािरील कोणती पस

िापराला आिडतात? अभास करणासाठी अशा एखादा पसचा

िापर करण ततमहाला आिडत का? सकारण सागा. ा विविध पसचा उपोग ततमहाला आिशक

िाटतो का? असास/नसास का त सागा. मोबाईल/सगणकािरील पस िापरताना ततमही

कोणती दकषता घाल ?

l ततमहाला अभास करताना कोणकोणता गोषटी कठीण िाटतात? तासाठी कोणती पस तार वहािीत अस ततमहाला िाटत?

मती ततजानाशी

यशककानरी वर यदललरी परक पसतक, सदभजगरथ, सकतसथळ व यलकस िाचा वापर करन पाठघटकाशरी सबयधत अयधक मायहतरी यमळवावरी. तिा मायहतरीचा अधिापनात सदभज महणन उपिोग करावा.

परक पतसतक ि सदभणगरथ ाची ादी

महतिाची सकतसथळ ि वलकसची ादी

(१) हातरी जिाचिा शनि होत- सपादन अरण शवत.

(२) मसायफर- अचित गोडबोल

(३) एक होता कावहजर- वरीणा गवाणकर

(४) मन म ह यवशवास- यवशवास नागर पाटरील

(५) आि डअर- यकरण बदरी

(६) आकाशाशरी रडल नात- रित नारळरीकर

(७) सयमधा- साधनाताई आमट

(८) िरिर आिडॉल- सधा मतवी

(९) ससकतरीचिा पाऊलिणा- द. ता. भोसल

(१०) विकरी आयण वलरी- प. ल. दशपाड

(११) झाडाझडतरी- यवशवास पाटरील

(१२) सवामरी- रणयरत दसाई

(१३) सगम मराठरी विाकरण व लिन - मो. रा. वाळब

https://en.wikipedia.org/wiki/Shanta_Shelkehttps://en.wikipedia.org/wiki/Vishnu_Sakharam_Khandekarhttps://www.holidify.com/places/ajanta-and-ellora-caves/https://www.youtube.com/watch?v=XP778mfukXAhttps://en.wikipedia.org/wiki/Kabirhttps://en.wikipedia.org/wiki/Kishori_Amonkarhttps://en.wikipedia.org/wiki/Lezimhttps://www.youtube.com/watch?v=AmlDuRlRe1Yhttps://en.wikipedia.org/wiki/Zakir_Hussain_(musician)https://en.wikipedia.org/wiki/Jayant_Narlikar

1

१. भारतमाता

परसततत गीत ह कावानदासाठी घतल असन, त विदारााकडन तालासतरात महणिन घाि.

भाग - १

शाता शळक (१९२२-२००२) : कवयितरी, गरीतकार, कथालखिका. ‘मका’, ‘गलमोहर’, ‘पयमक’, ‘काचकमळ’, ‘सवाषण’, ‘अनबध’ इतिादरी कथासगरह; ‘यवझतरी जिोत’, ‘पनरजनम’, ‘धमज’, ‘ओढ’ इतिादरी कादबऱिा; ‘धळपाटरी’ ह आतमचररतातमक लिाच सकलन; ‘रपसरी’, ‘गोदण’, ‘अनोळि’, ‘रनमरानहवरी’, ‘पवजसधिा’, ‘इतिथज’, ‘यकनार मनाच’ ह कयवतासगरह पयसदध.

यपितम असणाऱिा भारतमातयवषिरीच पम, यनसगजसौदिज, यवयवधततरील एकता, उतकट दशायभमान िाच वणजन पसतत गरीतातन कवयितरीन कल आह.

यपितम अमचरी भारतमाताआमहरी साररी यतचरी मलरग वगळ, गध वगळतररी िथलरी सवज फल!

यपि आमहाला ियथल मातरी यपि ह पाणरी झळझळत यपिकर हरी डलणाररी शत यपि ह वार सळसळत.

यपितम अमचा धवल यहमाचलबघ यभडािा रो गगनायपितम अमच सहययवधि हयपितम िा गगा-िमना.

मानव सार समान असतरी यशकवण हरी रगतास यदलरी! िा मातचरी मल सद गणरी

सवज रगाला यपि झालरी!

यपितम अमचरी भारतमातावदन आमहरी यतला करिा मातचरी मल लाडकीसदा यतचा धवर उच धर!

2

(अ) बह हा दाळ

सकलसतगाथा िड पयहला : सत चोिामळा-अभग, अभग करमाक ३८ सपादक : पा. डॉ. र. रा. गोसावरी.

२. सतिाणी

बहत कनवाळ बह हा दयाळ ।जाण लळा पाळ भाववकाचा ।।१।।

जात ववतत गोत न पाहवच काही ।घालावी ही पायी विठी उगी ।।२।।

न िागता आभारी आपआप होतो ।भाववकासी दतो भकतिितिी ।।३।।

चोखा महण ऐसा लाघवी शीहरी ।भवभय वारी दरशन ।।४।।

सत चोखामळा : सत चोिामळा िाचा रनमशक उपलबध नाहरी. इ. स. १३३८ हा तिाचा समायधशक सायगतला रातो. सत चोिामळा िाचिा अभगातन भकाचिा हदिातरील कारणि रस पकट होत, तशरी सामायरक यवषमता, उपका िाबददलचरी ितहरी विक होताना यदसत. भागवत धमाजच सार तिाचिा विखकतवात, तिाचिा कतरी-उकरीत अनभवािला यमळत.

पसतत अभगातन सत चोिामळा िानरी परमशवराचिा कनवाळ रपाच वणजन कल आह.

3

पर.१. आकवतबध पणण करा.

पर.२. चौकटी पणण करा.

(अ) परमशवर राणतो -

(आ) परमशवर पाहत नाहरी -

(इ) भक परमशवराचिा पािावर घालतात -

(ई) परमशवर भायवकाना दतो -

पर.३. पररणाम वलहा.

घटना पररणाम

(१) दवाच दशजन घण. (२) भकाच भकरी करण.

पर.४. सिमत.(१) परमशवर भदभाव करत नाहरी हा यवचार अभगाचिा आधार पटवन दा.(२) परमशवराबददलचा सत चोिामळा िाचा उतकट भखकभाव तमचिा शबदात यलहा.

सिाधा

सत चोखामळा ानी परमशिरासाठी िापरलली विशषण.

4

(अा) अनाथाचा नाथ

सकलसतगाथा िड पयहला : सत यनमजळा-अभग , अभग करमाक १८ सपादक : पा. डॉ. र. रा. गोसावरी.

अनाथाचा नाथ कपावत दवा । घडो तिची सवा अहवननिशी ।।१।।

अठ ठाववस यग ववटवरी उभा । वािभागी शोभा रकिादवी ।।२।।

पवतत पावन गाज बीदावळी । परवावी आळी हीच िाझी ।।३।।

उभा ववटवरी ठवोनी चरण । महणतस बवहण चोकखयाची ।।४।।

सत वनमणळा : सत चोिोबाचिा िा धाकटा भयगनरी. पढररीचिा पाडरगाचरी सवा सतत घडावरी एवढरी एकच ओढ तिाना होतरी. तरी ओढ तिाचिा अभगातन पकट होत.

पसतत अभगात सत यनमजळा िानरी परमशवरायवषिरीचा उतकट भखकभाव वणजन कलला आह.

5

सिाधा

पर.१. खालील आकवतबध पणण करा.

(अ) सत वनमणळा ानी परमशिरासाठी िापरलली विशषण.

(आ) सत यनमजळा िाच परमशवराकड मागण.

सत यनमजळा िानरी परमशवराकड कलला हट ट.

पर. २. सत वनमणळा ानी पाडरगाच खालील बाबतीत कलल िणणन

कठ उभा आह? यकतरी काळ उभा आह? वामभागरी कोण आह?

पर. ३. नातसबध सागा.(अ) सत यनमजळा - सत चोिामळा -(आ) पढररीचा पाडरग - सत यनमजळा -(इ) पढररीचा पाडरग - रकमादवरी -

पर. ४. सिमत.(अ) सत यनमजळा िाचा परमशवरायवषिरीचा भखकभाव तमचिा शबदात यलहा.(आ) परमशवाला ‘अनाथाचा नाथ’ व ‘पयतत पावन’ अस का महटल असाव? तिायवषिरीच तमच मत यलहा.(इ) तमचिा आवडरीचिा सतायवषिरी थोडकिात मायहतरी यलहा.

6

३. पाळणातल पा

एका नदरीचिा काठरी एक लहानस घर होत. तिा घरात आिझक हा मलगा आयण तिाचरी महाताररी आररी राहत होतरी. मलगा मोठा चतर आयण बोलका होता. तो यदवसभर आपलिा महाताऱिा आररीला ‘हच का? तच का? असच का? तसच का?’ अस नाना पशन यवचारन भडावन सोडरी. रोर आरबारला यदसणाऱिा गोषरी, होणाऱिा घडामोडरी िा साऱिाबददलच एक यवशष कतहल िा मलामधि राग होई, महणनच पाऊस पड लागला, की हा यवचाररी, ‘‘आररी, ह पाणरी कठन ित ग?’’

रोरदार वाऱिान घराचिा खिडकिा वार लागलिा, की हा यवचाररी, ‘‘आररी, वारा कठ राहतो ग?’’नदरीत टाकलला कागदाचा कपटा, यचधरी, गवताचरी काडरी पाणिाबरोबर चालललरी पायहलरी, की

हा यवचाररी, ‘‘आररी, नदरीचिा पाणिाबरोबर ह पदाथज वाहत का रातात?’’ महाताररी आररी सागता िईल तवढ तिाला साग; पण कधरी-कधरी यतलाहरी माहरीत नस, अशा वळरी तरी तररी काि सागणार तिाला? मग काहरीतररी सागन तरी वळ मारन नई, तर कधरी गपप बसन राहरी.

पण िा मलाला मात चन पडत नस. तिाचिा शकच बरोबर उततर यमळालिायशवाि तिाला समाधान लाभत नस. तिासाठरी तो मग शराऱिापाराऱिाकड राऊनहरी पशन यवचारत बस. कधरी कधरी तासन तास आभाळाकड टक लावन बस, तर कधरी नदरीयकनाररी तहानभक यवसरन राई!

एक यदवशरी तो असाच िडकावर नदरीचिा पाणिात पाि सोडन बसला होता. घरात महाताररी आररी रातिावर धानि दळत होतरी. रातिाचा घरज घरज आवार ऐक ित होता. मलाच कान तिा यफरतिा रातिाचिा आवाराकड यन डोळ वाहतिा पाणिाकड होत. चटकन तिाचिा मनात आल, ‘ह पाणरी दगड-गोटानाहरी आपलिाबरोबर वाहन नत आह! एवढरी शकरी रर िा वाहतिा पाणिात आह, तर मग िाचिाकडन आणिरी काहरी काम का करन घऊ नि?’

ठरलच. मनाशरी यनणजि पका झाला. तो उठला. घररी गला. तिान आपलरी परचडरी काढलरी. आररीन वळोवळरी िाऊसाठरी यदलल पस काटकसररीन िचज करन तिान हरी पररी रमा कलरी होतरी. तिा पशातन तिान काहरी वसत िरदरी कलिा. नदरीयकनाररी िडकावर बसनच तिान एक चकर तिार कल. त चकर तिान एका सळईला रोडल. पाणिाचिा रोरान चकर यफरल अशा ररीतरीन तरी तिान पवाहारवळ बसवलरी. पाणिाचिा पवाहान चकर यफर लागल, तशरी सळई हरी यफर लागलरी!

यफरत चकर पाहन तिा मलाला एवढा आनद झाला, की तो धावत-धावतच घररी आररीकड गला आयण महणाला, ‘‘आररी, आररी, माझ यफरत चकर पाहािला चल!’’

आररी तिाचिाबरोबर गलरी; पण तवढात तिाचिा यमतानरी चकर मोडनतोडन टाकल होत, कारण तो एकटाच काहरीतररी करत बसलला पाहन त तिाचिावर यचडलल होत. तो राग तिानरी असा काढला होता. यतथ काहरीच नाहरी ह पाहन आररीलाहरी मलाचा राग आला. तिाच असल तऱहवाईक बोलण यन वागण यतलाहरी पसत नवहत. शवटरी मलान नरीट यशकावसवराव, महणन यतन तिाला दसऱिा एका गावचिा शाळत ठवल.

राजा मगळिढकर (१९२५) : बालसायहतिकार, चररतकार, कवरी. ‘गमत रमत’, ‘चॉकलटचा बगला’, ‘अगडबगड’, ‘बाळासाठरी गाणरीच गाणरी’, ‘आभाळयमत’ (भाग १, भाग २), ‘तनालरीरामचिा चातिजकथा’ इतिादरी पसतक; ‘हरवलल आभाळ’, ‘झाडाचरी गाणरी झाडाचिा गोषरी’ ह लयलतयनबधहरी पयसदध.

निटनचिा बालपणातरील चौकसपणाचरी चणक दािवणार अनक पसग पसतत पाठात वणजन कल आहत.

7

एकदा काि झाल, वगाजत गरररी धडा समरावन दत होत; पण हा मलगा मात खिडकीतन बाहर बघणिात दग झाला होता. तिाच गररीकड काहरी लक नवहत. ह पाहन गररीना राग आला. तिानरी रागानच यवचारल, ‘‘बाहर काि बघतोस?’’

मलान उततर यदल, ‘‘गरररी, त पाहा, ढग कस धावताहत आभाळात! हवत कवढरी शकरी आह नाहरी? पाहा, पाहा ढगाना कशरी पळवत नत आह तरी! हवत रर एवढरी शकरी आह तर यतचा उपिोग का नाहरी करन घतला रात?’’

‘‘साग हवला हात वर करन, महणर तलाच तरी उडवन नईल!’’ गरररी महणाल. सारा वगज िो िो हस लागला; पण तिा मलान आपला छद काहरी सोडला नाहरी. तिाच यवचारचकर यफरतच रायहल. तिाच वळरी गावाबाहरचिा डोगरारवळ एक पचड पवनचकी बसवणिात िणार आह अस तिाला कळल. हरी बातमरी कळताच हा मलगा ताबडतोब यतकड गला. पाहतो तो िरच काहरी मरर पवनचकीच मोठमोठ पि यतथ बसवत होत. तिाला फार आनद झाला. तिाच औतसकि वाढल. तिान तिा मरराना यकतरीतररी पशन यवचारल- ‘ह काि यन त काि? अस का यन तस का?’

यतथच तिाचिा एका यमताच वडरील होत. िा मलाचरी उतसकता पाहन तिाना कौतक वाटल. तिानरी िा मलाला पवनचकीसबधरीचरी सवज मायहतरी समरावन यदलरी. हरी मायहतरी यमळताच तिाला वाट लागल, की हरी मोठरी पवनचकी तिार होणिाचिा आत आपण लहान पवनचकी तिार करावरी!

मनात िताच सवाररी तिाच कामाला लागलरी. आवशिक वसत रमवलिा आयण बऱिाच िटाटोपानतर तिान पवनचकी तिार कलरी. मोठरी पवनचकी तिार होणिाचिा आत िाचरी छोटरी पवनचकी यफरािलाहरी लागलरी!

िा मलाच ह कतजतव पाहन लोकानरीहरी तिाचरी ताररीफ कलरी. तिाला शाबासकी यदलरी; पण िा मलाच समाधान एवढान कठल वहािला? तो यवचारमगनच होता. आपलिा तदरीतच होता.

एका यमतान यवचारल, ‘‘आता र कसला यवचार करतोिस?’’तो महणाला, ‘‘हरी पवनचकी यफरत आह तरी हवचिा रोरावर; पण यभतरीमळ परशरी हवा घरात

ित नाहरी, महणन वहाव तवढ काम होत नाहरी.’’तवढात एक यपटकला उदरीर यतथन पळाला. पळताना तिाचिा धककिान तरी छोटरी पवनचकी

यफरलरी. त पाहन तिाला चटकन िकरी सचलरी. तिान एक लहानसा डबा तिार कला. एक खिळा ठोकन तो पवनचकीला रोडला. मग एक मोठा उदरीर पकडन तिा डबिात बद करन ठवला. डबिातला उदरीर बाहर पडणिासाठरी रोररोरान डबिातलिा डबिात यफर लागला. तिा उदराबरोबर डबाहरी यफरािला लागला आयण तिाबरोबर पवनचकीहरी यफरािला लागलरी.

