महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण.

मराठी

बालभारतीइयतता सहावी

शजारचा ‘कय आर कोड’ तसच ा पसतकात इतर ठिकाणी ठिलल ‘कय आर कोड’ सारटफोनचा वापर करन सककन करता तात. सककन कलावर अापलाला ा पाठयपसतकाचा अधन-अधापनासािी उपकत ठलक/ठलकस (URL) ठळतील.

मजरी कर. ः जा.कर. मराशसपरप/अनवनव/नशपर/२०१५-१६/१६७३ नििाक- ०६/०४/२०१६

परथमावतती ः २०१६ © महाराषटर राजय पाठयपसतक निनममिती व अभयासकरम सशोधि मडळ, पण - ४११ ००४.ा पसतकाच सवट हकक हाराषटर राज पाठयपसतक ठनठटती व अभासकर सशोधन डळाकड राहतील. ा पसतकातील कोणताही भाग सचालक, हाराषटर राज पाठयपसतक ठनठटती व अभासकर सशोधन डळ ाचा लखी परवानगीठशवा उदधत करता णार नाही.

मराठी भाषा अभयासगट सिसयमराठी भाषा तजजञ सनमती ःशी. नािव च. काबळ (अधकष)फािर फानसस ठिठरिरो (सिस)डॉ. सनहा जोशी (सिस)डॉ. रोठहणी गाकवाड (सिस)शीती ाधरी जोशी (सिस)शी. अर हबीब (सिस)शीती अचटना नरसापयर (सिस)शीती सठवता अठनल वाळ(सिस सठचव)

सयोजि ः शीती सठवता अठनल वाळ ठवशषाठधकारी, रािी

शीती उषािवी परताप िशख ठवष सहाक, रािी

नितरकार ः फारख निाफ

मखपषठ ः रशा बवव

अकषरजळणी ः भाषा ठवभाग, पाठयपसतक डळ, पण.

निनममिती ः सनचििानि आफळ, ख ठनठ टती अठधकारीसठचन हता, ठनठटती अठधकारी

ठनतीन वाणी, ठनठ टती सहाक

कागि ः ७० जी.एस.ए. ठकरवोवह

मदरणािश ः N/PB/2016-17/50,000

मदरक ः GANESH PRINTERS, KOLHAPUR

परकाशक नववक उततम गोसावी

ठनतरक पाठयपसतक ठनठटती डळ,

परभािवी, बई - २५.

शी. साधान ठशकतोड

शी. बापय ठशरसाि

शीती पराजली जोशी

शीती विही तार

शी. र लहान

परा. ठवज रािोड

डॉ. ाधव बसवत

शी. िठविास तार

शी. सिीप रोकड

शीती नसता गालफाड

डॉ. परोि गारोड

शीती िीपाली पळशीकर

‘राषटरीय अभयासकरम आराखडा २००५’ आनण ‘बालकािा मोफत व सकीचया नशकषणािा हकक अनधनियम - २००९’ अनसार हाराषटर राजात ‘पराथनमक नशकषण अभयासकरम -२०१२’ तार करणात आला. ा शासना अभासकराची काटवाही २०१३-२०१४ ा शाल वषाटपासयन करश: सर झाली आह. ा शासना अभासकरावर आधाररत इतता सहावी ‘रािी बालभारती’ ह पाठयपसतक तार करणात आल आह. ह पाठयपसतक आपला हाती िताना आमहाला आनि वारतो.

अधन-अधापन परठकरा बालकठरित असावी, सवअधनावर भर ठिला जावा, अधन व अधापन परठकरा आनििाी वहावी असा वापक दनषकोन सोर िवयन ह पसतक तार कल आह. पराथठक ठशकषणाचा ठवठवध रपपावर ठवदाराानी नका कोणता कषता परापत करावात ह अधन-अधापन करताना सपष वहाव, तासािी ा पाठयपसतकात भाषाठवषक अपठकषत कषता ठवधानाचा सावश करणात आला आह.

ा वोगरातील ठवदारााचा भावठवशवातील पाि व कठवताचा सावश पाठयपसतकात कलला आह. भाठषक कौशलाचा ठवकासासािी नावीपयणट सवाधा, उपकर व परकलप ठिलल आहत. ‘शोध घऊा, ह करन पाहा, खळ ा शबिाशी, सार हसया, वाचा, अोळखा पाह, ठवचार करन सागया, भाषची गत पाहा’ ा शीषटकाखाली ठिलला जकरातयन ठवदारााची ठनरीकषणकषता, ठवचारकषता व कठतशीलता ास वाव ठिला आह. ‘आपण सजयन घऊा’ ा शीषटकाखाली वाकरण घरकाची सोपा पि धतीन ाडणी कली आह. ठवदाराानी नवीन शबि, वाकपरचार व महणी ाचा वापर सहजतन करावा, तसच ताचाध वाकरणठवषक जाण ठनाटण वहावी, महणयन ह सवट नोरजक व सोपा पदतीन ठिल आह. ‘कठवता करा’ ा शीषटकाखाली परथच शाल ठवदारााचा कठवताना सथान ठिल आह. हाराषटरातील ठवठवध बोलीचा पररच वहावा ा दनषकोनातयन बोलीभाषतील उताऱाचा सावश कला आह. सवचछता, आपतती ववसथापन ासारखा ठवषाबाबत ठवचार कराला ठवदाथथी परवधतत वहाव, ासािी पाठयपसतकात परसगठचतर ठिली आहत. ठचतराच ठनरीकषण, तावर ठवचार, चचाट व तासबधी सवतःच अनभवकथन ातयन ठवदारााध जाणीव-जागधती ठनाटण होईल. ठवदारााना सवतःची कलपकता वापरन लखन करता ाव, ठवचार वकत करता ाव, ासािी वठवधपयणट परशन व कती पाठयपसतकात साठवष कला आहत. पाठयघरक कस हाताळाव, ाबाबत ठशकषकाना ागटिशटनपर सयचना अनक ठिकाणी ठिला आहत.

रािी भाषा तजजञ सठती, अभासगर सिस आठण ठचतरकार ाचा आसथापयवटक पररशातयन ह पसतक तार झाल आह. पाठयपसतक जासतीत जासत ठनिदोष व िजविार वहाव, ा दषीन हाराषटराचा सवट भागातील ठनवडक ठशकषक, तसच काही ठशकषणतजजञ व ठवषतजजञ ाचाकडन ा पाठयपसतकाच सीकषण करणात आल. आलला सयचना व अठभपरा ाचा काळजीपयवटक ठवचार करन ा पसतकाला अठत सवरप िणात आल.