आता मात तिा मलाला िरािरा आनद झाला. तिान घतललिा कषाच, शरमाच फळ तिाला यमळाल होत. तिाच समारास तिाचरी आररी तिाला भटािला महणन यतथ आलरी. यतन आिझकबददल गररीकड चौकशरी कलरी तवहा त महणाल, ‘‘मलाच पाि पाळणिात यदसतात. आिझक निटन मोठा वजायनक महणन नाव यमळवरील.’’

8

सिाधा

गररीचरी हरी भयवषिवाणरी पढ िररी ठरलरी. हाच मलगा पढ महान सशोधक महणन अमर झाला. िानच झाडावरन िालरी पडणार फळ पाहन पथवरीचिा गरतवाकषजण शकरीचा शोध लावला.

आधयनक यवजानाला निटनन हरी मोठरी दणगरी यदलरी.

uuu

पर.१. (अ) आझकचा खालील गतणाच एक उदाहरण वलहा.

(१) आझकचा चौकसपणा (२) आझकचा बोलकपणा

(आ) विरता चकाचा वनवमणतीचा ओघतका तार करा.

यनणजि पका करन तिान परचडरी काढलरी. पाणिाचिा पवाहान चकर यफर लागल.

(इ) आझकच खालील बाबतीतील विचार वलहा. (१) पाणिाबाबतचा यवचार (२) हवबाबतचा यवचार

पर.२. खालील िाकातन आझकच कोणत गतण वदसन तात त कसातील ादीतन शोधा ि वलहा.(सरनशरील, यरजास, कतहल, आळशरी, कतजविततपर, अबोल) (अ) ‘‘पाहा, ढगाना कशरी पळवत आह तरी.’’(आ) उदराबरोबर डबाहरी यफरािचा आयण पवनचकीहरी.(इ) मोठरी पवनचकी तिार वहािचिा आत आपण लहान पवनचकी तिार करावरी!(ई) ‘‘आररी, वारा कठ राहतो?’’

9

पर.३. कारण वलहा.(अ) आररीला राग आला, कारण............

(आ) आररीन आिझकला दसऱिा गावचिा शाळत टाकल, कारण............

पर.४. खालील िाकपरचाराचा ि महणीचा ोग अथण शोधा ि वलहा. (अ) चन न पडण.

(१) चन करण. (२) मरा करण. (३) असवसथ होण.

(आ) मलाच पाि पाळणिात यदसतात.(१) पािावरच पाघरण बारला होण. (२) बालविातच तिाचिा भयवषिातरील कतजतवाचरी चणक यदसण.(३) मलान पाघरण फकन दण.

पर.५. सिमत.(१) निटनचिा बालविातरील तमहाला आवडलला पसग यलहा.(२) मोठपणरी तमहाला कोण वहावस वाटत? तिायवषिरीच तमच मत सकारण शबदबदध करा.

भाषाभास* खालील िाक िाचा.

(१) मरी शाळा रातो. (२) मरी शाळत रातो.हरी दोन वाकि तमहरी वाचलरीत. िापकी पयहल वाकि चकीच आह आयण दसर वाकि बरोबर आह. िा दोनहरी

वाकिामधि काि फरक आह? पयहलिा वाकिात ‘शाळा’ हा शबद आह. दसऱिा वाकिात ‘शाळा’ िा शबदाला ‘-त’ हा पतिि लागला आह.* खालील िाक िाचा.

(१) राम यमताशरी बोलतो. (२) रशमा पालरीला घाबरत. (३) कलपना दकानात रात.िा वाकिामधि, यमत, पाल, दकान िा नामाना अनकरम -शरी, -ला, -त ह पतिि रोडलल आहत. पतिि

लागणिापववी िा शबदामधि काहरी बदल झाल आहत. उदा., यमत~यमता-, पाल~पालरी-, दकान~दकाना-. शबदाला पतिि लागणिापववी होणाऱिा िा बदलाला शबदाच सामानरप महणतात. शबदाचिा मळ रपाला सरळरप महणतात. उदा., ‘दकान’ ह सरळरप आयण दकाना- ह सामानिरप.

नामाना यकवा सवजनामाना लागणार पतिि अनक पकारच असतात. -ला,-त,-न,-शरी,-चा,-चरी,-च इतिादरी.नामाना व सवजनामाना पतििाबरोबरच शबदिोगरी अविि रोडलरी रातात, तवहा सदधा तिाच सामानिरप होत.

10

४. दाद

मरी इथ यशकािला आलो होतो. दोन िोलिाच घर यमळाल होत आयण मालकातफफच दाद नावाचा अनभवरी गडरीहरी लाभणार होता. दाद हरी विकरी वरवर पायहलरी, तर ररा यवयचतच यदसत होतरी. एक िादा यवयचत ररीतरीन उडवत चालणिाचरी तिाचरी लकब होतरी.

वाढललरी दाढरी िारवत तो माझिाशरी बोल लागला तवहा माझिा मनात आल, िा महाताऱिाला आपण गडरी महणन ठवण महामिजपणाच होईल.

हरी परीडा चकवािचरी एक नवरीन िकरी मला सचलरी. दादचा पववीचा पगार फक तरीन रपि होता. आता तो चार यकवा पाच रपि मागल आयण तस मायगतल, की तझिासारिा लबाड मनषि मला नको, अस आपलिाला सहरच महणता िईल.

असा यवचार करन मरी दादला महटल, ‘‘मरी सागन त काम कराव लागल तला.’’तिान मोठा आनदान मान डोलावलरी.‘‘पगार काि घणार त?’’ मरी पशन कला.तिान हसत उततर यदल, ‘‘पववी यमळत होता तवढाच दा!’’‘‘अर, पण तवढा महणर यकतरी?’’ अाता िाचरी लबाडरी कळणार िा कलपनन मरी हसत हसत

यवचारल.‘‘तरीन रपि,’’ दादन उततर यदल.मरी चयकत झालो. िा अडाणरी गडातला पामायणकपणा यदसताच माझिा मनात एक उजवल छटा

चमकन गलरी.मरी काहरीच बोलत नाहरी, अस पाहन दाद महणाला, ‘‘पावणतरीन रपिावरसदधा राहरीन मरी साहब.’’दादचिा रक यदसणिाचिा आड एक

वगळ सौदिज आह असा मला भास झाला.हा भास कयणक नवहता.‘मरी सागन त काम करािला हव,’

अस कामावर ठवताना मरी दादला बरावल होत; पण मला तिाला काहरी सागणिाचा पसगच ित नस. मरी सकाळरी उठणिाचिा आधरीच गवळाचिा घरन तो दध घऊन िई. मरी उठन चळ भरािला लागलो, की दादचा सटोवह फरफर लाग. मला चहात

वि. स. खाडकर (१८९८-१९७६) : ‘जानपरीठ’ परसकार यवरत सायहखतिक. कादबररीकार, कथाकार, लघयनबधकार, समरीकक, पटकथालिक. ‘दोन धव’, ‘उलका’, ‘यहरवा चाफा’, ‘पाढर ढग’, ‘रळलला मोहोर’ इतिादरी कादबऱिा; ‘वािलहररी’, ‘चादणिात’, ‘सािकाळ’ इतिादरी लघयनबधसगरह; ‘अशर’, ‘ििायत’, ‘अमतवल’ िा तिाचिा पयसदध कादबऱिा आहत.

आईपमाण काळररी घणाऱिा दादचिा पमळ व सवदनशरील वतजनाच भावसपशवी वणजन पसतत पाठात लिकानरी कल आह.

आड एक

ला हव,’ ावल

चा िा

घरन तो दध घऊन ला लागलो, की

फरफर लाग. मला चहात

11

कमरी सािर लागत, ह तिाला दसऱिादा काहरी सागाव लागल नाहरी. मला काडरीचाहरी तास होऊ नि, महणन तो ररी धडपड कररी तरी पायहलरी, की मला आईचरी आठवण होई.

दाद पपान पाणरी काढ लागला, की माझिा मनात िई- िा िडकाळ रागचिा पोटात रसा पाणिाचा झरा आह, तिापमाण वरन रक यदसणाऱिा दादचिा अत:करणातहरी पमाचा एक गोड झरा आह.

दादन माझरी सवज मायहतरी कवहाच काढन घतलरी होतरी; पण सवत:यवषिरी मात तो फारसा बोलत नस. एकदोनदा रगात िऊन तिान आपलरी थोडरीफार मायहतरी मला सायगतलरी होतरी.

तिाचा मलगा माझिाएवढाच होता. सोलापरला कठलिाशा यगरणरीत होता तो. दादचिा िडातला रयमनरीचा एक तकडा सावकाराकड िप यदवस गहाण पडला होता. महातारपणामळ शतरी होईनाशरी झालरी, तवहा बािकोला घऊन तो इथ आला आयण तिान मलाला सोलापरला पाठवल. फार उयशरा झालला एकलता एक मलगा होता तो तिाचा. ‘‘तमहरी आई-बाप सोलापरला मलाकडच का राहत नाहरी?’’ महणन मरी तिाला यवचारल. तवहा तिान सायगतल, ‘‘आमहरी दोघ सोलापरला गलो, की यतथ पोराचा िचज वाढणार, मग तो सावकाराकडलरी रमरीन सोडवन कशरी घणार? बािको इथ कडधानि यवकन चार पस यमळवत. सोलापरात तरी काि करणार? यतथ मोड िपतात की नाहरी कोण राण यन सोलापरात इथलिासारिरी कॉलर नाहरीत, तवहा माझिासारखिा महाताऱिाला यतथ कोण काम दणार?’’

‘‘पण मलावाचन कस करमत र तला?’’‘‘न करमािला काि झाल साहब? तमहरी नाहरी का आलाि आईवयडलाना सोडन. तसाच माझा

मलगा मला सोडन यगरणरीत गलाि. मरी इथ तमच काम करतोि ना, सोलापरात अशरीच कणरीतररी महाताररी तिाला रवािला घालत असल.’’

तरीन मयहनिात दादचरी यन माझरी कमरीत कमरी तरीन वषााचरी ओळि आह अस वाट लागल.यकरकट रोरात सर झालिामळ यकतिकदा रातरी आठ वारपिात मरी यबऱहाडरी ित नस; पण मला

यकतरीहरी उशरीर झाला तररी ओटावर अधारात दाद माझरी वाट पाहत बसलला अस. एिादा यदवशरी मला िािला उशरीर झाला यन डबिातला भात थड झाला, तर दाद लगच सटोवह पटवािला उठ. थडगार झालला भात सटोवहवर तापवला, महणन तिाला ऊनउनरीत भाताचरी गोडरी कशरी िणार? पण दादन ऊन कलला तो भात िाताना मला फार गोड वाट. तिा गोडरीचा उगम अनात नवहता, दादचिा मनात होता.

एका रयववाररी दादचरी सवाररी यकरकटचिा मदानावर यदसलरी, तवहा तर मरी थकच झालो. रातरी मरी तिाला यवचारल, तवहा महातारा लारन अगदरी चर झाला; पण थोडा वळान तिान त कारण सायगतल. आदलिा यदवशरी मरी फार चागला िळलो होतो. दाद सकाळरी िाणावळरीत डबा आणािला गला, तवहा यतथलिा यवदाथिाात माझिा पराकरमाचिाच गोषरी चाललिा होतिा. तिा ऐकन दादला वाटल, आपलिा साहबाचिा िळाचरी सार लोक इतकी सततरी करतात तवहा आपणहरी तो पाहावा.

सपटबरचिा शवटचिा आठवडात बाहरगावरी एक सामना ठरला. रहागरीरदार नावाचा माझिाच कॉलरातला एक यमत आमचा कपान होता. माझरी फलदाररी यन तिाचरी गोलदाररी. असा धववा उडवला आमहरी दसऱिा बारचा!

परत िताना मरी रहागरीरदारचिा गाडरीमधि बसलो. गाडरी हाकण आयण सामनिाचिा गपपा मारण िा दोन गोषीपकी अयधक बफामपण तो कोणतरी गोष करत होता, ह सागण फार कठरीण होत.

िळताना मनषिाला भान नसत. तिामळ िळाचिा शरमान माझ अग यकतरी आबन गल आह, िाचरी कलपना गाडरीत बसपिात मला आलरी नाहरी, मग मात अग ठणक लागल.

12

माझिा यबऱहाडापाशरी गाडरी िताच मरी उतर लागलो, तवहा रहागरीरदार महणाला, ‘‘आमचिा बगलिावर चल की.’’

‘‘अग फार दिति,’’ मरी महटल. ‘‘माझिाच िोलरीवर आपण चहा घऊ.’’‘‘चहा!’’ तो मोठान हसत महणाला, ‘‘माझसदधा अग दिति. चहान नाहरी बर वाटणार आता.’’‘‘मग काि मागव?’’‘यबअर,’’ तो शातपण महणाला. दाद त ऐकत होता. मरी यवचारात पडलो. सापावर पाि पडावा तसा दाद दचकला आयण भत यदसल, तर मनषि जिा

दषरीन तिाचिाकड पाहरील, तिा दषरीन तो माझिाकड बघ लागला.मरी महटल, ‘‘अगदरी धावत रा! रहागरीरदारला हवरी आह.’’‘‘तो रहागरीरदार असल, नाहरीतर रारा असल. मरी राणार नाहरी.’’मरी हळच महटल, ‘‘दाद, िा मयहनिाला तला एक रपिा रासत दईन. मकाटान रा यन-’’‘‘एक सोडन शभर रपि यदलत तररी-’’दादन माझरी नोट फकन यदलरी.मरी सतापान महटल, ‘‘नोकररीवर ठवल तवहा, मरी सागन त काम करािच कबल कल होतस त.

आताचिा आता गलास तर बर आह. नाहरी तर-’’‘‘नाहरी तर माझरी नोकररी राईल. होि ना? नमसकार साहब, असलरी काम करन रगणिापका

पोटात काट भररीन, पण-’’तिाचा आवार घोगरा झाला होता. डोळहरी भरन आल होत. पढ एक शबदहरी न बोलता तो चाल

लागला.माझरी मलाच लार वाट लागलरी. मरी धावत गलो. दाद फाटक उघडत होता. मरी तिाचा हात धरन

महटल, ‘‘दाद, कठ चाललास?’’‘‘तमचिा आईसाहबाकड!’’‘‘माझिा आईकड!’’‘‘हो!’’‘‘कशाला?’’‘‘तिाचिा झाडाला कीड लागलरीि ह सागािला!’’रागरीट सवरान मरी उद गारलो, ‘‘मरी वाटल त कररीन. तला काि करािच तिाचिाशरी?’’‘‘मला काि करािच? मला माझिा मलाला साभाळािचि.’’‘‘तझा मलगा तर सोलापरात आह?’’‘‘होि साहब, यतथ तो काहरी भलत-सलत करािला लागला, तर तिाचिारवळ असललिा

महाताऱिानरी तिाला आवरािला नको का? यतथ लोकानरी तिाला साभाळािला हव. मग इथ मरी-’’तिाचिा डोळातन घळघळ पाणरी वाह लागल.तिाचिा पाठरीवरन हात यफरवत मरी महटल, ‘‘रड नकोस दाद. तझरी नोकररी कािम आह.’’‘‘नोकररीकररता मरी रडत नाहरी साहब. तमचिाऐवररी माझा मलगा असता, तर मला रवढ द:ि

झाल असत, तवढ मघाशरी तमहरी दकानावर रािला सायगतल, तवहा झाल.’’दादचा हात धरन मरी तिाला घरात नल.मरी िोलरीत गलिाबरोबर रहागरीरदार महणाला, ‘‘कठ गला होतास?’’

13

‘‘बाहर तारवाला आला होता.’’‘‘तार? कणाचरी तार आलरी बवा िा वळरी?’’‘‘आईचरी. फार आराररी आह तरी!’’मरी घाईघाईन टक उघडलरी. िटाळावरच कपड काढल आयण सामानाचरी बाधाबाध कर लागलो.रहागरीरदार महणाला, ‘‘बर, मरी रातो ह.’’तिाला दारापिात सोडन परत आलो. दाद एिादा लहान मलापमाण हसत उभा होता.

uuu

पर. १. (अ) खालील चौकटी पणण करा. (१) दादचरी लकब - (२) लिकाचा छद - (३) दादचिा मलाच नोकररी करािच यठकाण -

(आ) दादच खालील बाबतीतील िणणन करा.

पर. २. का त वलहा. दाद दचकला.

दाद लहान मलासारिा हस लागला.

पर. ३. (अ) खालील िाकात कसातील िाकपरचार ोग वठकाणी िापरन िाक पतनहा वलहा. (अग आबन राण, धववा उडवण, काडरीचाहरी तास न होण, थक होण.)(१) आमहरी तारमहालच सौदिज बघन आशचिजचयकत झालो. (२) भारताचिा यकरकट सघान इगलडला हरवल. (३) बलगाडरीचिा पवासान माझ अग थकन गल. (४) पवासात मला अयरबात तास झाला नाहरी.(आ) खालील शबदाना पाठातील विशषण शोधा.

विशषण विशष- गडरी- रागा- झरा- सवर

सिाधा

दाद

काम गण

का ?

14

(इ) खालील शबदाना पाठातील विरदाथथी शबद शोधा.

(१) करप ´ (२) कड ´

(३) गरम ´ पर. ३. सिमत.

(१) ‘दादन लिकाचिा यमताचिा कामाला नकार यदला’, हरी घटना तमहाला काि यशकवत ? (२) ‘दाद’ चिा सवभावातरील गणयवशष तमचिा शबदात यलहा.(३) पाठातरील तमहाला सवाात आवडललरी बाब तमचिा शबदात यलहा.

उपकम : ‘दाद’ िा पाठाचा आशि कथारपान यलहा.

भाषाभास* अधोरखखत शबदाविषी खालील मावहती भरन तका पणण करा.

िाक सरळरप सामानरप परत(१) रमशचा भाऊ शाळत गला. (१)

(२)(२) बकन शतकऱिाला करज यदल. (१)

(२)(३) सटरीत तो यमताशरी िळतो. (१)

(२)(४) मडईत फळाचिा गाडा आहत. (१)

(२)

िालरी यदललिा कसातरील शबदाना (यकरिापदाना) ‘ईव’ पतिि रोडन यवशषण तिार करा व तिाचिासाठरी समपजक यवशषि शोधन यलहा.

उदा., आिण - आिरीव - आिरीव कागद. (रिण, कोरण, ऐकण, घोटण, रािण) िासारखिा इतर शबदाचा शोध घिा.

भाषा सौदण

15

मलानो, चला, उतरा. आल अयरठा. आता आणिरी चढन गल, की तमहाला अयरठाचरी लणरी पाहािला यमळतरील. पायहलरीत हरी गदवी! परदशातरील काहरी मडळरीहरी लणरी पाहािला आलरी आहत. लाबलाबच लोक इथ ितात. चला, आता आपण लणिाकडच राऊ.

आता समोरचिा डोगरदररीकड पाहा. कशरी अधजचदासारिरी यदसत, नाहरी? िा डोगरदररीचिा पोटात तरीस गफा आहत. हरीच अयरठाचरी लणरी. तरी पाहा, काहरी लणरी यदसािला लागलरी. थाबा. आधरी थोडरीशरी मायहतरी घिा, महणर आपण काि पाहतो त नमक तमहाला कळल.

आत यशरलात, की काहरी गफात तमहाला पशसत लाबरद दालन यदसतरील. चार-पाच मरीटर तिाचरी उचरी. वर सपाट छत. दोनहरी बारना भवि सतभ कोरलल अन नकरीदार पवशदारावर अधजवतजळाकतरी गवाक. गवाक महणर हवा व उरड आत िणिासाठरी खिडकिा. चला, माझिामागन ओळरीन िा.

आत यशरताच गारगार वाटल ना? उनहातानहातन पवास कलिाचा यशणवटा यनघन गला की नाहरी? लणिातलरी हवा अशरीच नहमरी गारगार असत.

आता समोर लक दा. कवढा पशसत चौथरा आह हा! आयण तिावर कोण बसल आह सागा बर! ‘भगवान गौतम बद ध’. बद ध ओळिणिाचरी िण महणर पद मासन घालन बसलल, डोळ अधजवट यमटललिा कमळासारि आयण नरर नाकाचिा शडावर खिळललरी. मिावर करणचा भाव. कानाचिा पाळा लोबललिा. रवळरवळ िादाला यभडललिा. मसतकावर करळा कसाचिा रटा. एवढ लकात ठवलत, की तमहाला कोठहरी गौतम बद ध ओळिता ितरील.

इथलिा सगळा लणिाना नाव नाहरीत; पण एकोयणसाविा लणिाला नाव आह, तिाला महणतात गधकटरी. ह लण तमहरी सावकाशरीन पाहा. बराच वळ लागल, कारण त आत, बाहर व सगळरीकड कोररीव कामान नटल आह. तिाचिासमोर दारमडप आह. िाब सगळ वाटोळ. त पाहा दसर बदध. िालरी नवह, वर दोन िाबाचिा कमानरीत! इथ त उभ आहत अन तिानरी एक पािघोळ अगरिा घातला आह. तिाचिा चणिा कशा अगदरी सपष यदसतात. मदासद धा यकतरी शात, यकतरी गभरीर!

िा गधकटरी लणिात अन सोळा व सतरा िा करमाकाचिा लणिात यचताचरी भरभार आह. यरकड पाहाल यतकड यचतच यचत. साधरी एकरगरी नवहत, तर बहरगरी! रग तररी कस, तर सौमि अन यटकाऊ! िातलरी बहतक यचत बद ध आयण तिाचा धमज िा यवषिाचरीच आहत कारण बौद ध धमाजचिा लोकानरीच हरी

५. अवजठाची सहल

प. महादिशासती जोशी (१९०६-१९९२) : कथालिक, ससकयतकोशाच सपादक. वदानत, विाकरण, जिोयतष, काविशासत िाच अधििन. ‘िडकातरील पाझर’, ‘यवराणरी’, ‘कथाकाता’, ‘घरररघरी’, ‘कथासगध’, ‘कलपवक’ ह कथासगरह पयसदध.

पसतत पाठात अयरठाचिा सहलरीच वणजन कल आह. भारतातरील आशचिाापकी एक आशचिजमहणर हरी अयरठाचरी लणरी होि.

16

लणरी िोदलरी आहत. गौतम बद धाचिा काहरी मरदार कथा आहत. तिाना रातककथा अस महणतात. बद धानरी पववी कोणतिा रातीत अन पाणिाचिा रपात रनम घतल, तिाचिा तिा कथा आहत. तिापकी यकतिक कथा िा लणिात यचयतत कलिा आहत.

सोळाविा लणिातलरी सगळरी यचत बद धाचिा शवटचिा रनमातलरी आहत. मलानो, तमहरी तरी ओळरीन पाहात चला. ह मािावतरीला महणर बद धाचिा आईला पडलल सवपन! बद ध रनमाला आलिाचा तो पढचा दिावा, अन हरी पढलिा यचतातलरी गमत बयघतलरीत? पाच वषााच गौतम बदध धळपाटरीवर बोटान अकर यगरवरीत आहत. पववी पाटा नवहतिा अन दगडरी पखनसलरीहरी नवहतिा. अशा धळपाटरीवर बोट झरतो अकर यगरवावरी लागत. अस शवटपिात पाहात गलात, तर सगळ बद धाच चररतच इथ यचतायकत झालल यदसल.

हरी तरीस लणरी यकतरी रनरी, यकतरी पाचरीन आहत साग! समार दोन हरार वषााचरी! आपण हरी सगळरी लणरी तरीन-चार तासात पाहन मोकळ होतो; पण तरी सगळरी कोरािला यकतरी वषष लागलरी, ठाऊक आह? समार आठश! ऐकन आशचिज वाटल ना? अशरी अनक अद भत आशचिष आपलिा भारतात आहत. तमहरी मोठपणरी तरी पाहा अन धनि वहा!

uuu

सिाधा

पर. १. (अ) चौकटी पणण करा.(१) डोगरदररीचा आकार - (२) एकोयणसाविा लणरीच नाव - (३) भारतातरील एक अद भत आशचिज - (४) गौतम बदधाचरी आई -

(आ) आकती पणण करा.

(इ) सजा सपषट करा.

पर. २. (अ) समपणक उदाहरण वलहा. (१) गौतम बदधाचा पाठात आलला बालपणरीचा पसग -

(२) लणिात यशरलिानतरचा अनभव -

(आ) पाठातील जोडशबद शोधा. गारगार, दारमडप...................

गवाक रातककथा

गधकटीतील वचताची िवशषट.गधकटीतील गौतम बतदाची िवशषट. (२)(१)

17

(इ) खालील शबदाच विरदाथथी शबद वलहा. (१) चढण x (२) बसण x (३) सपष x

(ई) खालील िाकातील विरामवचनह ओळखा ि ताची नाि वलहा. (१) आत यशरलिावर गारगार वाटल ना ? (२) आपण हरी सगळरी लणरी तरीन-चार तासात पाहन मोकळ होतो; पण तरी सगळरी कोरािला यकतरी वषष लागलरी, ठाऊक आह? (३) मदासदधा यकतरी शात, यकतरी गभरीर !

पर. ३. सिमत. (१) तमचिा मत अयरठा लणरी आशचिजकारक असणिाचरी कारण यलहा.

पर. ४. ‘लणातील हिा नहमी गारगार असत’, ामागील िजावनक कारणाबाबत वमताशी चचाण करा.

भाषाभाससमास

* खालील िाक िाचा ि अभासा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट(१) सिाजचा उदि झाला. सियोदि झाला.(२) पतिक यदवशरी तिाचरी पयतषा वाढत गलरी. यदवसयदवस तिाचरी पयतषा वाढत गलरी.

* खालील परशनाची उततर दा.(१) दोनहरी गटातरील वाकिाचा अथज एकच आह का?(२) दोन गटातरील शबद सारि आहत का?(३) अधोरखित शबदामधि ‘अ’ गट आयण ‘ब’ गटातरील शबदामधि कोणता फरक आह?

बोलणिाचिा ओघात आपण शबदातरील परसपर सबध दािवणार यवभकरी पतिि गाळन सटसटरीत अस रोडशबद बनवतो. शबदाचिा अशा एकतरीकरणाला ‘समास’ अस महणतात. शबदाचिा अशा एकतरीकरणान रो रोडशबद तिार होतो तिाला ‘सामावसक शबद’ महणतात. समास विगरह -

सामायसक शबद कोणतिा शबदापासन तिार झाला ह सपष करणिासाठरी आपण तिाचरी फोड करता. िा फोड करन दािवणिाचिा पद धतरीला ‘यवगरह’ महणतात. वर ‘ब’ गटात सामायसक शबद आहत, तर ‘अ’ गटात यवगरह आहत.

18

६. वबनवभतीची शाळा

यबन यभतरीचरी उघडरी शाळालािो इथल गर

झाड, वलरी, पश, पािरिाशरी गोष कर

बघ बगला िा मगिाचासर ऐकिा तिा भगिाचा

फलाफलाच रग दाियवतयफरत फलपािर

यहड ओढ, धड ओहळझाडावरच काढ मोहळ

यचडतिा, डसतिा मधमाशिाशरीररा सामना कर

भलिा सकाळरी उनहात नहाऊऐन दपाररी पऱहयात पोहसािकाळरी मोर चादणिा

गणतरी तिाचरी कर

ग. वद. माडगळकर (१९१९-१९७७) : पयसदध कवरी, गरीतकार, लिक, पटकथालिक, कादबररीकार, गरीतरामािणकार. ‘रोयगिा’, ‘चतबन’, ‘वशािरी’, ‘पररिा’ इतिादरी गरीतसगरह; ‘गरीतगोपाल’, ‘गरीतसौभद’ हरी कावियनयमजतरी; ‘कषणाचरी करगळरी’, ‘तपाचा नदादरीप’ ह कथासगरह; ‘आकाशाचरी फळ’, ‘उभ धाग आडव धाग’ िा कादबऱिा पयसदध. भारत सरकारन ‘पद मशररी’ हा यकताब दऊन तिाचा गौरव कला.

पसतत कयवतत अनौपचाररक यशकणाच महतव कवरीन सोपिा, सरळ शबदात माडल आाह.

19

सिाधा

पर.१. (अ) आकती पणण करा. कविततन ततमहाला कळलल वनसगाणतल गतर

(अा) तका पणण करा.

वनसगाणतील घटक ताचाकडन माणसान का वशकाि ?

(१) झाड ------------------- (२) पािर -------------------(३) मगिा -------------------(४) भग -------------------(५) मधमाशिा -------------------

पर.२. (अ) ोग जोडा जतळिा. वनसगाणतील घटक काण

(१) मगिा (अ) मोहळ बाधतात.(२) भग (आ) बगला उभारतात. (३) फलपािर (इ) सर ऐकवतात.(४) मधमाशिा (ई) इकडन यतकड उडतात.

(आ) खालील मतद दाचा आधार ततमची शाळा ि वबनवभतीची शाळा ामधील ततलना करा. मतद ततमची शाळा वबनवभतीची शाळा(१) इमारत(२) यशकक(३) यवदाथवी

(इ) कविततील मक जतळणाऱा शबदाचा जोडा शोधन वलहा.(१)(२)(३)

(ई) गटात न बसणारा शबद ओळखा.(१) झाड, वलरी, पश, रोप(२) सकाळ, दपार, सािकाळ, यदवस(३) चद, चादणिा, अाकाश, वारा(४) झाड, फलपािर, मधमाशरी, मगरी

पर.३.सिमत. (१) कयवतचिा शरीषजकाचा तमहाला समरलला अथज सवभाषत यलहा.(२) यनसगाजतरील घटकामधन यमळणारा आनद तमचिा शबदात यलहा.(३) ‘यनसगज हाच आपला िरा गर आह.’ ह यवधान सोदाहरण सपष करा.

20

* खालील शबदसमहापासन सामावसक शबद तार करा. शबदसमह सामावसक शबद(१) जानरपरी अमत --------(२) पाच आरतिाचा समह --------(३) पतिक घररी ---------(४) लब आह उदर जिाच असा तो ---------(५) गर आयण यशषि ---------

समासात कमरीत कमरी दोन शबद असाव लागतात. तिाला ‘पद’ अस महणतात. तिा दोन पदापकी कोणतिा पदाला पाधानि आह िावरन समासाच पकार ठरतात. पद परधान / गौण (कमी महतिाची) समासाच नाि(१) पयहल पद पधान अवििरीभाव(२) दसर पद पधान ततपरष(३) दोनहरी पद पधान द वद व(४) दोनहरी पद गौण बहबरीहरीिावषवी आपलिाला ‘अवििरीभाव’ आयण ‘द वद व’ ह दोन समास समरन घिािच आहत.

१. अवीभाि समासअवीभाि समास िवशषट - (१) पयहल पद महतवाच असन त बहधा अविि असत.

(२) सपणज सामायसक शबद यकरिायवशषण अवििापमाण काम करतो. (आ, िथा, पयत वगर उपसगााना ससकतात अविि महणतात.)

उदा., (१) गररना िथाशकरी मदत करावरी. (२) तिा गावात रागोरागरी वाचनालि आहत. (३) करायतकारकानरी आमरण कष सोसल.

जागोजागी, घरोघरी ासारखा शबदात अव वदसत नसल तरी ताचा विगरह अवासारखा कला जातो, महणन अशा शबदाचा समािश अवीभाि समासात कला जातो.• खालील शबदसमहापासन सामावसक शबद तार करा.(१) यवधरीपमाण (२) पतिक गलरीत (३) चकीचरी यशसत (४) धोकिायशवाि (५) पतिक दाररी• खालील सामावसक शबदाचा विगरह करा.

सामावसक शबद विगरह(१) िथामतरी

(२) हरसाल (३) गावोगाव(४) आमरण(५) िथाशकरी

भाषाभास

21

आर शाळतरील िळाचिा सामनिाचा शवटचा यदवस होता, तिामळ आर सवज िळाच अयतम सामन होणार होत. सामन पाहािला यवदाथवी, यशकक व अनक पालक करीडागणावर रमलल होत.

कबडरीचिा अयतम सामनिासाठरी सहावरी यवरदध सातवरी ह सघ करीडागणावर दािल झाल. सवाानरी टाळा वारवन तिाच सवागत कल.

ओलरी-सकी झालरी. सहावरीचिा कणजधारान ओलरी-सकी यरकलरी. तिान दम घालणिास सरवात कलरी. सातवरीच िळाड तिारच होत. तिानरी सहावरीचिा कणजधाराला चागल कोपऱिात घतल. कोपरा धरणाऱिा मलान मोठा धरीरान तिाचा पाि पकडला. तिाबरोबर मधलिा यभडन तिाचिावर एकदम झडप घालन तिाला पकडल. पककातन रोरदार आरोळा उठलिा. सरवातरीपासन सामना रगािला सरवात झालरी.