रािी भाषा तजजञ सठती, अभासगर सिस, ठनठतरत तजजञ, सबठधत सीकषक व ठचतरकार ा सवााच डळ नःपयवटक आभारी आह. ठवदाथथी, ठशकषक व पालक ा पसतकाच सवागत करतील, अशी आशा आह.

पण ठिनाक : ८ एठपरल, २०१६, गढीपाडवा भारती सौर ः १९ चतर १९३८

परसतावनता

(च.रा.बोरकर)सचालक

हाराषटर राज पाठयपसतक ठनठटती व अभासकर सशोधन डळ, पण.

भाषानवषयक कषमता ः परथम भाषा मराठी

कषतर कषमता

शरवण १. आकाशवाणी व ठवठवध वाठहावरील बातमा, चचाट लकषपयवटक ऐकता ण.२. वकताची भाषण, बससथानक व रलवसथानकावरील सयचना सजपयवटक ऐकता ण.३. घरी व पररसरात घडणार अनौपचाररक सभाषण सजपयवटक ऐकता ण.४. पाि, कठवता, ठवनोि, गाणी लकषपयवटक ऐकन ताचा आनि घता ण.५. गाण, सयहगीत, कठवता, कथा तसच इतर साठहतपरकाराचा धवठनठफती सजपयवटक ऐकता ण.६. ठवठवध बोलीभाषाच नन सजपयवटक ऐकता ण.

भाषणसभाषण

१. कठवता, गाणी अठभनासह व ोग आरोह-अवरोहासह आनििाी पदतीन महणता ण.२. घर व पररसरातील ोठया ाणसाचा सवािात सहभाग घता ण.३. शाळतील सहशाल उपकरात सहभागी होण.४. ठतरासवत गरचचवत सहभागी होऊन, ताच ठवचार जाणयन घऊन, तावर आपल त िापण ाडता ण.५. चचवध सहभागी होऊन आपल ठवचार, त सोरचा वकतीला नकपणान सागता ण.६. सपष उचिारासह ोग शबिाचा वापर करन बोलता ण व सवाि साधता ण.

वािि १. पाठयपसतक व पाठयतर साठहताच अथाटनसार सजपयवटक परकर वाचन करता ण.२. ठिलला वळत ोग गतीन सजपयवटक यकवाचन करता ण.३. ठिलला वळत ोग गतीन, ोग आरोह - अवरोह व ठवराठचह ाची िखल घऊन, अथटपयणट परकर वाचन करता ण.४. उताऱाच वाचन करन ोग शीषटक िता ण.५. वतट ानपतर, ाठसक व पसतक ातील बालसाठहताच सजपयवटक वाचन करन आसवाि घता ण.६. आतरजालावर उपलबध असलला रािी शकषठणक सकतसथळावरील ाठहतीच वाचन करता ण.७. सावटजठनक ठिकाणचा सयचना सजपयवटक वाचता ण.

लखि १. िोन अकषर, िोन शबि ात ोग अतर िवयन लखन करता ण.२. पररचछिाच अचयक अनलखन व शतलखन करता ण.३. ऐकलला औपचाररक सभाषणातील परख द सवतःचा शबिात ठलठहता ण.४. ठिलला ठवषावर दसयिपण आि त िहा वाकात लखन करता ण.५. आपला पररसरातील वकतीच शबिठचतर ठलठहता ण.६. शाळच हसतठलनखत, ठवठवध ाठसक ासािी कथा, कठवता, ठवनोि इतािीच लखन करता ण.७. िोन-तीन वकतीध होत असलला सवािाची कलपना करन सवािलखन करता ण.८. पाठहलल परसग, घरना, ठचतर ाच वणटन सवतःचा शबिात ठलठहता ण.९. ठिलला उताऱाच सजपयवटक वाचन करन ताच पररचछि करता ण.

इतता सहावीचा अखरीस ठवदारााध भाषाठवषक पढील कषता ठवकठसत वहावा, अशी अपकषा आह.

अधययि कौशलय

१. शबिकोश आकारठवलहानसार पाहता ण. २. रािी ठवषाचा ‘ाझा शबिकोश’ तार करता ण. ३. वाकपरचार व महणीचा जीवनववहारात उपोग करता ण. ४. ठवसतधत ाठहती ठळवणासािी सिभट शोधता ण. ५. आकतीत ठिलला ि दानसार ाठहतीच वणटनातक लखन करता ण. ६. भाषा सधदीसािी वगवगळ बालसाठहत व इतर साठहताचा सगरह करण. ७. सगरठहत साठहतातील सठवचार, कथा, ठवठवध ठवष इतािी पररपािात सािर करण . ८. सकतसथळाचा आधार पयरकवाचन साठहत गोळा करता ण.

भाषाभयास १. पररसरातील बोलला जाणाऱा बोलीकडन पराणभाषकड जाता ण. २. इतर भाषातयन आलल शबि जीवनववहारात वापरता ण. ३. शबिकोडी सोडवता ण. ४. सााना, ठवशषना, भाववाचक ना ह नााच परकार ओळखता ण व ताचा वापर करता ण. ५. परषवाचक सवटना, िशटक सवटना, सबधी सवटना, परशनाथटक सवटना ह सवटनााच परकार आळखता ण व ताचा वापर करता ण. ६. वाकातील ठवशषण व ठवशष ओळखता ण. ७. गणवाचक ठवशषण, सावटनाठक ठवशषण, सखावाचक ठवशषण ह ठवशषणाच परकार ओळखता ण व ताचा वापर करता ण. ८. सकटक, अकटक, सकत व सहाक ठकरापि ह ठकरापिाच परकार ओळखता ण व ताचा वापर करता ण. ९. शि धलखनाचा ठनाचा लखनाध उपोग करता ण.१०. बोलीभाषतील ठवठवध नन अभासण.

http://www.bookganga.comhttp://www.marathimati.comhttps://marathikavita.co.in https://marathikavitaa.wordpress.comhttp://www.warli.inhttp://www.marathimati.com/maharashtra/travel/fortshttps://www.maharashtratourism.gov.in/treasures/fortshttp://www.ndmindia.nic.inhttp://prabodhininashik.in/index.php/presentations/77-disaster-managementhttp://saneguruji.net

सकतसथळ

भाग - १ भाग - २

भाग - ३ भाग - ४

अ.कर. पाठ/कनवता, लखक/कवी प. कर.

१.

२.

३.

४.

५.

६.

७.

बलसागर भारत होवो (गीत)- सान गरजी

साकल महणत, ी आह ना!