सातवरीचिा सघाचा आवश वाढला. तिाचा हकमरी एका सावत कबड डरी घालणिास गला. ‘‘सावत, पाच बाद पायहरत पाच!’’ अस काहरी मल ओरडलरी. सावतचिा अगात चागलरीच ताकद होतरी. तिाच हाडपरहरी मरबत होत; पण सहावरीचिा िळाडनरी तिाला पकडािचा यनधाजर कला होता. सावत आत आला, तशरी सहावरीचिा िळाडनरी सािळरी धरलरी. बघता बघता तिाला तिानरी घरल; पण सावत कसला वसताद! तिान हा हा महणता सािळरी तोडलरी व तो मधिरषकड तडफन पोहोचला. तिाबरोबर आवार उठल, ‘‘शाबबास सावत, भल बहाद दर!’’ सहावरीच तरीन गडरी बाद झाल. पककात धमाल उडालरी.

मग सहावरीचा यचवट सळ कबड डरी घालणिास गला. मतवी लहान, पण कीतवी महान! अतित सावधपण तो िळत होता. इतकिात एका िळाडन तिाच पाि पकडणिासाठरी समोरन मसडरी मारलरी. सळन तिाचिा पाठरीवर हात ठवन टणकन उडरी मारलरी व तो आपलिा सघाकड सफाईन यनघन गला. ‘‘शाबबास सळ!’’ मलानरी आरोळा ठोकलिा. सहावरीचा कणजधार यरवत झाला.

७. रगलला सामना

लीलाधर हगड (१९२७) : बालसायहतिकार, कथाकार, कादबररीकार, लयलतगद लिक. ‘गतागत’, ‘फडाफडरी’,‘पनहा पपच’ इतिादरी लयलतगद लिन; ‘तररीहरी हात यशवयशवतच रायहल’ हरी कादबररी; ‘बलाचा गोधळ’ हरी यवनोदरी कथा; ‘थोर यचतकार’, ‘पाचच बट’, ‘वरळच वभव’ ‘हणम’ अशरी अनक बालसायहतिाचरी पसतक पयसदध.

पसतत पाठात लिकानरी शाळतरील दोन इिततामधि कबडरीचिा रगललिा सामनिाच वणजन कल आह.

कबडलहान, पसावधपइतकपकडणमारलहात ठवन टतो आपलयनमलानसहाव

22

सातवरीचिा कणजधारान ‘घाई कर नका!’ असा िळाडना इशारा यदला. आपला एक चपळ गडरी दम घालणिास पाठवला. सहावरीचा एक गडरी बाद करन तो चपळाईन परत आला, मग सहावरीचा िळाड कबड डरी घालणिास गला. ‘‘अर िाला धरा!’’ असा पककातन आवार आला; पण िा वळरी तो फारच सावध होता. पनहा चक करािचरी नाहरी, अस तिान ठरवल होत. एकहरी गडरी न मारता तो परत आला.

सावत िा वळरी मोठा रबाबात पनहा कबड डरी घालणिास गला. तिाचा दम सपत आला, इतकिात सहावरीचिा कणजधारान तिाचरी तगडरी पकडलरी. तिाबरोबर तिान चपळाई कलरी; पण िळाडनरी तिाला यमठरी मारन एकदम उचलल. तिाचा नाइलार झाला. सावत बाद झाला. पककानरी टाळाचा पचड कडकडाट कला. सहावरीचरी मल आता नाच लागलरी. िशाच पारड कधरी िा बारला तर कधरी तिा बारला झकत होत. िळ सर होऊन दहा यमयनट झालरी, पचानरी यशटरी फकन मधितरासाठरी िळ थाबवला.

पनहा पाच यमयनटानरी िळािला सरवात झालरी. िा वळरी बार बदललरी गलरी. सहावरीचा कणजधार आपलिा यभडना महणाला, ‘‘घाबर नका. कमरी गण यमळाल तररी हरकत नाहरी; आतमयवशवासान िळा. आपण सातवरीला हरवणारच.’’

सहावरीचा सघ चढाईचा िळ िळ लागला. सातवरीचा सघ घाई न करता िळत होता. तिा सघास पयहलिा डावात र अयधक गण यमळाल होत, तरी सरशरी तिाना यटकवािचरी होतरी.

सहावरीचिा सघान मात सातवरीचिा िळाडना यनदान रषाच ओलाड दािचरी नाहरी, असा चग बाधला होता. रषा न ओलाडणारा गडरी बाद होत अस. तरी ओलाडणिाचा रो पितन कररील, तिाला त यरददरीन पकड लागल. तिाचिा अगात नसता रोम सचारला होता! सातवरीचा कणजधार सावत आयण रायहलल पाच िळाड ह सवजचिा सवज बाद झाल. सातवरीवर लोण चढल, तवहा एकच रलोष झाला. आता वळहरी फार थोडा होता. दोनहरी सघ अटरीतटरीन िळत होत. िळाचरी वळ सपलरी. पचानरी यशटरी फकलरी. िळ थाबला. सहावरीचा यवरि झाला होता. सातवरीचा सघ हरला होता; पण दोनहरी सघाचिा कणजधारानरी एकमकाना यमठा मारलिा. पककानरी टाळा वारवलिा. गररीनरी िऊन दोनहरी सघाना शाबासकी यदलरी. सवााचरी पाठ थोपटलरी.

सामना यकतरी रगला होता! भाडण नाहरी की तटा नाहरी; पण िळात रोश यकतरी! सामना असावा तर असाच!

सिाधा

पर.१. (अ) कारण शोधा.(१) सरवातरीलाच सामना रगािला सरवात झालरी, कारण...........(२) ‘पाच बाद पायहरत पाच !’’ अस काहरी मल अोरडलरी, कारण...........

(आ) खालील िाकातन ता ता वकीच कोणत गतण वदसतात त खालील ादीतन शोधन वलहा.(१) तिाबरोबर मधलिा यभडन तिाचिावर एकदम झडप घालन तिाला पकडल.(२) सावतन हा हा महणता सािळरी तोडलरी.(३) सळ आपलिा सघाकड सफाईन यनघन गला.(४) घाबर नका, कमरी गण यमळाल तररी हरकत नाहरी.(५) दोनहरी सघाचिा कणजधारानरी एकमकाना यमठा मारलिा.(समिसचक, अाळशरी, पसगावधानरी, खिलाडवततरी, घाबरट, कशल, धिजशरील, यवशवास)

सिाधासिाधा

uuu

23

पर.२. जोडा जतळिा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट(१) मतवी लहान पण कीतवी महान (अ) सहावरीचरी मल(२) हाडापरान मरबत (आ) पच(३) यरकणारा सघ (इ) सळ(४) मधितरासाठरी िळ थाबवणार (ई) सावत

पर.३. (अ) खालील िाकपरचार िाचा ि ताच अथण शोधा. ता िाकपरचाराचा िाकात उपोग करा.(१) हाडपर मरबत असण. (२) यनधाजर करण. (३) धमाल उडण.

(आ) खालील िाकातील अधोरखखत शबदाच िचन बदलन िाक पतनहा वलहा.(१) तिाचा िळातरील दम सपत आला.(२) कपटनन िळाडला इशारा यदला.(३) करीडागणावर अयतम सामना पाहणिासाठरी गदवी रमलरी होतरी.

पर. ४. सिमत. (१) पाठातरील रगतदार सामनिाच वणजन तमचिा शबदात यलहा.(२) सपणज विखकमतव यवकासात िळाच असलल महतव तमचिा शबदात सपष करा.(३) ‘मरी अनभवलला चरशरीचा सामना’ िा यवषिावर आठ त दहा ओळरी यलहा.

भाषाभास२. द िद ि समास

• खालील उदाहरण िाचा ि अभासा.(१) मलानरी अाईवयडलाचरी अाजा पाळावरी.(२) आई गावाहन चार पाच यदवसात परत िईल.(३) दरचिा पवासात सोबत अथरण पाघरण घिाव.

(१) अधोरखित शबदात यकतरी पद आहत?(२) दोनहरी पद महतवाचरी वाटतात काि?

दोनहरी पद महतवाचरी द िद ि समास िवशषट समासाचा यवगरह आयण, व, अथवा, यकवा िा समचचिबोधक उभिानविरी अवििानरी नाहरीतर यकवा, अथवा िा यवकलपबोधक उभिानविरी अवििानरी करतात.

द िद ि समासाच तीन उपपरकार

(१) इतरतर द िद ि (२) िकखपक द िद ि (३) समाहार द िद ि

दोनहरी पद महतवाचरी. दोनहरी पद महतवाचरी. दोनहरी पद महतवाचरी. यवगरह - आयण, व िा समचचिबोधक यवगरह वा, यकवा, अथवा अशा यवकलप दोनहरी पदासोबत तिाच पकारचिा इतर उभिानविरी अवििानरी करावा. बोधक उभिानविरी अवििानरी करावा. पदाचा समावश (समाहार) गहरीत

धरलला असतो. उदा., कषणारजन उदा., िरिोट उदा., भाररीपाला कषण आयण अरजन िर यकवा िोट भाररी व इतर गोषरी

24

८. वदि होऊा

जतकमार वतभतिन (१९४२-२००६) ः यशकणतजज, लिक, नाटककार, कवरी, यदगदशजक, सगरीतकार. तिाच यशकण कतातरील िोगदान पशसनरीि आह. तिाचरी अनक पसतक व लघकथा पयसदध आहत. अनक नाटकाच रयडओवरन सादररीकरण.

दःिरी, परीयडत, दररताचिा ररीवनामधि आनद िणिासाठरी आपण यदव होऊिा व तिाना तर-पथाच िातरी करिा, असा सदश पसतत कयवतत कवरीन कला आह.

यदव उरळता, यदव होऊिा ।रळता रळता रग उरळिा ।।

डोळ पसयन द:िरी रनाचतिा अशरचिा जिोतरी करिा ।रात रररी अधाररी असलरीअधारा आवहान दऊिा ।।

थरथरणाऱिा अनक जिोतरीएक होऊयन मशाल बनिा ।यवशवातरील अवघिा दररतानातर-पथाच िातरी करिा ।।

यनरारनाशरी सागत नातरी अतर-मयदररी तर भरिा । यतयमर-बधन तोडन साररी

चराचराला पकाश दऊिा ।।

भाग -२

25

पर. १. (अ) खालील विधान चक की बरोबर त वलहा. (१) पकाशाचरी बधन दर करिा. (२) यदव होऊन रळिा. (३) यनरारनाशरी नात तोडिा. (४) अधाराला आवहान दऊिा.

(आ) चौकटी पणण करा.(१) कवीना बनािच आह. (२) द:खिताचिा अशरचिा बनविा- (३) थरथरणाऱिा जिोतीचरी बनिा - (४) अतर-मयदररी भरिा - (५) सवज बधन तोडन दऊिा -

पर. २. (अ) कविततील ओळी ि ताचा अथण ाचा ोग जोडा लािा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट

(१) डोळ पसयन द:िरी रनाच. (अ) अधाराला दर करणिाच आवहान सवरीकार. (२) अधारा आवहान दऊिा. (ब) पकाशमि ररीवनरसतिाच पवासरी बन.(३) तर-पथाच िातरी करिा. (क) पतिकाचरी मन तरान भरव. (४) अतर-मयदररी तर भरिा. (ड) अधकाराचिा आड िणाररी बधन तोडन टाक. (५) यतयमर-बधन तोडन साररी. (फ) द:िरी लोकाच द:ि दर कर.

(आ) परशन तार करा. (१) ‘मशाल’ उततर िईल असा पशन तिार करा. (२) ‘चराचराला’ उततर िईल असा पशन तिार करा.

पर. ३. खालील शबदाच समानाथथी शबद कविततन शोधा. (१) अधार - (२) रग - (३) दरीप - (४) ररनरी -

पर. ४. सिमत.(१) कवरीला काि काि करावस वाटत? त कयवतचिा आधार तमचिा शबदात यलहा. (२) ‘अधार’ आयण ‘पकाश’ िा दोन सकलपनाचा तमहाला समरलला अथज सोदाहरण सपष करा. (३) ‘डोळ पसयन दःिरी रनाच तिा अशरचिा जिोतरी करिा।’ िा ओळरीचा तमहाला समरलला अथज यलहा.

पर. ५. अवभवकी.कवरीपमाण तमहाला कोण वहावस वाटत, त सकारण सपष करा.

सिाधा

26

अलकार

आपण रवहा कथा, कादबररी, कयवता, नाटक वगर सायहति वाचतो, तवहा दनयदन रगणिातरील भाषपका थोडरी वगळरी भाषा आपलिाला वाचािला यमळत. आपलिाला सायहति वाचताना आनद यमळवन दणिात तिा भाषचा मोठा वाटा असतो. दनयदन विवहारातरील भाषपका सायहतिाचरी भाषा जिा घटकामळ वगळरी ठरत, तिातरील एक घटक महणर ‘अलकार’. अलकार भाषच सौदिज कस िलवतात, ह आपलिाला काहरी उदाहरण घऊन पाहािच आह.

अलकाराच मतख दोन परकार

(१) शबदालकार (२) अथाणलकार िमक, अनपास आयण इतर उपमा, उतपका, रपक आयण इतर

शबदातरील अकरिोरनमळ नाद यनमाजण होतो. िोरललिा शबदामळ अथाजच सौदिज यनमाजण होत. आपण काहरी शबदालकाराचा पररचि करन घणार आहोत.

१. अनतपरास अलकार* खालील िाक िाचा.

‘काकन काकाचिा कपाटातरील कामाच कागद कातरीन कराकरा कापल.’ह वाकि वाचन हस आल ना? ‘क’ हा धवनरी पनहा पनहा आलिामळ वाकिात हरी गमत यनमाजण झालरी आह.

* आता खालील ओळी िाचा.‘‘गडद यनळ गडद यनळ रलद भरन आल.’’

िा ओळरीत ग, ड, द, न, ळ, अशा धवनीचरी पनरावततरी झालरी, तिामळ कयवतत एक नाद यनमाजण झाला. कयवता वाचताना आयण ऐकताना तिातरील नादामळ कयवता ऐकणिाचा आनद यमळतो, अशा वळरी यतथ ‘अनपास’ अलकार होतो. एखादा िाकात वकिा कवितचा चरणात एकाच अकषराची पतनराितती होऊन तातील नादामतळ जवहा ता िाकाला िा कवितला सौदण परापत होत, तवहा अनतपरास हा अलकार होतो. * खालील ओळीत कोणता धिनीची पतनराितती झालली आह?

‘‘हटातटान पटा रगवयन रटा धररसरी का यशररी?’’

भाषाभास

* तका पणण करा.बाजचा चौकटीतन शबद वकिा शबदसमह ोग वठकाणी भरन नतर उरलल रकान भरा.

अ.क. सामावजक शबद विगरह समासाच नाि(१)(२) बरवाईट बर यकवा वाईट वकखलपक द वद व(३)(४)(५)(६)(७)

घडोघडरीबरवाईटपाप यकवा पणिपयतकणमरीठभाकररीरनमापासन मरपिातदहा यकवा बारा

27

यकतरीतररी वषाापववीचरी गोष. उततर पदशात वाराणशरी नावाच एक पयसदध तरीथजकत आह. तथ नरीर नावाचा एक यवणकर राहात अस. तो मोठा कषाळ व सदाचाररी होता. तो आयण तिाचरी पतनरी यदवसभर यवणकाम करन आपल पोट भरत. शराऱिापाराऱिाचा तिाचिावर फार लोभ होता. तिाना मलबाळ नवहत.

एक यदवशरी मोठा पहाट नरीर बाहर पडला. गावाबाहर तलाव होता. तथ तो गला. इतकिात तिाला लहान मलाच रडण ऐक आल. तिा यदशन तो पढ गला. पाहतो तो, तथ एक लहान मल रडत पडलल! तिान तिाला हळच उचलल आयण आपलिा छातरीशरी घतल. मल रडािच थाबल. तो घररी आला आयण पतनरीला महणाला, ‘‘बघ, आर सकाळरीच आपलिाला दवान हा पसाद यदला.’’

‘‘छान आह मलगा. मरी तिाला माझिा मलापमाणच वागवरीन.’’तिानरी मलाच नाव कबरीर अस ठवल. हाच मलगा पढ थोर सत झाला. कबरीर िाना शाळतल यशकण

यमळ शकल नाहरी. घररी मात तिाना चागल वळण लागल. दवाचरी भकरी त लहान असतानाच कर लागल. कोणालाहरी मदत करािला त तिार असत. सवाावरच त पम करत. कोणाचहरी द:ि त आपलच समरत. त दर करािला झटत असत. यवणकाम तर त उततमच कर लागल.

कबरीर रस मोठ झाल तस पसहरी यमळव लागल; पण शररीमत होणिासाठरी तिाचरी धडपड नवहतरी. पोटापरत यमळवाव व रामाचरी भकरी करावरी एवढच तिाना माहरीत होत. यवणकाम करतानाहरी तिाना रामाचा कधरी यवसर पडला नाहरी. रातयदवस तिाना रामाचाच धिास लागलला. तिाना आता लोक सत महणन ओळि लागल.

कबरीर िाना यलयहतावाचता ित नवहत; पण त कावि रचत. यवणतायवणता तिानरी यकतरीतररी पद व दोह रचल आहत. तिात दवाचरी भकरी आह. लोकाना चागल वागणिाचा उपदश आह. ‘आपण साररी एकाच परमशवराचरी लकर आहोत, आपण भदभाव ठव नि, आचरण चागल ठवाव, ईशवरावर शरदधा ठवावरी.’ असा उपदश तिानरी िा दोहयामधन कला आह.

कबरीर रस बोलत तस वागत. त अतित दिाळ होत. एक यदवशरी तिानरी कापड यवणल आयण त यवकणिासाठरी त घराबाहर पडल. वाटत तिाना एक गररीब यभकाररी भटला. तिाचिा अगावररील कपडाचिा नसतिा यचधिा झालिा होतिा. त पाहन कबरीर िाना अतित वाईट वाटल. तिाना तिा यभकाऱिाचरी दिा आलरी. तिानरी आपलिारवळचिा कापडापकी यनमम कापड तिा यभकाऱिास दऊन टाकल. तवहा तो यभकाररी महणाला, ‘‘महारार, एवढस कापड मला कस परणार?’’ ह ऐकन कबरीर िानरी उरलल कापडहरी तिा यभकाऱिाला दऊन टाकल! बारारात कापड यवकािला गलल कबरीर ररकामिा हातानच घररी परतल; पण परतताना तिाना यकतरी समाधान वाटत होत!

एकदा त गगचिा तरीरावर गल. तथ एक मठ होता. कबरीर तिा मठात गल. तथ एक सतरी बरागिाचिा यभकापातात दध वाढत होतरी. कबरीर िानरीहरी एका पातात दध यदल. सवज बरागिानरी दध यपऊन आपापलरी पात ररकामरी कलरी; कबरीर िाच पात रसचिा तस काठोकाठ भरलल होत! त पाहन यतन कबरीर िाना

९. सत कबीर

सत कबरीर िाच बालपण, तिाचरी सवभाववयशषट, तिाच यवचार िाच वणजन पसतत पाठात कलल आह.

28

यवचारल, ‘‘महारार, आपण दध का घतल नाहरी?’’तिावर कबरीर महणाल, ‘‘तो पाहा, मठाबाहर एक आधळा बसला आह. उपाशरी आह तो. तिाला

िा दधाचरी अयधक गरर आह. साध काि आयण आधळा काि, राम काि, रहरीम काि, सार एकच आहत. आपण सार एकाच ईशवराचरी लकर आहोत.’’

‘भाव तथच दव असतो. आपण मनापासन भकरी कलरी तर ईशवर पसन होतो. चागल काम हातरी घिाव व त उततम पकार कराव. सवाावर पम कराव. िर बोलाव.’ अस त नहमरी महणत.

uuu

सिाधा

पर. १. (अ) खालील चौकटी पणण करा.

(आ) ोग पाण वलहन ररकामा जागा भरा. (अ) कबरीर िाच पयसदध आहत. (अभग/भारड/दोह/ओविा)(आ) कबरीर रस बोलत तस .(चालत/बोलत/वागत/गात)(इ) विवसाि महणन कबरीर करत. (यवणकाम/भरतकाम/बागकाम/यशवणकाम)(ई) कबरीर िाचिा मत भाव तथ .(भकरी/दव/धन/पसा)

पर. २. आकती पणण करा. (अ)

(आ)

कबीर ाच बालिातच वदसणार गतण

नीर

विवसाि गण

सत कबीर ानी दोहामधन कलला उपदश

29

पर. ३. ररकामा जागा भरा.(अ) उततर पदशातरील तरीथजकत - (आ) बालपणरी कबरीर िाचा साभाळ करणार -

पर. ४. (अ) ोग जोडा लािा.विरामवचनह विरामवचनहाच नाि . एकररी अवतरण ; पशनयचनह

! पणजयवराम ? उद गारवाचक यचनह ‘ ’ अधजयवराम

(आ) खालील िाकातील अधोरखखत शबदाची जात ओळखा.

(१) एकदा त गगचिा तरीरावर गल.

त - तरीर - गगा - वर -

(२) कबरीर तिा मठात गल.

कबरीर - मठ - गल -

पर. ५. सिमत.(१) सत कबरीर िाचिा सवभावायवषिरी तमच मत यलहा.(२) सत कबरीर िाचिा रडण-घडणरीत असलल बालपणरीचिा ससकाराच महतव यलहा. (३) ‘सत कबरीर दानशर होत’, ह यवधान तमचिा शबदात सपष करा.

२. मक अलकार* खालील ओळी िाचा.

‘‘अनाथाचा नाथ । कपावत दवा ।। घडो तमचरी सवा । अहयनजशरी ।।’’ िा ओळरी तमहरी वाचलिा आहत. िा ओळरीचिा दसऱिा आयण यतसऱिा चरणाचिा शवटरी ‘वा’ ह अकर आल आह. तिामळ िा कयवतत नाद यनमाजण झाला आह. अशा वळरी तथ िमक हा अलकार होतो. कवितचा चरणाचा शिटी, मध वकिा ठरािीक वठकाणी एखादा अकषराची पतनराितती झाास कवितत नाद वनमाणण होतो, तवहा तथ मक अलकार होतो. * खालील ओळीमध कोणता अकषराच मक आढळत?

(१) ‘‘हरी वाट दर रात सवपनामधरील गावा, (२) यहड ओढ, धड ओहळ माझिा मनातला का तथ असल रावा.’’ झाडावरच काढ मोहळ

भाषाभास

30

१०. जडण-घडण

बालपणरीचा काळ मला महतवाचा वाटतो, तो तिा वळरी झाललिा ससकारामळ ! माझरी साररी रडण-घडण तिा वळरी झालरी. माझिा आईन तिा वळरी माझिावर र ससकार कल, तिामळ मरी गायिका झाल; पण तिाचबरोबर एक विकरी महणनहरी चागल ररीवन रगणिाचरी यदशा मला यमळालरी. सगरीताला ररीवनात परमशवर मानन वरतसथपण रपणिाचरी भायवकता आईन यदलरी.

कडज ह आमच मळ गाव; पण आई त सोडन कवहाच मबईत सथायिक झाललरी होतरी. तिामळ माझा रनम मबईत झाला. आमहरी तरीन भावड. मरी सवाात थोरलरी. तिानतर एक बहरीण यन सवाात धाकटा एक भाऊ. मरी सहा वषााचरी असतानाच वडरील यनवतजल. तिामळ आमचा साभाळ, यशकण वगर सगळ आईनच कल. माझ यशकण अथाजतच मबईत झाल.

माझरी आई पखिात गायिका. यतला आमहरी माई महणत अस. तिा वळरी उसताद अलायदिा िासाहबाचरी पयतभावत यशषिा महणन मोगबाई कडवीकर िा नावाला आगळरीच पयतषा पाप झालरी होतरी. माझिावर गाणिाच ससकार यतचिामळच झाल. तिाचबरोबर वतसल, आदशज आई महणनहरी यतन माझिा ररीवनात एक वगळ सथान यनमाजण कल.

वडरील यनवतजलिावर घरचरी पररखसथतरी यबकट बनलरी, तररी माई िचलरी नाहरी. तरी मळचरीच धरीराचरी, मोठा यरददरीचरी. पररखसथतरीला शरण न राता यतन सवत: काम करािला सरवात कलरी; कारण आपलिा मलानरी आिषिात सवततपण काहरीतररी यमळवल पायहर, हा यतचा धिास होता. यदवसभर कष करन यशवाि तरी गाण रपत होतरी. गाण ह यतच वरत होत. त तरी वरतसथपणानच रोपासत होतरी. िा साऱिा गोषीच ससकार आपोआप माझिावर होत होत.

घरातल वातावरण धायमजक होत. पसतकहरी धायमजकच असािचरी. वाटल तरी पसतक सरसकट घररी ित नसत. काि वाचाव, कस वाचाव िाचरी यशसतहरी माईन लावलरी. गरीता, यतच मराठरी भाषातर, जानशवररी ह सार तिामळ लहानपणरीच वाचन झाल.

मला सगळरी काम करता आलरी पायहरत, िावर यतचा कटाक असािचा. अभिासाचिा बरोबररीन यतन घरकाम यशकवल. सविपाक करण, पाटावर वाटण, धानि काडण, रागोळा काढण अशा यकतरीतररी गोषरी तिातन मरी यशकल आयण हरी सगळरी काम विवखसथतच झालरी पायहरत असा यतचा आगरह असािचा. धानि काडताना मसळ वारता कामा नि. तिाचा इतराना तास होतो, अस तरी सागािचरी. मरी काम करताना यतच बाररीक लक असािच, तिामळ आपोआपच काम विवखसथत कल रािच. सवियशसतरीचरी हरी राणरीव माईन करन यदलरी. आरतागाित तरी माझिा मनात रागरी आह.

विाचिा दहाविा वषवी आईन मला गाण यशकवण सर कल. तिा बाबतरीतहरी तरी यवलकण रागरक

वकशोरी अामोणकर (१९३१-२०१७) : शासतरीि सगरीतातरील पयसदध गायिका. तिाचिा सगरीताच अनक कािजकरम परदशातहरी लोकयपि झाल आहत. महाराष शासनाचा ‘महाराष गौरव’, पस कौखनसल ऑफ इयडिाचा ‘कलायशरोमणरी’ इतिादरी अनक परसकार तिाना यमळालल आहत. भारत सरकारन ‘पद मभषण’ परसकार दऊन तिाचा गौरव कला आह.

गाण ह वरत आह. त वरतसथपण रपन पररशरमपवजक साधना कलिास गाण आतमसात होऊ शकत, ह िा पाठात सायगतल आह.

31

होतरी. काहरीहरी यशकताना तमहरी एकागरतन त ऐकल पायहर, पणज लक तिावर कयदत कल पायहर हा यतचा मखि दडक असािचा. तरी सवत: यशकवािला बसलरी, की एक तान रासतरीत रासत दोन वळा महणन दािवािचरी. यतसऱिादा तमहाला तिातल थोडतररी महणता आलच पायहर. तस रमल नाहरी यकवा ‘‘पनहा महणतस का माई?’’ अस हळच यवचारल, तररी तरी करडा सवरात महणािचरी, ‘‘कठ होत लक?’’ नाहरीतर मग कधरीकधरी िप यचडािचरी अन पढचिा कणरी यतथन उठन यनघन रािचरी. यतचिा िा रागावणिाचरी मला फार भरीतरी वाटािचरी. तिामळ ररिाराला बसल, की माझ सार लक फक आयण फक माईचिा सवराकड असािच.

गाण यशकणाऱिान अनक गािकाच गाण सतत ऐकल पायहर; पण कणाच गाण ऐकाव िाबाबतहरी माई दक असािचरी. वाटल

त गाणिाच कािजकरम ऐकािला यतन कधरी मला राऊ यदल नाहरी. सधिाकाळरी एिादा कािजकरम असला आयण तिाला राणिासाठरी मरी हट धरला की माई यवचारािचरी, ‘‘गहपाठ झाला का करन?’’

डोळ चोळत चोळत मरी उठािचरी. माझ बळगावच मामा कधरीकधरी आमचिाकड राहािला िािच. पहाट उठलिावर डोळावरचरी झोप रावरी महणन गरमागरम चहाचा कप दऊन त बठकीवर माझिा बारला बसन राहािच. माईचिा भरीतरीन झोप कठलिा कठ उडािचरी. सवर आपोआप रळािच. इतकिा पहाटहरी माईच गाणिाकड बाररीक लक असािच. एिादा सवर चकला तररी तरी चटकन सागािचरी. एिादरी तान गाऊन दािवािचरी यन सागािचरी, ‘‘महण आता हरी तान एकश आठ वळा.’’

तरी तान घटवता घटवता माझिा नाकी दम िािचा; पण एकशआठ वळा गाऊन झालिायशवाि सटका नसािचरी. तोपिात तरी तान रमािला लागािचरी. कधरी सधिाकाळरी असा ररिार सर असताना काहरी चक झालरी, की माई महणािचरी, ‘‘बरोबर गाता आलिायशवाि रवण नाहरी यमळणार रातरी.’’ माईचिा िा कडक यशसतरीमळ मला चागल वळण लागल. महनत करािचरी सवि लागलरी. सगरीत साधनतरील माईचरी तनमिता; गरन यदललरी यवदा रपणिासाठरी, वाढवणिासाठरी यतन कलल यरवापाड पितन, कवळ शासतरीि सगरीत गाणिाचरी यतचरी यनषा िा साऱिा गोषीचा माझिा मनावर पयहलिापासन िोलवर पररणाम झाला. आपल गाण आपलिा आईचिा नावाला, कीतवीला सारस झाल पायहर, िासाठरी आटोकाट पररशरम करणिाचा धिास मला तवहापासन लागला.

र करािच त सार अतित यवनमरपण कल पायहर हरी यतचरी आणिरी एक मखि यशकवण. ररासाहरी अहकार यतला सहन वहािचा नाहरी. मला आठवत, मबईतरील रहागरीर आटज गलररी नविानच िलरी झालरी

32

सिाधा

होतरी. तिा वळरी माईच गाण होणार होत. तानपऱिावर साथरीला मरी बसल होत. सार शरोत कतहलान आमहा मािलकीकड बघत होत. मरीहरी औतसकिान त निाहाळत असलिान तानपरा नरीट लागला नाहरी. यतथच माई महणालरी, ‘‘ित नसल तर ऊठ यन उतर िालरी!’’ यतचा यचडका सवर ऐकताच माझ लक आपोआप तानपऱिावर खसथरावल. अहकार नाहरीसा करण माईला सहर रमािच; तिामळच मरी िा दगजणापासन दर राह शकल. पररशरमानरी गाण वाढव शकल. मला वाटत माझिा ररीवनाचरी, रडण-घडणरीचरी िररी यशलपकार माईच आह.

uuu

पर. १. (अ) खालील आकती पणण करा.

(आ) खालील चौकटी पणण करा. (१) लखिकचिा आईच नाव - (२) लखिकचिा आईच गर - (३) लखिकन बालपणरी वाचलल गरथ - (४) लखिकचिा रडण-घडणरीचरी यशलपकार -

पर. २. (अ) खालील आकती पणण करा.

लखखकचा आईन लखखकला वशकिला घरकामाचा गोषटी

पर. ३. खालील शबद ोग वठकाणी भरन िाक पणण करा. (तनमिता, रडण-घडण, ररिाझ, वरतसथपण, पयतभावत)(१) माझरी माझिा आईन कलरी. (२) गाणिाचा करािला बसल की एकागरता हवरीच. (३) गाण ह वरत माई रपत होतिा. (४) मोगबाई कडवीकर गायिका होतिा. (५) गाणिातलरी गाणिाचरी गणवतता वाढवत.

मोगबाई कडथीकर ाच गतण.

33

पर. ४. (अ) खालील िाकपरचाराच ोग अथण शोधा. (अ) नाकी दम िण-

(१) िप कटाळा िण. (२) िप थकन राण. (३) िप दम लागण.

(आ) आटोकाट पितन करण -(१) पितन करण. (२) िप पितनान थकण. (३) कसन पितन करण.

(आ) खालील िाकातील चतकीची विरामवचनह बदलन ोग विरामवचनह िापरन िाक पतनहा वलहा. (१) तरी करडा सवरात महणािचरी : कठ होत लक!’ (२) काि वाचाव, कस वाचाव िाचरी यशसतहरी माईन लावलरी. (३) सविपाक करण. पाटावर वाटण. धानि काडण अशा यकतरीतररी गोषरी मरी यशकल?

पर. ५. सिमत. (१) ‘बालपणरीचा काळ लखिकला महतवाचा वाटतो.’ िा यवधानाचा अथज तमचिा शबदात यलहा. (२) गािन सपधषत पथम करमाक आललिा तमचिा यमताचरी मलाित घणिासाठरी पशन तिार करा.