डॉ. कला ाच बालपण- डॉ.ए.पी.ज. अबिदल कला

गवतफला र! गवतफला! (कठवता)- इठिरा सत

बाकी वीस रपाच का?- बाबाराव सळ

पण थोडा उशीर झाला...- सिीप हरी नाझर

आपल परवीर

१

२

७

१२

१५

२१

२४

अ.कर. पाठ/कनवता, लखक/कवी प. कर.

८.

९.

१०.

११.

१२.

१३.

ा (कठवता)- स.ग. पाचपोळ

वारली ठचतरकला- डॉ. गोठवि गार

सगधी सधषी- ना.ग. गोर

ाझा आजान पजान (कठवता)- शकर अठभान कसब

ला ोि ि वहाच!- ठपरविा करड

आपली सरकषा, आपल उपा!

२८

३१

३६

४२

४६

४९

अ.कर. पाठ/कनवता, लखक/कवी प. कर.

१४.

१५.

१६.

१७.

१८.

१९.

आता उजाडल! (कठवता)- गश पाडगावकर

बालसभा

सफर रटरोची- कराती गोडबोल - पारील

िदखण बोरभर- डॉ. ठचतरा सोहनी

बहोल जीवन (कठवता)- रण रणठिव

ल बाजाराला जााच बाई!- परभा र. बकर

५३

५६६१

६५

७०

७३

अ.कर. पाठ/कनवता, लखक/कवी प. कर.

२०.

२१.

२२.२३.२४.२५.

२६.

ओळख थोराचीभाग - १. - सज िदधाण भाग - २. - -ा काळाचा भाळावरती (कठवता)- उतत कोळगावकरवठडलास पतरपररवतटन ठवचाराचरोजठनशीनवा पलय- परठतभा पानरसतवाणी- सत बठहणाबाई- सत ठनटळा- फािर थॉस सरीफस

७९

८१

८५९१९४९७

१०१

अनकरमणिकता

1

बलसागर भारत होवो

बलसागर भारत होवो ववशवात शोभनी राहो ।।ध।।

ह ककण करर बावधयल,जनसव जीवन विधल,राषटारथ पाण ह उरल,मी वसि ध मरायाला हो । बलसागर.... ।।१।।

वभवी िश चढवीन,सवथसव तयास अरपीन,हा वतवमर घोर सहाररन,या बध सहाययाला हो । बलसागर .... ।।२।।

हातात हात घऊन, हियास हिय जोडन,ऐकयाचा मतर जरन,या कायथ करायाला हो । बलसागर .... ।।३।।

करर विवय रताका घऊ,वपय भारत गीत गाऊ,ववशवात रराकरम िाव,ही माय वनजरिा लाहो । बलसागर .... ।।४।।

या उठा कर हो शरथ,सराि विवय ररषारथ,ह जीवन ना तरर वयरथ,भागयसयथ तळरत राहो । बलसागर .... ।।५।।

ही माय रोर होईल,वभव विवय शोभल,जगतास शावत िईल,तो सोनयाचा विन यवो । बलसागर .... ।।६।।

l ऐका व महणा.

रराकरम, ऐकय, सवा, तयाग आवण िशभकी याचयामधन आरला भारत िश अवधक शककशाली वहावा अशी अरका सान गरजीनी या समहगीतात वयक कली आह.

सान गरजी-(१८९९-१९५०) सान गरजीनी करा, कववता, कािबऱया अस ववरल लवलत लखन, तसच वचाररक लखन कलल आह. ‘शयामची आई’, ‘धडरडणारी मल’, ‘भारतीय ससककती’, ‘गोड गोषी’, ‘सिर रतर’ इतयािी तयाची रसतक पवसि ध आहV. ह गीत ‘सफवतथगीत’ या रसतकातन घतल आह.

शिकषकासाठी ः ववदारयााकडन समहगीत तालासरात महणन घयाव. समहगीताचया धववनवती ऐकवावया.

१ भाग - १

२

2

सायकल महणत, मी आह ना!

मी आह सायकल! काही लोक मला दचाकीही महणतात.

पडलला साखळीची दततबकडी बसवली; पण मला खरा वग आला तो रबरी टायरमळ. १८८७ साली जॉन

बॉइड डनलॉप यानी त शोधन काढल होत. पहहली दोनश वरष मी रखडत चालल; पण पढची शभर-दीडश वरष मी कधी थाबल नाही.

माझा परचार-परसार आहण वापर खप मोठा परमाणात झाला. जगातील असा एकही दश नाही, की जथ माझा वापर होत नाही. लहान मलाच पहहल वाहन खळणयातला लाकडी घोडा असल; पण दसर वाहन मीच आह. आई-वडील आपलया मलाना सायकल हमखास आणन दतात. का माहीत आह? एक तर हकमत माफक आहण अपघाताची शकयता एकदम कमी! तमही तयावरन पडलात तरी खरचटल, थोडीशी

दखापत होईल, अन ती लगच बरी होईल, मातर तमही तयातन धडा हशकाल. एकदा का तमहाला आतमहवशवास आला, की मग तमची माझी सगत कायमची जळत.

तस महटल तर माझा जनम १६९० चा. फानस दशातील एम . डी. हसवहकक ह माझ जनमदात. १८७६ साली एच . ज. लॉसन यानी मला गती यावी, महणन

लहानापासन मोठापययत सहज वापरता यणार वाहन महणज सायकल. पयायावरण व आरोगयाचया दषीन हहतकारक, कमी खहचयाक, वापरणयात सहजता असलली सायकल सवतः आपली माहहती या पाठातन सागत आह. हा एक आतमकथनातमक पाठ आह.

� खालील चित पाहा. जया वाहनानी तमही परवास कला आह, तयापढ चिललया िौकटीत P अशी खण करा.

3

आई तमहाला महणत, ‘जा िकानातन साबण घऊन य.’ तमही कटाळा करत नाही. मला बाहर काढता अन वटटग वटटग करत माझयावर सवार होऊन िकानात जाता. साबण आणता, कधी भाजीराला, कधी आजोबाचया औषधाचया गोळा तर कधी िध आणता. घरात मी असल, की अशी छोटी-मोठी काम कशी रटारट होतात, नाही का?

कार-बाइक चालवायची असल, तर तयासाठी खास चालक ररवाना काढावा लागतो. माझयासाठी तयाची मळीच गरज नाही. लहान मला-मलीरासन आजी-आजोबारयात कोणीही मला चालव शकत अन कधी आडरसतयाला रकचर झालच, तर मला हातात धरन आणायला काही अवघड नाही, कारण मी आह सडरातळ आवण हलकीलकी. कार आवण बाइकचा वग माझयारका जासत आह ह मानय. खर लाब जायच असल वकवा काही तातडीच काम असल, तर तयाचा वारर जरर करावा; रण शाळला, बाजाराला, ऑवसला जायच असल तर एवढा वगाची काय गरज? सरळ माझयावर सवार वहा आवण कमी अतरावरचा पवास सखि करा.

मी तमचयासाठी िोन दषीनी लाभिायक आह, वयककक आवण सामावजक! कस त सागत. ह राहा, तमही रोज मला वनयवमतरण चालवल तर तमहाला वगळा वयायाम करणयाची गरज रडणार नाही. घाम यईरयात मला चालवलयान तमची पस अवधक कायथकम होतात, मासरशी तिरसत राहतात. घाम वनघालयान जािा मि जळन जातो व पवतकारशकी वाढत आवण तमचया रायाच सनाय बळकट होतात. हा झाला आरोगयाचा ायिा. माझी वकमत तशी माकच, तयामळ तमच रस

वाचतात. माझया िरसतीचा खचथही ार होत नाही. मला रटटोल, वडझल लागत नाही. तयातनही रस वाचतात. वशवाय इधन बचतही होत. माझयासाठी रावकिगला ारशी अडचण यत नाही. या वयककक लाभाबरोबर मी सामावजक व राषटीय लाभानाही हातभार लावत. तो कसा ह ऐकायचय? आरलया िशाला रटटोल, वडझल, रॉकल ररिशातन ववकत घयाव लागत, तयामळ आरल चलन ररिशात जात. त वाचवायला हव.

वाहनाची सखया वाढली, की वाय पिषण वाढत. वाहतक कोडी होत. मोठा शहरात हा समसया आता जीवघणया ठरत आहत. तमही सगळानी सावध वहायला रावहज. रयाथय नसता तर गोष वगळी; रण मी आह ना तयाला रयाथय! पिषण टाळणयासाठी वाहतक कतरात माझा वारर जगभर होत आह. रररससारखया अनक शहरात आज हजारो लोक आनिान माझा वारर करतात.

अर हो, मी आता बरीच आधवनक झालय बर. वगवगळा ररात मी तमहाला भट शकत. मळातली मी वबनवगअरची. आता मला वगअररण लागल. शयथतीसाठी माझी बाधणी वगळी असत अन रयथटनासाठी वगळी. तमची जशी आवड तशी करा माझी वनवड! चला तर मग धम ठोकफया!

शिकषकासाठी ः ववदारयााचया अनभवववशवातील वसतवर आतमकरनातमक लखन करणयास ववदारयााना पररत कराव.

4

सवाधयाय

पर. १. िार-पाि वाकयात उततर शलहा. (अ) मल सायकलचा वारर कशाकशासाठी करतात? (अा) सायकल चालवणाऱयाला वगळा वयायाम करणयाची गरज रडणार नाही अस का महटल आह? (इ) सायकलचया ररात कसा कसा बिल होत गला?पर. २. तमचया िबिात उततर शलहा. (अ) आठवडातन एक विवस सवतःच वाहन न वाररता, सावथजवनक वाहनानच पवास करायचा अस

सवाानी ठरवल, तर कोणकोणत ायि होतील? (आ) तमचया कटबातील, रररसरातील वयकीनी सायकलचा वारर करावा यासाठी तमही कोणकोणत

पयतन कराल ?पर. ३. खालील आकतीत शिललया मि दापरमाण सायकल िालवणयाि फायि शलहा.

पर. ४. सायकलि शनरीकषण करा व शतचया भागािी नाव शलहा.पर. ५. सायकल शिकताना तमहाला आलल अनभव आठ त िहा वाकयात शलहा.पर. ६. सगणक तमचयािी बोल लागला तर.... कलपना करा व शलहा.पर. ७. सायकल व मोटारसायकल यािा सवाि आठ त िहा ओळीत शलहा.

(अ) खालील िबिाि अरथ समजन घया. (अ) पचार व पसार (आ) ववशवास व आतमववशवास (आ) खालील वाकपरिारािा वाकयात उपयोग करा. (अ) रखडत चालण (आ) धडा वशकण (इ) हातभार लावण (इ) हलकीफलकी महणज खप हलकी, तस खालील िबिाि अरथ शलहा. (अ) कधीमधी (इ) धामधम (उ) साधसध (आ) अवतीभवती (ई) रटका (ई) ‘आडरसता’ यासारख आणखी िबि शलहा.

उपकरम ः तमचया गावातील सायकल िरसती करणाऱया वयकीची भट घया. सायकल िरसतीचया ववववध कामाबाबत तया वयकीकडन मावहती वमळवा.

खळया िबिािी.

वयककक ायि सामावजक ायि राषटीय ायि

5

वाकय ह शबिाच बनलल असत. शबिाची कायष ववववध असतात. तयाचया ववववध कायाावरन तयाना वगवगळी नाव िणयात आली आहत. तयाना शबिाचया जाती महणतात. वाकय होणयासाठी शबिाचया ररात आरण कधी कधी बिल करतो. काही शबिाचया ररात बिल होतो, तर काही शबि मळीच बिलत नाहीत. जया शबिामधय बिल होतो त ‘ववकारी वकवा सवयय शबि’, तर जया शबिामधय बिल होत नाही त ‘अववकारी वकवा अवयय शबि’ होत. खालील तकतयाच वनरीकण करा.

नाम

सवथनाम

ववशषण

वकरयारि

वकरयाववशषण अवयय

शबियोगी अवयय

उभयानवयी अवयय

कवलपयोगी अवयय

शवकारी िबि (सवयय) अशवकारी िबि (अवयय)

िबिाचया जाती

मागील इयततत आरण नाम, सवथनाम, ववशषण व वकरयारि या ववकारी शबिाची मावहती घतली आह. आता आरण तयाच पकार राहणार आहोत.l खालील वाकय वािा. माधव आवण सररता रसतयान खोडकररणा न करता शाळतन घरी ररतल. वरील वाकयात सहा नाम आली आहत. ती नाम वलहा.

आपण समजन घऊया.

तमही वर वलवहलली नाम एकाच पकारची नाहीत. तयामधय वयकीची नाव, वसतची नाव व मनातील भाव िशथवणार शबि आलल आहत. अशा ववववध पकारचया नामावरन नामाच तीन पकार रडतात. नामाि परकार

सामानयनाम ववशषनाम भाववाचकनाम

l खालील यािी पणथ करा. १. वयकीची नाव ः ....................... ३. नदाची नाव ः .......................

२. गावाची नाव ः ....................... ४. रवथताची नाव ः .......................