पर. ६. अवभवकी.(१) माईचरी यशसत कडक होतरी, ह दािवणार पाठात आलल पसग तमचिा शबदात यलहा. (२) तमचिा आईचिा यशसतयपितचा तमहाला आलला अनभव वणजन करा.

एकच भाि िगिगळा परकारानी वक करण-एिाद ररकाम घर पायहलिावर तमचिा मनात िणार यवचार. (१) घर उदास वाटत. (२) घर कणाचरी तररी आठवण काढत. (३) घर सवत:च एककाळच वभव आठवन उदास झाल आह. (४) घराला गाव सोडन गललिा माणसाचरी आठवण ित. (५) एककाळरी माणसानरी भरलल घर आर एकाकी वाटत. यवदाथिाानो, हरी िादरी यकतरीहरी वाढवता िईल. भाषचिा अशा अथजपणज आयण सरनशरील रचनाचा अभिास करा व

आपल लिन अयधक पररणामकारक करा.

भाषा सौदण

34

११. लझीम

शी. बा. रानड (१८९२-१९८४) : ‘शररी-मनोरमा’ काविसगरह; ‘यदवाळरीचरी डालरी’ ह पहसन; ‘काळाचिा दाढतन’ ह िडकावि; ‘कपणावरन’ ह छािानाट पयसदध.

सगरीचिा यदवसात शतामधरील धानिाचिा राशरी पाहन शतकऱिाचरी मन पफखलत होतात आयण तो आनद लझरीम िळन शतकररी विक करतात. तिा आनदमि वातावरणाच वणजन पसतत कयवतत कवरीन कलल आह.

यदवस सगरीच सर राहलओला चारा, बल मारलशतकररी-मन पफल झाल

छन िळ िळ छन ढम ढम पट ढम

लयझम चाल रोरात!

यदवटरी फरफर कर लागलरीपटकिाचरी वर टोक डललरीराग िळणिा सजर राहलरी

छन िळ िळ छन ढम ढम पट ढम

लयझम चाल रोरात!

भरभर डफ तो बोल घमनरीलयझम चाल मडल धरनरी बारस, माग, पढ वाकनरी

छन िळ िळ छन ढम ढम पट ढम

लयझम चाल रोरात!

पहाट झालरी, तारा थकलिा,मावळतरीला चद उतरलापररी न थकला लयझम-मळा

छन िळ िळ छन ढम ढम पट ढम

लयझम चाल रोरात!

35

सिाधा

पर. १. (अ) कारण वलहा. शतकऱिाच मन पसन झाल, कारण.....

(अा) आकती पणण करा.

लझीम खळणाऱाची तारी

पर.२. लझीमचा मळा वकती िळ खळत होता?

पर.३. कविततील खालील ओळीचा ततमहाला समजलला सरळ अथण वलहा. ओळ सरळ अथण(१) यदवस सगरीच सर राहल. (२) लझरीम चाल मडल धरयन.(३) मावळतरीला चद उतरला.

पर.४. (अ) खालील शबद ि ताच अथण ाचा जोडा जतळिा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट (१) यदवटरी आनदरी (२) मडल छोटरी मशाल (३) पफल तिार (४) सजर गोल

(आ) खालील शबदाच वलग ओळखा. (१) पहाट- (२) डफ- (३) मळा- (४) सगरी-

पर.५. सिमत.(१) लझरीम ‘रोरात’ चालणिाचरी तमहाला समरललरी कारण यलहा.(२) पफखलत झाललिा शतकऱिाच तमचिा शबदात वणजन करा.

पर.६. अवभवकी. सगरीचिा यदवसातरील शताच सौदिज तमचिा शबदात वणजन करा.

36

१२. अबखाची बकरी

डॉ. झाकीर हसन (१८९७-१९६९ ): भारताच यतसर राषपतरी व खिातनाम यशकणतजज. अथजशासत िा यवषिात परीएच.डरी. सफयटकाचा व यचतयवयचत िडाचा सगरह करण, हा तिाचा आवडता छद होता. त गरथपमरी होत. रमजन भाषमधि तिानरी महातमा गाधरी िाच चररत यलयहल असन ‘द डािनयमक ियनवहयसजटरी’ िा नावान तिाचरी विाखिान पयसदध आहत.

सवाततिाच मोल पाणापकाहरी मोठ असत, ह बकररीचिा कथतन सागत सवाततिाच महतव पसतत पाठातन लिकान विक कल आह.

यहमालिाचिा पािथिाशरी वसलल ‘अलमोरा’ ह लहानस िडगाव. यतथ अबिा नावाचा एक महातारा गहसथ राहत होता. तो एकटाच असलिामळ नहमरीच एक-दोन बकऱिा पाळािचा. तिाचिावर ररीवापलरीकड पम करािचा. बकऱिा महणर तिाचा ररीव की पाण ! बकऱिा रण तिाचरी अपति ! तो तिाचा यपता ! अबिान आपलिा बकऱिाना कल, मगयलिा, गोणाररी, हकमा अशरी गमतरीचरी नाव यदलरी होतरी. तिाचिात अबिाचा सारा यदवस राई. तो तिाना िाऊयपऊ घालरी, तिाचिाशरी बोल, तिाना गोषरी साग. तिाचिासोबत दऱिािोऱिातन, रानावनातन, शतातन यहड-यफर. सधिाकाळ होऊ लागलरी, की तो सवज बकऱिाना घररी आणरी. सोपिात बाधरी. िाऊयपऊ घालरी. रातरीचिा वळरी कठ बाहर राऊ नित, महणन डोळात तल घालन तो तिाना रपत अस. तिा डोगरात एक करर लाडगा वावरत होता. बकररी यदसलरी र यदसलरी, की तो झडप घालरी, मारन टाकी व िाऊन फसत कररी, महणन अबिा आपलिा लाडकिा बकऱिाना िप रपािचा. अबिान यकतरीहरी चागल िाऊयपऊ घातल, ररीव लावला, काळररी घतलरी, तररी बकऱिा मात सधरी यमळल, तवहा डोगरावर चरािला रात. अबिाचरी उततम बडदासत यकवा लाडगिाच भि तिाना डोगरात चरािला राणिापासन कधरीहरी परावतत कर शकल नाहरी. दररीत गलिावर तिा परत िणिाचा पितन करत नसत. डोगरदऱिातन मनसोक यहडािच, मनमराद चरािच, मोकळपणान हदडािच, िळािच, बागडािच. ह सवातति अन मोकळपणा, रनमरात असललरी साहसरी वततरी िामळच तिाना अबिाचिा बयदसत अायण शात घरापका दऱिािोऱिातरील धोकिाच ररीवन अयधक आवडत अस, िात नवल काि? अबिाला मात िाच नवल वाटािच. दःि सलािच. तिाला बकऱिाचिा वागणिाच कोड उलगडािच नाहरी. ‘मरी एवढ यहरवयहरव, लसलशरीत गवत दतो, शतातल धानि दतो, घररी दाणापाणरी करतो, एवढ करनहरी माझिारवळ तिा राहत नाहरीत, डोगरात रातात. लाडगिाचरी यशकार होतात. ररीव गमावन बसतात.’ अबिा मनातलिा मनात हळहळािचा. तिाच डोळ ओलयचब वहािच. शवटरी तिान ठरवल, की िापढ बकररी पाळािचरीच नाहरी. काहरी यदवस असलच गल; परत तिाला बकररीवाचन करमना, अनहरी राईना. अिर तिाचा यनशचि ढळला आयण एक यदवस तिान एक छोटरीशरी बकररी आणलरी. तरी फार सदर होतरी. बफाजसारिरी पाढररीशभर, अगावर मऊमऊ कस, टोकदार यशग, लालचटक डोळ, अबिाचा यतचिावर ररीव रडला. यतच तिान आवडरीन नाव ठवल ‘चादणरी’. आकाश उरळन काढणाररी पाढररीशभर चादणरी असत, तस अबिाच आिषि उरळन पसन करणाररी हरी बकररी ‘चादणरी’. अबिान यवचार कला, यहला िप िाऊयपऊ घाल, िपिप ररीव लाव. डोगरात रािचा यवचारहरी यहचिा मनात िािला नको. तिामळ अबिा यतला नहमरी सोबतच ठव लागला. यतचा दोरहरी लाब लाब ठवला. यतला मोकळपणान यहडता िईल. मनसोक चरता िईल. घर तरग वाटणार नाहरी. धोका नको महणन

37

घराभोवतरी चागल मरबत बाबच कपणहरी घालन घतल. चादणरीहरी यतथ रमलरी. अबिालाहरी आपल पितन सफल झालिाच समाधान यमळाल. तिाला वाटल चादणरी आता आपलिाला कधरी सोडन राणार नाहरी. तरी इथ रमलरी. एकदा चादणरीन समोर बयघतल. वा ! पवजताचरी यशिर यकतरी सदर ! यतथ राऊन उडा मारणिात, नाचणिात काि गमत असल ! छ, छ, आपण काि िा बधनात पडलो ! चार यभतीचा तरग, दोराच बधन, कवढ ह दददव ! आपलिाला डोगरच हवा. मक हवा हवरी. मनसोक हदडािला हव. तोच यरवाचा आनद. झाल, यतच वागणच बदलल. अबिाच गवत आवडनास झाल. तिाचिा हातचिा पाणिातला गोडवा हरवला. तिाचिा गोषीत मन रमना. तरी सारिरी तिा डोगराकड बघत बस. यतच दःि अबिाला राणवल. तो यतचरी अयधकायधक काळररी घऊ लागला. बडदासत ठव लागला. अबिान लाडगिाच भि दािवल, तवहा चादणरीन अापलरी दोन यशग दािवलरी. रण तरी सागत होतरी, की यशगानरी तिाचा मकाबला कररीन. लढत दईन. हा यतचा यनधाजर अबिान ओळिला. तिान यतला लाडगिाचा धाक दािवला. तिान मारललिा बकऱिाचिा कथा ऐकवलिा. तरी सरयकत राहावरी, महणन यतला िोलरीत कोडन कलप घातल. ह करताना खिडकीकड तिाच लक रायहल नाहरी. चादणरी तिाच खिडकीतन उडरी घऊन आपल सार बळ एकवटन पळालरी. डोगर रण दोनहरी हात पसरन यतच सवागत करत होता. मोकळा थडगार वारा यतला करवाळत होता. इथ चार यभतरी नाहरीत, कपण नाहरी, दोराच बधन नाहरी, नररचा पहारा नाहरी, सार कस मक. मोकळ.

आनदरी. मनाला हवस वाटत असत तस ! चादणरी तिा वातावरणात हरवन गलरी. नाचलरी, िळलरी, हदडलरी, गािलरी. दपार झालरी. मढा-बकऱिाच कळप आल, गल. मढपाळान हाकलत नल. चादणरीला असा कठलाच कळप वा बधन आता नको होत. हा मोकळपणाच यतला लािमोलाचा होता.

हळहळ अधार पड लागला. दररीतन अबिाचरी यतला बोलवणाररी शरीळ आलरी. चादणरीन तो मोह टाळला. रात झालरी. झडपातन गरजगरज आवार पनहा पनहा आला. दोन िनशरी डोळ चकाक लागल. चादणरीला लाडगिाच समरण झाल. तिाचिाशरी पाणपणान झर दत आपला ररीव गमावणाऱिा बकऱिाचिा कथा आठवलिा. ‘आपण भकड नाहरी. शर आहोत. आपलिातहरी बळ आह. यशग आहत. झर दािला हवरी. रिपरारि काि होईल त होवो, सवजसव पणाला लाव.’ अस यतन ठरवल. लाडगा झडप घालािला आला. चादणरी सामोररी गलरी. यतचा तवष व धिज पाहता तरी वाघरीणच यदस लागलरी. दोघाचरी लढत लागलरी. तरी िप वळ चाललरी. रात सरत होतरी. चादणरी सियोदिाचरी वाट पाह लागलरी. शवटरी कोबडा आरवला. चादणरी रकबबाळ होऊन पडलरी. झाडावररील पकरी ह सार पाहत होत. तिाचिात चचाज सर झालरी. कोण यरकल? बहतकाना लाडगा यरकला अस वाटल. एक शहाणा पकरी महणाला, ‘‘नाहरी. हरी झर चादणरीन यरकलरी.’’

uuu

वातावरनाचलगाबकऱमढपाळान हाकलत नल. चादवा बधन आता नको होत. हा मोकळपहोता.

38

सिाधा

पर. १. खालील चौकटी पणण करा.(अ) अबिाच गाव (आ) अबिाच बकऱिा बाधणिाच यठकाण (इ) अबिा बकररीला िाऊ घालत तिा गवताचरी वयशषट (ई) अबिाचिा नवरीन बकररीच नाव

पर. २. खालील आकती पणण करा.

(अ) छोटा बकरीसाठी अबखान कला सोई

(अा) चादणीचा सिातताचा आनद

पर. ३. कारण वलहा.(अ) अबिाचिा गोषरीत चादणरीच मन रमना, कारण......(अा) चादणरीन अबिाला दोन यशग दािवलरी, कारण........(इ) चादणरी खिडकीतन उडरी घऊन पळालरी, कारण...

पर. ४. उततर वलहा.(अ) बकऱिा महणर रण तिाचरी (अा) डोगरान चादणरीच कलल सवागत (इ) यतचा तवष व धिज पाहता तरी भासलरी

पर. ५. सिमत. चादणरी आयण लाडगा िाचिातरील लढतरीच तमचिा शबदात वणजन करा.

39

वकषवतजाचा पलीकड झप चला चला रजग सार सतदर वतथ पाह चला चला रमतक होऊ बधनाततनीजाग होऊ झोपतनीटाकन दऊ आळसालाजाळन टाक र विकतीलावकषवतजाचा पलीकड झप चला चला रजग सार सतदर वतथ पाह चला चला र ।।१।।

पतढ गल सार सोबतीमाग रावहलो आमही मदगतीआता उड डाण कर ानगतीकषणात अिकाशात र

वकषवतजाचा पलीकड झप चला चला रजग सार सतदर वतथ पाह चला चला र ।।२।।

विजानाचा दषटीनअधातमाचा शकीनदाही वदशात दमदमशातीच गीत र

वकषवतजाचा पलीकड झप चला चला रजग सार सतदर वतथ पाह चला चला र ।।३।।

१३. शातीगीत

हाशम पटल (१९५२) ः उततम वक, कवरी. सखषसौदिाजकड सवदनशरील वततरीन बघणार कवरी. यचतनशरील व अयभरात रयसकता हरी लिन वयशषट. यवयवध यनितकायलकामधन लिन. ‘सगराम’ हा कयवतासगरह पयसदध.

रग ह सदर आह. ह सदर रग बघणिासाठरी मनषिाचिा अगरी असणारा आळस व यवकतरी झटकन, यवजानाचरी कास धरन यकयतराचिा पलरीकड झप घणिाचरी इचछा पसतत कयवततन कवरी विक करत आह.

40

पर. १. कोठ त वलहन चौकट पणण करा.(१) सार सदर रग पहाव

(२) िानगतरीन उडाण कराव

पर. २. (अ) ोग पाण वलहा.(१) दाहरी यदशात दमदम ......... गरीत र. (भकरीच / शातरीच / सवाततिाच)

(आ) खालील शबदाना कविततील शबद शोधा.

(१) सवगडरी -

(२) यनदा -

(३) यवशव -

(४) सगळ -

पर. ३. सिमत.(१) पसतत कयवतत कवरीच महणण तमचिा शबदात यलहा.(२) ‘दाहरी यदशात शातरीच गरीत दमदमल’ िा ओळरीचा तमहाला समरलला अथज यलहा.(३) ‘यवजान आयण अधिातम िाचिा समनविान शातरी नादल’, िा वाकिातन विक झाललिा यवचारायवषिरी तमच

मत यलहा.

सिाधा

विरामवचनह* खालील िाक िाचा ि अभासा.

(१) आवडल का तला ह पसतक (२) रिा महणालरी हो रवणानतर मरी सवज गोषरी वाचणार आह (३) वडरील महणाल जानशवररी कणरी यलयहलरी तला ठाऊक आह कावररील सवाद वाचताना वाकि कठ सपत, पशन आह की उद गार आह, ह काहरीच कळत नाहरी कारण िा वाकिात

यवरामयचनह नाहरीत. बोलताना, काहरी यवधान करताना, पशन यवचारताना, आशचिज, हषज, करोध आदरी भावना विक करताना माणस तिा तिा यठकाणरी कमरी-अयधक वळ थाबतो, महणन तोच आशि यलहन दािवताना वाचकालाहरी कळावा, िासाठरी यवरामयचनहाचा वापर कला रातो. * िरील िाकात ोग विरामवचनह िापरा. विरामवचनह ि ताची नाि खालील तकतात वलहा.