तमही वर वलवहलली सवथ नाव ववशषनाम आहत, कारण ही नाव आरण ठरावीक वसत वकवा वयकीना विलली नाव आहत. तयामळ ववशषनामातन वववशष वसत वकवा वयकीचाच आरलयाला बोध होतो. वयकी, गाव, निी, रवथत ह सवथ शबि सामानयनाम आहत. कारण या शबिावरन ठरावीक वसत वकवा वयकीचा बोध होत नाही, तर तया पकारातील वकवा जातीतील सवथ वसतचा, वयकीचा बोध होतो. तयाचयात समान गणधमथ, सारखरणा जाणवतो.

6

l खालील नामाि शिललया सारणीमधय योगय वगगीकरण करा. सतलज, बाग, कववता, लाड, आबगाव, शाळा, कीटक, झडा, लाकफड, पाजका, मराठी, आई, कारड, बड, सहादी.

gm‘mݶZm‘

{deofZm‘

l खालील वाकयातील अधोरखखत िबि पाहा.

१. मला सशाची चरळाई आवडली.

२. तयाची आई माझयाशी आरलकीन बोलली.

३. नीताचया आवाजात गोडवा आह.

४. कोणालाच गलामवगरीत राहण रसत नसत.

वरील अधोरकखत शबि भाववाचकनाम आहत. ह शबि वसत वकवा पाणयाची नाव नाहीत. भाववाचक नामातन आरलयाला वयकी, वसत, रिारथ याचयातील भाव, गणधमथ व सवभाव ववशषट याचा बोध होतो. तया शबिातील भाव समजन घयावा लागतो. तो दशय सवररात नसतो.

l खालील उतारा वािा. तयातील घटना करमान सागा.

म मवहनयाचा वतसरा आठवडा असावा. घरात बसवत नवहत. पचड उकाडा होता. शरीराची लाही लाही होत होती. सारख राणी पयावस वाटत होत. उनहाचया तीवरतमळ आकाशात रकीही वरकनास झाल होत. सवथतर शकशकाट होता. सयथ रकशचमकड हळहळ कल लागला. उनहाचया झळा कमी होऊ लागलया. अचानक ढगानी आकाशात गिपी गली. जोराच वार वाह लागल. झाडाची गळलली रान, कचरा, माती उड लागली. गोलगोल वर लागली. वाऱयाच भोवर तयार झाल. मी ह सगळ कखडकीतन राहत होतो. सगळीकड इतका धराळा उडत होता, की बाहरच काही विसत नवहत.

अचानक ववजा चमकफ लागलया. ढग एकमकावर आरट लागल. ववजाचा रयरयाट, ढगाचा गडगडाट अन घोगावणारा भयकर वारा, वातावरण भयावह झाल. तयात रावसाच टरोर रब घराचया कौलावर, रतयावर आरट लागल. वनसगाथच ह रौद रर राहन मी हबकफन गलो. अचानक माझ लक आकाशाकड गल. कोणाचयातरी घराच रतर चटईसारख उडत अामचया घराचया विशन यत होत. मी खर घाबरलो. तवढात त उडत आलल रतर आमचया घराचया मागचया बाजला कोसळल. घरातील माणस जोरात आरडली. लहान मल घाबरन रड लागली. सगळ घाबरघबर होऊन एका जागवर कखळलयासारखी बसन रावहली. हळहळ वाऱयाचा वग मिावला. राऊस राबला. आकाशही वनरभर होऊ लागल. सगळ घराबाहर रड लागल. िीड-िोन तास वनसगाथचया चालललया या भयकर खळाववषयी जो तो आरलया भावना वयक कर लागला.

शिकषकासाठी ः नामाचया ववववध पकाराची उिाहरण िऊन ववदारयााकडन उरयोजनातमक सराव करन घयावा. वरील उताऱयाच सवत: वकवा ववदारयााकडन पकट वाचन करन घयाव. उताऱयातील घटना करमान सागणयाची सचना दावी. घटनाकरम सागताना योगय त मागथिशथन कराव.

३

माझया बालरणीचया जगात रसतक महणज माझयासाठी एक िवमथळ वसत होती. आमचया गावात एस.टी.आर. मावणकम नावाच एक करावतकारक राषटभक राहत होत. तयाचयाकड रसतकाचा बऱयारकी सगरह होता. तयानी मला रसतक वाचणयासाठी सिव उततजन विल. मीही वमळल त वाचत गलो. रसतक मागणयासाठी मी तयाचया घरी धाव घत अस.

माझया लहानरणी शमसदीन नावाचया माझया एका िरचया भावाचा माझयावर बराच पभाव होता. रामशवरममधय यणाऱया वतथमानरतराचा तो एकलता एक ववतरक होता. रोज सकाळचया रलवगाडीन ‘रबन’ गावाहन वततरतराच गठ यत. गावातलया हजारभर

सवशवकताचया वाचनाची गरज भागवणाऱया शमसदीनचा वयवसाय महणज एकखाबी तब होता. सवाततयाचया चळवळीची वाटचाल गरामसराना समजण ह महतवाच कायथ तयातन साधत अस. कणाला भववषय जाणन घणयात रस अस, तर कणी चननईचया (मदास)बाजाररठतल सोनयाचािीच भाव समजणयासाठी उतसक असत. रोडजण वजजासवततीन वहटलर, महातमा गाधी आवण बररसटर जीनाबदल गाभीयाथन चचाथ करत; रण झाडन सवथजणाना रररयार ई. वही. रामसवामी याचया चळवळीबदल जाणन घणयात रस होता. ‘विनमणी’ ह तया वळच सवाात लोकवपय ‘तवमळ’ वतथमानरतर होत. छारलल शबि तयावळी मला वाचायला यत नसत. तयातील वचतराकड बघन मी समाधान मानत अस. शमसदीन आरलया वगऱहाइकाना रररचा अक वाटणयारवपी मी तयातील वचतर बघन घत अस.

मी आठ वषााचा असताना सन १९३९ मधय िसर महायदध रटल. काय कारण असल ठाऊक नाही; रण तया समारास बाजारात वचचोकयाना अचानक भररर मागणी आली. मी वचचोक गोळा करन मवशिीजवळचया एका िकानात ित अस आवण अखखा

डॉ. कलाम याि बालपण

7

पवतकफल रररकसरतीवर मात करत वशकणयाची वजद, तयाचया जीवनावर आई-ववडलाचा रडलला पभाव आवण बहीण-भाऊ याचा सहवास यातन डॉ.ए.री.ज. अबिल कलाम याचया बालरणीचया जडणघडणीच वचतरण या राठातन कलल आह.