यवरामयचनह नाव

भाषाभास

41

जत नारळीकर (१९३८) : पयसदध िगोलशासतज, लिक, यवजानकथा कादबररीकार. मराठरी सायहतिातरील तिाच महतवपणज िोगदान महणर तिाचिा यवजानकथा. ‘िकाचरी दणगरी’ हा यवजानकथा सगरह; ‘पयषत’, ‘वामन परत न आला’, ‘वहािरस’ िा यवजान कादबऱिा; ‘यवजान आयण वजायनक’, ‘गयणतातलिा गमतरीरमतरी’, ‘आकाशाशरी रळल नात’ इतिादरी पसतक पयसदध. भारत सरकारकडन पदमभषण परसकारान सनमायनत.

आलोकचिा अगरी असणाररी चतराई पसतत पाठातन लिकान वयणजलरी आह.

एकयवसाविा शतकाचिा मधिावर घडणाररी हरी कथा आह आलोक नाईक नावाचिा यवलकण बद यधमान मलाचरी. अतराळातलिा वसाहतीमधि राहन काम करणिासाठरी रगातलिा यनवडक बद यधमान मलामलीना यवशष शाळामधि पयशकणासाठरी पाठवणिात िई. भारतातफफ एक वषवी आलोकचरी यनवड झालरी आयण तो यसगापरचिा शाळमधि दािल झाला. हआन चग हा यचनरी यवदाथवीहरी तिाच शाळत होता.

जिा पररखसथतरीत चगचरी आलोकशरी दोसतरी झालरी तरी ‘अदत’ िा सदरात मोडल. ‘‘नवरीन यवदाथिाजला आत आणा,’’ चगन आजा कलरी. तो एका लाब टबलाचिा मधिभागरी रारासारिा ऐटरीत बसला होता. तिाचिा दोनहरी बारना पाच-पाच मल-मलरी बसलिा होतिा. हरी यसयनअर यवदाथिााचरी कयमटरी होतरी आयण चग यतचा अधिक होता.

हशार मल असलरी, तररी तिाचिात हडपणा नसतो अस नाहरी. यवशषकरन शाळमधि तिा हडपणाला रासतच रोर ितो. यसगापरचिा शाळत हा हडपणा मोठा सवरपात पकट वहािचा. नवरीन यवदाथिााचरी िोड काढणिाचरी यतथ पथाच होतरी. तिा पथला भारदसतपणा िावा, महणन िोड काढणाऱिातफफ एक सयमतरी सथापन करणिात आलरी. यतचिात बहतक दसऱिा वषाजतल यवदाथवी असािच. तास दणिाच वगवगळ पकार जिाचिा सपरीक डोकिातन सवाात रासत यनघतरील तो महारकिा बन. िा यनिमानसार चग तिा कयमटरीचा चअरमन बनला होता.

चगचिा आजवरन दोघानरी राऊन िोलरीबाहर धरन ठवललिा नवरीन यवदाथिाजला आत आणल. ‘‘आलोक नाईक.’’चगन समोरचिा मलाकड पायहल. अगिषरीन हाडकळा; पण चहऱिावर यवलकण बद यधमततच तर

असलला हा मलगा पाहन चगला मनातन तिाचिाबददल सहानभतरी वाटलरी; पण तरी दाबन तो करडा सवरात महणाला,

‘‘मरी हाक मारलरी, की उततर दािच असा इथला ररवार आह.’’‘‘आपला पररचि एकतफफीच झाला. तो पणज वहािचरी मरी वाट पाहत होतो,’’ आलोक शातपण

महणाला. ‘‘आमचरी नाव तला कळणिाचरी काहरी ररररी नाहरी,’’ चग गररला. ‘‘ठरीक आह. तमहाला रर नाव सागािचरी लार वाटत असलरी तर साग नका.’’आलोकचिा चहऱिावर उपरोध यदसत होता. चग वरमला. नहमरी तिाचिापढ आणलल नवरीन यवदाथवी

आधरीच गळन गलल असािच. तिाला पतिततर करणारा पथमच भटत होता. ‘‘मरी हआन चग, मरी िा कयमटरीचा चअरमन.’’ तिान इतराचरी नाव सायगतलरी आयण पढ महणाला,

‘‘तझिापढ र वाढन ठवलि त अशा वळकाढपणान फार वळ पढ ढकलता िणार नाहरी तला!’’

१४. वदव

42

‘‘माझिापढ काि वाढन ठवलि त अरन मला माहरीत नाहरी. त अयपि असल तर पढ ढकलणिाचा पशन उदवतो; पण रोपिात त यपि आह का अयपि आह हच मला माहरीत नाहरी, तोपिात मरी वळकाढपणा करतोि, अस महणण तककसगत होणार नाहरी.’’

आलोकशरी वाद घालत बसलो तर आपला यनभाव लागणार नाहरी ह चगला एवहाना कळन चकल होत. तो सरळ मद दावर आला.

‘‘आमहरी पतिक नविा यवदाथिाजला तरीन काम करािला सागतो. तरी तिान नरीट कलरी तर ठरीक, नाहरी तर तिान आमहरी यदललरी यशका भोगलरी पायहर. इथलरी पथाच आह हरी, तवहा उगरीच ‘का’ महणन यवचार नकोस.’’

‘‘पथा आह महटलिावर ‘का’ महणन यवचारािच नसत ह मला माहरीत आह; पण एक वगळा पशन यवचार?’’

‘‘यवचार.’’ ‘‘तमहरी जिा गोषरी मला करािला सागणार आहात तिा ‘शकि’ कोटरीतलिा असतरील अशरी मरी अपका करतो, कारण रर तिा ‘अशकि’ महणन यसदध झाललिा असलिा तर मला करािला सागणिात अथज नाहरी. तमहरी मला कवल बळरबररीन यशका करािला आणलि असच तिातन यदसन िईल.’’

चगचिा कयमटरीचा दावा अस, की आमहरी यनषकारण यशका करत नाहरी. तिालाच उददशन आलोकचा हा पशन होता. चगला पवाजनभवावरन माहरीत होत, की तो ररी काम करािला सागणार होता, तरी शकि कोटरीतलरी असलरी, तररी इतकी अवघड असणार, की तरी पाहन कठलाहरी यवदाथवी हादरन राईल. तिाचिाकड अशा कामाचरी मोठरी िादरी होतरी.

‘‘िातरील कठलहरी काम अशकि नाहरी िाचरी मरी गवाहरी दतो,’’ तो साळसदपण महणाला. तिान टाळरी वारवलरी आयण महणाला, ‘‘पयहलिा कामाचरी तिाररी करा.’’

तिाचिा सहकाऱिानरी चार मरीटर लाब व आठ मरीटर रद अस एक रारम तिा हॉलचिा फरशरीवर पसरल. मग चग महणाला, ‘‘मरी र काम सागणार आह त तला करािला हव.’’

आलोकन पायहल, की बहतक सयमतरीच सभासद अगायपडान वरनदार होत. तो महणाला, ‘‘काम सागा.’’

‘‘कठलहरी साधन न वापरता आयण तिा रारमाचिा लाल पषभागाला सपशज न करता त सफरचद मला आणन द.’’

आलोकन पायहल, की त रारम वरन लाल होत; पण तिाला आठवल की त आणन पसरणिापववी तिाचिा उलटा पषभागावर त काळ होत. तिान काळररीपवजक रारमाचिा िालरी बोट सारलरी आयण तिाच भडोळ करत मधिभागापिात आला आयण त सफरचद उचलन चगला यदल.

चगन इतर सभासदाकड पायहल. तिानरी मानन अनमोदन यदल. चग महणाला, ‘‘आता दसऱिा कामाचरी साधन आणा.’’एका सहकाऱिान एक कोट आयण राकीट आणल. आलोकचिा अगावर राकीट आयण तिावर कोट

चढवला. तिाचिा हाडकळा शररीरिषरीवर दोनहरी वसत फार ढगळ ढगळ यदसत होतरी. चग महणाला, ‘‘ह दसर काम अस आह - अगावरचा कोट न उतरवता राकीट काढन दािव.’’

आलोकन पायहल की कोट आयण राकीट, दोनहीना बटन नवहतरी. तिाचिा चहऱिावर खसमत झळकल. तो महणाला, ‘‘मरी ह काम करन दािवरीन; पण तिानतर कोट आयण राकीट िाना इसतरी करािचरी रबाबदाररी तमचरी.’’ तिान कोटाचिा दोनहरीकडचिा बार रायकटाचिा हाताचिा भोकात िपसलिा. तिानतर तिान काि काि कल त पाहणाऱिानाहरी नरीट सागता आल नसत; पण यमयनटभरातच राकीट तिाचिा हातात होत आयण कोट अगावर. दोनहरीचा चागलाच चरगळा झाला होता.

43

चगच सहकाररी असवसथ झाल होत. चग आता यतसऱिा कामाकड वळला. ‘‘ह यतसर काम आता करािच आह.’’ तिान एक पोसटकाडज आलोककड यदल आयण महणाला, ‘‘तिा टबलावर कातरी आह. यतन िा

पोसटकाडजला अस भोक पाड, की तिातन तला उभिा उभिा राता िईल.’’ह काम आरवर कठलिाच यवदाथिाजन कल नवहत. एवढाशा पोसटकाडाजमधन पाच फटरी मलगा

कसा राऊ शकल? पण आलोक यकयचतहरी डगमगला नाहरी. तिान तरी बाररीक कातररी घऊन त पोसटकाडज अशा िबरीन कातरल की तिाच एका ततसारखिा नारक; पण आकारान मोठा, बागडरीत रपातर झाल.

आलोक तिा बागडरीतन सहरपण राऊ शकला. कधरी नवह त तिा सयमतरीचिा सभासदानरी सविसफतजपण टाळा वारवलिा.

आलोक तिा यदविातन पार पडणारा पयहलाच यवदाथवी होता.

uuu

सिाधा

पर.१. आकती पणण करा.

कथतील दोन मतख पात

पर.२. ततलना करा.

हआन चग आलोक

१)२)३)४)

पर.३. चौकट पणण करा.

यसगापरचिा शाळतरील पथा

पर.४. चग ान आलोकला कराला सावगतला तीन गोषटी कोणता?

पर.५. आलोकन कौशान आवण बतद वधमततन कला कती कोणता?

44

पर. ६. सिमत.(१) आलोकमधरील तायककक बदधरी यदसणारा पसग सागा.(२) हशार मलामधिहरी हडपणा असतो, ह कथचिा आधार यलहा.

भाषाभास

अनतसिार लखनाबाबतच वनम * खालील शबद िाचा.‘रग’, ‘पकर’, ‘पचमरी’, ‘पयडत’, ‘अबर’ ह शबद ततसम आहत. ह आपण पर-सवणाजनसदधा यलह शकतो, महणर अनसवारानतर िणाऱिा अकराचिा वगाजतरील अननायसक वापरन यलह शकतो. उदा., रङ ग, पङ कर, पञचमरी, पखणडत,अमबर अस. यवशषत: रन सायहति वाचल तर अस लिन यदसत; परत आरकाल अशरी पर-सवणाजन यलयहणिाचरीपदधत रनरी झालरी आह. तिाऐवररी अनसवारच वापरल रातात. िालरील शबद बघा कस यदसतात!‘यनबनध’, ‘आमबा’, ‘िनत’, ‘समप’, ‘दङ गा’ ह शबद बघािला यवयचत वाटतात ना! कारण ह ततसम नाहरीत.पर-सवणज यलयहणिाचरी पदधत फक ततसम शबदापरतरी मिाजयदत आह. ससकत नसलल मराठरी शबद शरीषजयबद दऊनचयलहावत.मराठीत सपषटोचाररत अनतनावसकाबदल शीषणवबद दािा.* खालील शबद िाचा.‘यसह’, ‘सिम’, ‘मास’, ‘सहार.’ िा शबदाचा उचचार िर तर िप वगळा आह ना? िा शबदाच ‘यसवह’, ‘सयिम’,‘मावस’, ‘सवहार’ उचचार अस होत असल तररी यलयहताना ह शबद तस यलह नित. , र , ल , ि , श , ष , स , ह ाचापिथी णाऱा अनतसिाराबदल किळ शीषणवबद दािा.

पर-सिणाणन वलहा. अनतसिार िापरन वलहा.घटा, मयदर, चपा, चचल, मगल रङ गल, चणड, सञच, गोनधळ, बमब

45

१. पतलखनआपलिा मनातरील भावना, यवचार, मत मद दसदपण, ससबदध पदधतरीन अपयकत विकरीपिात यलखित

सवरपात पोहोचवणिाच उततम माधिम महणर पतलिन होि.

पतलिनाचा यवषि (यनवदन), सचना, रायहरात, बातमरी इतिादीपकी एक. कतरीचिा आकलनावरन पतलिन.

कतरीतरील सवज मदद लिनात िण आवशिक.पताचिा यवषिानरप पभावरी भाषाशलरी.

औपचाररक(विावहाररक)

अनौपचाररक(घरगतरी, कौटयबक)

पतलखनाच सिरप

औपचाररक पताची माडणी१. पताचिा सरवातरीला उरविा कोपऱिात पत यलयहणाऱिाच नाव, हददा, यपनकोडसह पतता, यदनाक, ई-पतताहरी

असावा.२. डावरीकड िोगि मािना यलहावा. सबयधत विकरीच नाव, हददा, पतता यलहावा.३. कतरीत यवशषनाम यदल असल तरच त यलहाव. अनिथा पयत, पषक िा यठकाणरी ‘अ. ब. क.’ असा उलि करावा.४. औपचाररक पतात पताचा ‘यवषि’ यलयहण आवशिक आह.५. महोदि/महोदिा अस यलहन पतलिनास सरवात करावरी.६. यवषिानरप लिन व भाषा असावरी.७. शवटरी िोगि त सबोधन वापरन समारोप करावा.८. यलफाफिावररील सवज नोदरी अचक असाविात.

लकषात घा, औपचाररक पतलखन ही एक कला आह, तसच त शासतही आह.

· उपोवजत लखन

िापववीचिा इिततामधि तमहरी कौटयबक पतलिनाच काहरी नमन अभिासल आहत.िावषवी आपण औपचाररक पतपकाराचा अभिास करणार आहोत. १) मागणरीपत २) सवपररचि पत

औपचाररक पत महणजच वािसावक पत* मागणरी, यवनतरी, तकरार, अरज, अराजसाठरी सवपररचि िा पतपकाराचा समावश औपचाररक पतपकारामधि होतो.* औपचाररक पताचरी भाषा.(१) यशषाचार साभाळणाररी असावरी. (२) पताचिा यवषिानसार जिाना पत पाठवािच आह तिाना उददशन वतिाचिा िोगि सनमानानसार सबोधन असाव. (उदा., माननरीि विवसथापक)

पतलिन

पतलखनाच महतिाच घटकपत कोणरी यलयहल? पत पाठवणारा पषकपत कोणाला यलयहल? जिाला पत पाठवािच पयतपत कशासाठरी यलयहल? पताचा यवषि यवषिपत कवहा यलयहल? पत कवहा पाठवािच यदनाकपतता पतिासह यलफाफा

पतलिन हा घटक कतरीचिा सवरपात यवचारला राईल.

46

सिपररच पताच मतद(१) सपणज नाव (२) पतता (३) सपकक करमाक (४) रनमताररीि(५) शकयणक पातता/ (६) छद (७) अनभव/पाररतोयषक (८) इतर कलामधरील पावरीणि

नमतना २l खालील वनिदन िाचा-सबयधत यवषिासाठरी सवपररचि पत तिार करा.

शाळा व यवदाथिााना सवणजसधरी ! सवणजसधरी !!साफलि बक डपो, नायशक, िाचिाकडन माररी राषपतरी डॉ. अबदल कलाम

िाना आगळरीवगळरी आदरारलरी

वाचन परणायदनायनयमतत कोणतिाहरी वाचनरीि पसतकावर ५०% सवलत.

टीप : सिपररच पतातील सिण मावहती विषानतरप परतत कापवनक असािी.

नमतना १मागणीपत

यवदाथवी िा नातिान सवतःसाठरी तमचिा आवडरीचिा पसतकाचरी मागणरी करणार पत यलहा.