डॉ.ए.पी.ज. अबिदल कलाम -(१९३१-२०१५) ववखयात अणशासतरज, भारताच माजी राषटरती, मनसवी वकपमी, हाडाच वशकक आवण बालकपमी. ‘ववगज ऑ ायर’, ‘इवडया २०२०’, ‘ए कवहजन ॉर ि नय वमलवनयम’ आवण ‘इगायटड माइडस ’ इतयािी रसतक पवसदध. ‘रि मभषण’, ‘रि मववभषण’ आवण ‘भारतरतन’ ररसकारानी सनमावनत. डॉ. कलाम याचया ‘ववगज ऑ ायर’ या आतमचररतराचा माधरी शानभाग यानी ‘अवगरख’ या नावान अनवावित कललया रसतकातन खालील पसग घतल आहत.

l तमहाला वाचन करायला आवडत का?

l तमही कोणकोणती रसतक वाचली आहत?

l तयातील कोणत रसतक तमहाला सवाात जासत आवडल? का?l तमहाला आवडललया रसतकातील चार वाकय वलहा.

8

एक आणा कमावत अस. माझया ववडलानी लाकडी नौका बाधायचा वयवसाय करायच ठरवल. अहमि जलालदीन नावाचया एका आमचयाच गावातलया कतराटिाराबरोबर समदवकनारी त रोज काम कर लागल. रढ जलालदीन यानी माझया बवहणीशी-जोहराशी वववाह कला आवण आमचयाशी नात जोडल. जलालदीन मला यदधाचया करा सागत अस आवण मग विनमणीचया शीषथकातन मी तया शोधत राही. आमचया छोटा िरसर गावात यदधाच दशय रररणाम जाणवण जवळजवळ अशकय होत; रण हळहळ भारताला सकीन यदधात सामील वहाव लागल आवण िशात आणीबाणी रकारली गली.

रोज सकाळी रबनहन यणारी रलवगाडी रामशवरमला राबनाशी झाली. हा यदधाचा आमचया गावावर रवहला ठळक रररणाम झाला होता. मग चालतया रलवगाडीतन वतथमानरतराच गठ रामशवरम त धनषकोडीिरमयान खाली कल जात. त गठ गोळा करणयासाठी शमसदीनला कणीतरी मितनीस हवा होता. माझयारका िसरा योगय उमिवार तयाला कठन वमळणार? माझया आयषयातील रवहली कषाची कमाई करायला शमसदीनचा असा हातभार लागला. आज अधथशतकानतर मी वळन तया कणाकड राहतो आवण तयावळी सवतःचया कषान वमळवललया रवहलया कमाईचा अवभमान आजही माझया मनातन ओसडन वाह लागतो.

माझया ववडलाकडन मी पामावणकरणा आवण सवयवशसत वशकलो, तर आईन मला चागलयावर ववशवास ठवायची आतररक शकी विली, ियाळ वतती विली. अराथत माझया वतनही भावानी आवण एका बवहणीनिखील हा ठवा तयाचयाकडन उचलला; रण मला जो जलालदीन आवण शमसदीन याचा वनकट सहवास घडला, तयान मी सवततर, वगळा असा बनत गला. शाळत वशकायला न वमळालल शहाणरण मी जलालदीनकडन वशकलो, तर शमसदीनकडन मी चहऱयावरन िसऱयाचया मनातल, शरीराची व डोळाची भाषा ओळखायला वशकलो. माझयामधय जो

सजथनशीलतचा सोत उगम रावत, लत, खळाळत गला, तयाच शय मी वन:सशय तया िोघाचया सहवासात माझयावर रडललया पभावाला ितो.

रामशवरम सोडन वजलहाचया वठकाणी रामनारररमला वशकण घणयासाठी मी माझया ववडलाकड ररवानगी ववचारली. ववचारात रडलयासारख त कणभर गपर झाल. ववचार करता करता तयाना शबि लाभावत आवण त ओठातन बाहर रडावत तस वडील बोल लागल. त मला महणाल, ‘अबल, तला मोठ वहायच असल, तर गाव सोडन वशकणासाठी बाहर जायलाच हव. सीगल रकी घरट सोडन, एकट िरवर उडत जातात आवण नव पिश शोधतात. तस या मातीचा आवण इरलया समतीचा मोह सोडन तझया इचछा-आकाका वजर रणथ होतील, वतर तला जायला हव. आमही आमचया पमान तला बाधन ठवणार नाही, आमचया गरजा तझा रसता अडवणार नाहीत.’ माझी आई मला िर राठवायला काळजीन आढवढ घत होती.

शमसदीन आवण जलालदीन माझयासोबत रामनारररमला आल. तयानी माझ नाव शाळत घातल, माझी राहणयाची नीट वयवसरा कली, रण शवाझथ हायसकफल अन या नवया वातावरणात माझा जीव रमना. रननास हजारावर वसती असललया या शहरात सिव गजबज असायची; रण रामशवरमला जसा एकवजनसीरणा होता तसा इर माझया अनभवाला आला नाही. मला घराची ओढ असवसर करायची आवण महणन रामशवरमला जायची पतयक सधी मी उडी मारन साधायचो. इर असललया वशकणाचया उिड सधीरका आईचया हाताचया गोड रोळाची ओढ मला मोलाची वाटत अस. हळहळ माझ घरारासन िर जाण मी सवीकारत गलो. नवया वातावरणाशी जळवन घयायच मी मनाशी ठरवल. कारण माझया ववडलाचया माझयाकडन ववशष अरका आहत ह मला ठाऊक होत. मी कलकटर वहाव अशी तयाची इचछा होती. तयाच सवपन रर करण माझ कतथवय होत. तयासाठी रामशवरममधय वाटणारी सरवकतता, वतरल पमळ वातावरण याचा तयाग करण मला भाग होत.

सवाधयायपर. १. िार-पाि वाकयात उततर शलहा. (अ) लखकाचया लहानरणी लोक वतथमानरतर कशासाठी वाचत असत? (आ) लखकाला आयषयातील रवहलया कमाईची सधी कशी वमळाली? (इ) डॉ. अबिल कलाम वशकणासाठी बाहरगावी जाताना वडील तयाना काय महणाल? (ई) रामनारररमला लखकाचा जीव का रमत नवहता ?पर. २. तमचया िबिात उततर शलहा. (अ) तमहाला आई, वडील, बहीण, भाऊ, शजारी, वशकक याचया सहवासामळ काय काय वशकायला वमळत? (आ) तमही कोणकोणती वतथमानरतर वाचता? वतथमानरतरातील कोणता भाग तमहाला वाचायला अवधक

आवडतो? तो भाग का आवडतो? (इ) आई ररगावी गलयावर कोणकोणतया पसगी तमहाला वतची आठवण यत ? (ई) तमचया आई-ववडलाना तमही मोठरणी कोण वहाव अस वाटत ? त होणयासाठी तमही कोणकोणत

पयतन कराल?

(अ) खालील िबिात लपलल िबि िोधा. (अ) ररवानगी (इ) एकवजनसीरणा (आ) हजारभर (ई) जडणघडण (अा) खालील िबि वापरन तमचया मनान वाकय तयार करा. (अ) ववतरक (इ) वतथमानरतर (आ) वगऱहाईक (ई) एकखाबी तब (इ) ‘एकखाबी तब’ महणज सवथ जबाबिारी एकाि वयकीवर असण. तस खालील िबिाि अरथ घरातील मोठा वयकीकडन माहीत करन घया. तयािा वाकयात उपयोग करा. (अ) कताथधताथ (इ) वलबवटब (आ) खशालचड (ई) वयवसरारक (ई) खालील िबि असि शलहा.

9

खळया िबिािी.

िवमथळ, करावतकारक, राषटभक, वततरतर, गरामसभा, महतव, भववषय, उतसक, वजजास, वतती, बररसटर, वगऱहाईक, िरसर, दशय, यि ध, कष, सवयवशसत, सजथनशीलता, सोत, इचछा, कतथवय, वनःसशय.

10

l खाली काही सामानयनाम, शविषनाम व भाववािकनाम शिली आहत. खालील तकतयात तयाि वगगीकरण करा.

नाम - िशमख, चागलरणा, कडधानय, कळसबाई, रवथत, वातसलय, वशखर, फल, नवलाई, आडनाव, माणसकी, वहमालय, मलगी, नमरता, जासवि, मटकी, सववता.

सामानयनाम मलगी, ...............

शविषनाम सववता, ...............

भाववािकनाम माणसकी, ...............

l खालील शिताचया समोर सामानयनाम, शविषनाम, भाववािकनाम शलहा.

CXm.,

l खाली शिललया वाकयातील अधोरखखत नामाि परकार ओळखा. 1. मनाली मबईहन वतचया गावी गली. २. मलाचया हलगजपीरणामळ इसतरीची वायर जळाली. ३. सधीरला ररणरोळी आवडत. ४. ताजमहालच सौियथ काही वनराळच आह.

सामानयनाम - फल

ववशषनाम - गलाब

भाववाचकनाम - सौियथ

सामानयनाम -

ववशषनाम -

भाववाचकनाम -

सामानयनाम -

ववशषनाम -

भाववाचकनाम -

(अ) आतरजालाचया साहाययान डॉ.ए.पी.ज. अबिदल कलाम याचयाबि िल खालील मि दाचया आधार माशहती शमळवन शलहा. (अ) रणथ नाव (आ) आई-ववडलाच नाव (इ) जनमतारीख (ई) जनमगाव (उ) वशकण (ऊ) भषवलली रि (ए) वलवहलली रसतक. (आ) तमहाला माहीत असणाऱया वगवगळा भाषातील वतथमानपताचया नावािी यािी करा.

उपकरम ः (१) सीगल रकी नव पिश शोधतात व तर काही काळ वासतवय करतात. ह सीगल रकयाच ववशषट आह. तशी खालील रकयाची ववशषट वशककाचया मितीन माहीत करन घया व वलहा.

(अ) ववनकस (आ) हस (इ) बगळा (ई) गरड (२) भारतीय शासतरजाची मावहती वमळवा. तयाची वचतर व मावहती याच तक तयार करन वगाथत लावा.

िोध घऊया.

11

मलगा - बाबा, बाबा टवलोनचया तारा एवढा उच का असतात?बाबा - तयावर कोणी करड वाळत घाल नय महणन.

शिकषकासाठी ः वरील उताऱयात रारमावशीच शबिवचतर रखाटल आह. ववदारयााना त समजावन सागाव. तयाचया ओळखीरकी एका वयकीच शबिवचतर रखाटणयासाठी मागथिशथन कराव.

आमचया आळीत कोणाचयाही घरी काही कायथकरम असो, की कोणी आजारी असो रारमावशी वतर हजर असणारच! उच सडसडीत शरीरयषी, तरतरीत नाक, रगान काळीसावळी, सतत हसरा चहरा, कराळाला ररयाएवढ ककफ, नऊवारी साडी. डोकयावरचा रिर सावरत ती कोणतया न कोणतया कामात मगन. रसतयान जाता-यता ती कोणाशी बोलली नाही, अस कधी घडत नाही. अखखया आळीत वतचयासाठी सगळाच िरवाज कायम खल असतात. वतचया आवाजान सगळ घर भरलयासारख होत. घरातील एखािी वयकी रसलली असली अन रारमावशीचया लकात आल, की वतचा रसवा घालवन हसतबोलत कलयावशवाय वतला चन रडायच नाही. गलीतलया राराचा खळताना राय मरगळला, कोणी धडरडल, कोणाला खरचटल तर आमही रोर घरी न यता आधी वतचयाकड जातो, मग घरी.

माझया आईच अन वतच जरा जासतच सखय आह. अडलयानडलयाला ती आईजवळ यत. वतची सख-िःख आईजवळ बोलत. रारमावशीचया घरची रररकसरती बताचीच. घरी खाणारी तोड बरीच; रण कोणारढ हात रसरण रारमावशीचया सवभावात बसत नाही. जयाचया घरी जाईल, तया घरची होऊन जाण, रडल त काम करण एवढच वतला माहीत. पतयकाचया सख-िःखात अगिी मनारासन सामील होणारी रारमावशी सगळा आळीची ‘मावशी’ आह आवण महणनच सगळाचया मनात ‘घर’ करन आह.

वािा.

(१) सवचा एक हात पारथनसाठी जोडललया िोन हातारका अवधक उरयक असतो.

(२) मनषयाचया मनाची ओढ व तळमळ वनमम काम करत, उरलल वनमम काम अभयासान होत.

(३) ववजयी तोच होतो, जो ववजयी होणयासाठी साहस करतो.

(४) मनषयाची सवाात मोठी सरतती महणज तयाच उततम चाररतय.

(५) गरर ह खर ररिशथक.

सशविार.

सार हसया.

४

12

गवतफला र! गवतफला!

रगरगलया, सानसानलया, गवतफला र गवतफला!असा कसा र मला लागला, साग तझा र तझा लळा!

हमतरासग माळावरती, पतग उडहवत हफरतानातला पाहहल गवतावरती, झलता झलता हसताना,हवसरन गलो पतग नहभचा, हवसरन गलो हमतरालापाहन तजला हरखन गलो, अशा तझया र रगकळा!