शालि गरथालि पमि िा नातिान साफलि बक डपोकड पसतकाचरी मागणरी करणार पत यलहा.

सिपररच पत महणजच िखकक मावहती सादर करणार पत आपलिाला कोणतिाहरी कारणान (अरज करण, यवनतरी करण िासाठरी) सवतःचरी मायहतरी सादर करण आवशिक असत, तवहा िा अनौपचाररक अरज/पतासोबत सवपररचि सादर कराव लागत. त यलयहणिाचा ठरावरीक नमना असतो. तो लकात घिा.

यवशष पयशकण

सवलत १५ ऑगसट त १६ ऑकटोबरः सथळ ः

साफलि बक डपो, मगळवार पठ, नायशक

सचना िलक

५ सपटबर वशकषकवदनविकास विदाल, नदरबार

‘यवदाथवी यशककयदनाच आिोरन’‘यवदाथवी यशकक’ होणिासाठरी इचछक यवदाथिााकडन

सवपररचिपत मागयवणिात ित आह.

सवपररचिपत - २ सपटबरपिात वगजयशककाकड दावरीत.

47

पशनाचरी रचना तिार करता िण, ह महतवाच भायषक कौशलि आह. ह कौशलि पाप होणिासाठरी ‘गद आकलन’ िा घटकाचा समावश अभिासकरमात करणिात आला आह.

यदलला उतारा वाचन तिावर आधाररत पाच पशन तमहाला तिार करािच आहत. ह पाच पशन अस असावत, की तिाचरी उततर पतिकी एका वाकिात ितरील.

१. तिार कलला पशन अथजपणज असावा.२. कोण? कोठ? कवहा? का? इतिादरी पकारचिा पशनाचरी रचना करणिाचा सराव करावा. ३. पशनाच उततर उताऱिातच असल असच पशन असावत. ४. उततर पडताळन पाहावरीत. ५. उततर यलयहणिाचरी आवशिकता नाहरी. ६. पशनाचिा शवटरी पशनयचनह दण आवशिक आह. ७. उताऱिाला ‘िोगि शरीषजक कोणत असल’ असा पशन तिार कर नि.

नमतना गद आकलन उतारा

* खालील उतारा िाचा ि ताचा आशािर परशन तार करा.

२. गद आकलन

काळररीपवजक वाचा

सकलपना समरन घिा.

यवचार समरन घिा.उतारा

रोरचा यदवस आपलिापढ नवरीन आवहान घऊन ितो . तरी आवहान पलणिाच सामथिज अगरी बाणािच असलतर सवतःला घडवल पायहर. सवतःला घडवािच त कशासाठरी, तर ररीवनात िशसवरी होणिासाठरी. िश महणर नमक काि? आपण र उद यदष ठरवलल असत, त पाप करण महणर िश. आपलिा पतिकाचिा अगरी काहरी कौशलि असतात, गणवतता असत. तिा कौशलिाचरी, गणवततचरी सवयोततम पातळरी गाठण महणरच िश. िश यमळवण यरतक महतवाच असत, तिापका यमळवलल िश यटकवण अयधक महतवाच असत. सवकषान यनमाजण कलल सथान यटकवणिासाठरी आपलिाला रोर नव नव यशकाव लागत. ह यशकत असताना चका होण काहरीच गर नाहरी; पण एकदा कललरी चक पनहा पनहा करण मात आपलिा पगतरीतरील धोड आह. तमचरी िररी सपधाज इतराशरी नसत. तरी सवतःशरीच असत. इतराशरी तलना ररर करावरी; पण तरी सवतःचरी कमता वाढवणिासाठरी, दसऱिाला कमरी लिणिासाठरी नवह.

गद आकलन उतारा परशन १. नवरी आवहान पलणिासाठरी काि कराव?२. िश महणर नमक काि?३. गणवततचरी सवयोततम पातळरी गाठण महणर काि?४. िशपापरीपकाहरी अयधक महतवाच काि असत?५. आपलिा पगतरीतरील अडचण (धोड) कोणतरी?

वररील पशन ‘नमना’ महणन आहत. तमहरी िापका वगळ पशन तिार कर शकता.

48

उपिोयरत लिनपकारामधि ‘कथालिन’ हा घटक यवदाथिााचिा सरनशरील लिनाला वाव दणारा आह. कलपना, नवयनयमजतरी, सवभाषत पकटरीकरण ह िा विोगटाच वयशषटपणज पल आहत. कथालिनाचिा िोगि सरावान भावरी कथालिक घड शकतरील.

कथायवषिानसार कथाच यवयवध पकार पडतात. उदा., (१) शौिजकथा (२) यवजान कथा (३) बोधकथा (४) ऐयतहायसक कथा (५) रपककथा (६) यवनोदरी कथा

इतिादरी.कथालिनाच महतवाच घटक राणन घणिासाठरी िालरील मद दाचा अभिास करन कथालिन तत राणन घऊिा.

३. कथालखन

(१) कथाबीज- कथालिन हरी कलपकतवर आधारललरी कला आह. कथाबरीर हा कथचा पाण असतो. कथालिन करताना कथाबरीराचिा यवषिास अनसरन दनयदन यनररीकण, वाचन, अनभव, सरनशरील कलपना, भावना िाचा यवचार करन कथाबरीर फलवाव.

(२) कथची रचना- कथला पारभ, मधि व शवट असावा. कथचरी सरवात आकषजक असावरी. वाकिाचरी रचना पालहायळक नसावरी. अथजपणज छोटरी छोटरी वाकि असावरीत. कथचा मरकर साततिान उतकठावधजक असावा. कथतरील आशिाला काहरीतररी वळण असल, तर उतकठा अयधक वाढत. कथा नहमरी भतकाळातच यलहावरी.

(३) कथतील घटना ि पात- कथाबरीरानसार कथतरील पात व घटना यनवडाविात, तिा कथाबरीराला पढ नऊ शकतरील. घटना घडणिाच सथळ ससगत यनवडाव. पात, घटना व सथळाचिा वयशषटाच बारकाव राणन घऊन वणजन कराव. वणजन यचतदशवी असाव.

(४) पाताच सिभाि विशष- कथतरील आशिाला समपजक अस पाताचिा सवभाव यवशषाच व तिानसार असललिा वतजनाच वणजन कराव.

उदा., राग आला तर- तिान हाताचिा मठरी करकचन आवळलिा इतिादरी.(५) कथतील सिाद ि भाषा-

कथत यनवडललिा पररसराला कथाबरीराला अनसरन कथचरी भाषा असावरी. अालकाररक भाषचा वापर करन कथचरी पररणामकारकता वाढवता ित. यवरामयचनहाचा िोगि वापर करावा. सवादाचरी पररणामकारकता यवरामयचनहामळ यनमाजण होत. पाताचिा तोडरी पाताचिा वयशषटाचिा गररनसार गरामरीण भाषा व बोलरीभाषा िाचा वापर सहरतन करािला हवा. कथमधि वाकपचार, महणरी िाचा सिोगि वापर करावा.

खालील मतद दाचा सविसतर विचार करा.

कथालखन

कथाबरीरकथचरी सरवात

कथतरील घटना व सथळ

कथतरील पात

पाताच सवभाव यवशषपातामधरील सवादयवषिाला अनसरन भाषा

कथचा शवट

शरीषजक

तातपिज (कथतन यमळालला बोध, सदश, मलि)

49

कथालिनासाठरी वररीलपका वगळा, सरनशरील पद धतरीन कतीचरी माडणरी कलरी राऊ शकत. अशा वयवधिपणज कतीचा शोध घिावा व तिाचा अभिास करावा.

आर शाळमधि िो िोचिा सघाच आतरशालि सामन सर होणार होत. सकाळरी ७ वारताच शाळचा सवज सघ मदानावर हरर होता. सवााचिाच मनात उतसकता, उतसाह, चतनि सचारल होत. सलरीम आमचिा सघाचा कणजधार मात अरन िािचा होता. आमहरी सवजरण तिाचरी आतरतन वाट पाहत होतो. सलरीम अरन का ित नाहरी महणन यचतरीतहरी होतो.

पचानरी दोनहरी सघाना मदानात पाचारण कल. सघात करबर सर झालरी आयण तवढात धापा टाकत सलरीम मदानावर आला आयण.....

कथालखन नमतना

l खालील अपणण कथा िाचा. ततमचा विचारान ि कपनन कथा पणण करा.

l ततमही वलवहला कथला ोग शीषणक दा ि कथच तातपण वलहा.

l ततमही कथा तार करताना ि वलवहताना कोणकोणता गोषटी विचारात घता ाची ादी करा.

(६) शीषणक, तातपण- सपणज कथचा आशि, कथतरील मलि/सदश विक करणार शरीषजक असाव. कथतन यमळणारा सदश/मलि यकवा कथतरील वयशषटपणज आशि पयतयबयबत करणार तातपिज असाव. कथालखन पणणत: सजनशील कपकतिर अपवकषत आह. कथाबीज विसतारासाठी, अपणण कथा पणण करणासाठी

िगळा नािीनपणण विचार वकिा कपना अपवकषत आह. विदाराानो, ततमचा सजनशील कपनला खप धतमार िट शकतात. ताना िक वनरीकषण ि कपकतन अवभवक

करा.

कथालखन ममापनाचा वनोवजत कती

(१) कथायवषिावरन कथालिन (३) यदललिा शबदावरन कथालिन (२) मद दावरन कथालिन (४) कथचा पवाजधज दऊन उततराधज यलयहण यकवा उततराधज दऊन पवाजधज यलयहण.

50

लकष दा.

िततानत लखन

मथळासपषरीकरण

घटनाचा िोगि करम

लहान वाकि व लहान पररचछद

सथळ, काळ, विकरी िाचा अचक उलिघटनच नमक वणजन

४. िततानत लखन

घडला घटनच नमक िणणन

कलपनला अयरबात वाव नाहरी

लकषात ठिा सतिकथन व वसतयनषता िास महतव

* वततानत लिनात राग, आनद, द:ि, आशचिज इतिादरी तरीवर भावना विक करण अपयकत नाहरी.

* सभा, समलन, वशवबर, काणशाळा ाचाविषी एखादा घटनसबधी सविसतर ि कमिार मावहती सागण महणज िततानत लखन हो.

आटोपशरीर व आकषजक पद धतरीन लिन आवशिक यदनाक, वळ, यठकाण दण आवशिक

िततानत लखन

िततानत

• वररील वततानत वाचा व तिासाठरीचरी कतरी तिार करा.

{ िाचन पररणावदन सपनन {१६ ऑकटोबर, पारनर, वज. नगर ः परणा यवदालिात वाचन परणा यदनायनयमतत ‘३ तास वाचनाच’ कािजकरम सपन झाला. कािजकरमाच पमि पाहण महणन पयसदध लिक शररी. द.मा. यमरासदार उपखसथत होत. कािजकरमाचिा सरवातरीला शररी.द.मा. यमरासदार िानरी आपलिा यवनोदरी, िमासदार शलरीत वाचनाच महतव सायगतल. इितता आठवरी त दहावरीचिा यवदाथिाानरी आपलिा आवडतिा पसतकाच सलग ३ तास वाचन कल. यवदाथिााना वाचनाचरी गोडरी लावणिास हा कािजकरम नकीच उपिक ठरल. कािजकरमाच शवटरी शाळचिा मखिाधिापकानरी मलाच कौतक कल. पसतक उपलबध करन दणिात मोठा वाटा असणार यशकक व गरथपाल िाच आभार मानल. यवदाथिाानरीहरी वाचनाचा परपर आनद घतला.

िततानत लखन नमतना

निमहाराषटटर विदालयवमाननगर, वसई.

जागवतक विजानवदन सोहळारागयतक यवजानयदनायनयमतत सपयसदध

िगोल शासतज डॉ. रित नारळरीकर िाच विाखिान

पमि उपखसथतरी- .........

२८ फबवाररी

िळ

सकाळरी ११ वारतासथळ-

डॉ. होमरी भाभा सभागह

l खालील विषािर िततानत लखन करा.

51

५. लखनकौश

वनबध लखनयनबधलिन महणर यवषिानरप कललरी यवचाराचरी मददसद माडणरी होि. एिादा यवषिाचिा अनषगान आपलिा

मनात िणार यवचार, भावना, कलपना, सवानभव िाना पभावरी भाषत मददसदपण माडण महणर यनबधलिन. यनबधलिनात यलयहणाऱिाचिा यवचाराच पयतयबब पडत असत. लिनकौशलिाचा यवकास व अयभविकरी कमतचा यवकास ह यनबधलिन घटकाच पमि उद यदष आह.

पाठपसतकातरील यनबधलिन-लिनकौशलिातगजत आपण इितता नववरीसाठरी वणजनातमक व आतमकथन िा यनबधपकाराचा अभिास करिा.

कलपकता, तककसगतरी, यवचाराचरी ससगत व ससबदध माडणरी हरी लिनकलचरी काहरी वयशषट आहत. आपण यनबध यलयहतो महणर यवषिाचिा अनषगान असलल आपल वाचन, यचतन, यनररीकण, यवचार व भावना िाना शबदबदध करतो. आपल अनभव मद दसदपण माडतो. तिासाठरी पतिक अनभवाकड सवदनशरीलतन पाहता िािला हव. आपलिा शबदातरील अनभव इतराचिा मनाला यभडल असा माडता िािला हवा. शबदातन भाषासौदिज विक वहािला हव.

वाचन, आकलन, यनररीकण, यवचार, भावना, कलपना व अनभव िाचरी पभावरी शबदात अयभविकरी हा लिनकौशलि यवकासाचा गाभा आह.

यनबधलिनासाठरी आवशिक कमता, कौशलि, अभिास घटक ह सवजच यनबध पकाराबाबत समान असल तररी पतिक यनबध पकाराच सवत:च वगळपण असत. यनबध पकार हाताळताना तरी वयशषट लकात घण, तरी अभिासण, सिोगि उपिोग करण आवशिक ठरत.

(१) िणणनातमक -एिादरी घटना, पसग पायहलिावर, अनभवलिावर यकवा कलपनन तिाच नमक वणजन पभावरी शबदात करण ह

वणजनातमक यनबधात अपयकत असत. वणजनातमक यनबधासाठरी विकरीच आवडत सथळ, पशपकरी यकवा घडललरी घटना, पसग, यनसगज इतिादरी यवयवध पकारच यवषि अस शकतात.

वणजन करताना सवाात महतवाच असत त सकम यनररीकण. अवातर वाचनान यमळवललरी मायहतरी, आपल यवचार, भावना, सवदनशरीलता िाचरी रोड दऊन त यनबधाचिा यवषिानरप मददसदपण माडण ह महतवाच असत.

वणजनातमक यनबधात वणजन अगदरी हबहब यनबधायवषिाच शबदयचत डोळासमोर उभ राहरील अस होण ह यनबधलिनाच महतवाच अग आह.

यनबधलिन करताना लकात घिािच मदद -(१) आकषजक सरवात (२) यवषिानरप भाषा व मरकर(३) भाषाशलरी (४) सिोगि समारोप/शवट

वकती वलवहल ापकषा कस वलवहल, का विचार कला, विषाची माडणी कशी कली, ह अवधक महतिाच आहत.

यवषिानरपभाषा

यचयकतसक यवचार

बहशरतता

वाचन

यनररीकण

कलपना अनभव

भावना यचतन

शबदसपततरी

वनबधलखनासाठी आिशक गोषटी.

52

आतमकथन नमतना

नमतना-कती

वररील घटक (फल) तमचिाशरी बोलत आह, अशरी कलपना करन तिा घटकाच (फलाच) आतमवतत यलहा.

माझा आिडता सण

सणाच सासकवतक महतिसणाच सामावजक महति कोणता सण आिडतो?

का आिडतो?

सणाचा कालखड सण साजरा करणाची पदत

सणाचा आनद डतो?

♦ माझरी यनयमजतरी♦ माझ सौदिज♦ माझ महतव♦ माझ उपिोग

♦ माझ द:ि

(२) आतमकथन- आतमलखन करताना लकषात घाच मतद : (१) सररीव आयण यनरवीव घटकाबाबत सवजसमावशक यवचार. (२) तिाचिा भावना, सिद:ि, सविरी, उपिोयगता, कािज िाचा शोध यनररीकणशकरीन घण. (३) आपण सवत: तरी वसत आहोत अशरी कलपना करन. (परकािा पवश)(४) कलपनाशकरीचिा माधिमातन नाटपणज ररीतरीन कलपना माडण. (५) सपणज लिन करताना भाषा पथमपरषरी एकवचनरी असावरी.