हहरवी नाजक रहशम-पाती, दोन बाजला सळसळतीनीळहनळली एक पाकळी, पराग हपवळ झगमगती,तळी पनहा अन गोहजरवाणी, लाल पाकळी खलती रउनहामध ह रग पाहता, भान हरपनी गल र!

वारा घउन रप सानल, खळ खळतो झोपाळारातरहह इवली होउन महणत, अगाईच गीत तला,मलाहह वाट लहान होऊन, तझयाहनही लहान रतझयासगती सदा रहाव, हवसरहन शाळा, घर सार!

तझी गाहजरी हशकन भारा, गोषी तजला सागावयातझ हशकाव खळ आणखी, जाद तजला हशकवावया,आभाळाशी हट ट करावा, खाऊ खावा तझयासवतझ घालनी रहगत कपड, फलपाखरा फसवाव!

इचिरा सत-(१९१४-२०००) सतरीमनाचा हळवारपणा वयकत करणाऱया कवहयतरी. ‘शला’, ‘मदी’, ‘मगजळ’, ‘रगबावरी’, ‘बाहलया’, ‘गभयारशीम’ इतयादी कहवतासगरह तसच ‘अगतपगत’, ‘गवतफला’, ‘मामाचा वाडा’ ह बालकहवतासगरह परहसद ध. ‘शयामली’, ‘कदली’ आहण ‘चत’ ह कथासगरह परहसद ध.

या कहवतत कवहयतरीन माळावर फलललया गवतफलाच वणयान कल आह.

चशकषकासाठी ः पाठपसतकातील सवया कहवता तालासरात व साहभनय महणन दाखवावया. कहवताना योगय चाली लावावया. हवदारयायकडन कहवता तालासरात महणन घयावया.

l ऐका. महणा. वािा.

ñdmܶm¶

à. 1. XmoZ-VrZ dm³¶§mV CËVao {bhm. (अ) कववततील मलाची गवतलाशी कठ व कशी भट झाली? (आ) गवतलाला राहन मलगा कोणकोणतया गोषी ववसरला? (इ) कववयतरीन गवतलाचया रानाच व राकळाच वणथन कस कल आह? (ई) गवतलाला लहान होऊन कोण कोण भटायला आल आह? (उ) गवतलासोबत राहन मलाला कोणकोणतया गोषी करायचया आहत?

पर. २. तमहाला फलपाखर भटल, तर तमही तयाचयािी काय सवाि साधाल? तमचया िबिात शलहा.पर. ३. खाली शिललया अराथचया कशवततील ओळी िोधा. (अ) तझ रग राहन मी सवतःला ववसरन गलो. (आ) मला तझयारकाही लहान वहावस वाटत.

13

खळया िबिािी.

गवतफल

(इ) तझी गोवजरी भाषा वशकफन तला गोषी सागावया. (ई) तझयासारख रगरर घऊन लराखराना सवाव.पर. ४. या कशवतत गवतफलाि वणथन करताना कोणाला, कोणत रग वापरल आहत त शलहा. उिा., रवशम-राती - वहरवी (१) राकळी - (२) रराग - (३) तळीची राकळी -

पर. ५. गवतफल व इतर फल याि शनरीकषण करा. तयामधील सामय व भि शलहा.

पर. ६. ‘सळसळ’ यासारख आणखी िबि शलहा.

(अ) समान अराथि िबि शलहा.

गीत रातर आभाळ वारा

गाण

(आ) रगरगलया, सानसानलया, नीळशनळली यासारख िबि िोधा व शलहा. (इ) गवतफलाि वणथन करणार िबि िोधन आकतीत शलहा.

14

उपकरम ः (१) एखादा माळरानावर वरताना तमही गवतल रावहली आहत का? ती कोणकोणतया रगाची असतात? तमही रावहललया गवतलाच वचतर काढा व रगवा.

(२) मगश राडगावकर याची ‘मी फल तणावतल इवल’ ही कववता वमळवा व वलहा. कववतला चाल लावन वगाथत सािर करा.

परकलप ः वततरतरामधन ववववध लाववषयी यणाऱया मावहतीची कातरण वमळवा. या कातरणारासन वचकटवही बनवा.

l कदीय उचच परारशमक मराठी िाळा कापरा (म.), ता. शज. यवतमाळ या िाळतील इयतता सहावीतील सोनाली शावण फपर, शहन ‘झाड’ या शवषयावर कलली कशवता वािया.

कशवता करया.

1. ‘mPr emim åhUVo Ioi Ioim

doi, H$mi Vwåhr {Z¶{‘V nmim, ...............................

................................

2. OmD$ O§Jb g’$arbm

nmhÿ AmZ§Xo {ZgJm©bm,

.................................

.................................

झाडझाड आह वहरवगार,वारा ित रडगार.

झाडाचया सावलीत मी बसत, झाड खिकन गालात हसत.

झाड ित माया,झाड ित छाया.

झाडावर भरत रकयाची शाळा, झाडाखाली सवथ पाणी होतात गोळा.

झाडाला लागतात सिर ल,ल तोडायला यतात मल.

झाड आह माझा वमतर, माझया मनात राहत नहमी झाडाच वचतर.

l सोनालीपरमाण आपणही खाली शिललया कशवतचया ओळी पणथ करया.

५

15

बाकी वीस रपयाि काय?

‘मी आत यऊ शकतो का सर?’ हातातलया ाइली सावरत ववकासन ववचारल. साहब कठलीतरी ाइल राहत होत. तयानी माननच हो महटल.

आवाजावरन तयानी ववकास आत आलयाच वर न राहताच ओळखल अन तकरारीचया सरात बोलल, ‘ववकाससर, कालचया तया मलान मला ऐशी ररयाना सवल. तमचयामळ ह सार घडल. ही मल महावबलिर असतात. तमहाला तयाचा कसा रळका आला तच मला कळत नाही. शभराची नोट घऊन गला. एकिा गला तो गलाच! बघा, तयाची राणयाची बाटली मला शभर ररयात रडली.’ एका िमात साहबानी मनातली नाराजी

वयक कली. कणभर ववकासला वाटल, आरण आरलया कखशातन साहबाना ऐशी ररय काढन दाव; रण तयान तस कल नाही. तो साहबाचया समाधानासाठी

महणाला, ‘तस नसल सर, काही अडचण आली असल तयाला महणन...’ ‘काही साग नका, यानतर असली मल कायाथलयात आलली मला चालणार नाहीत. समजल?’ साहब महणाल. नाइलाजान ववकासन ‘हो’ महटल. साहब महणतात त सतय होत, तरी त सरणथ सतय नसाव, अस ववकासच मन तयाला सारख सागत होत. राज हा मलगा सवासवी करणारा वाटत नवहता. मागचया मवहनयारासन ववकास तयाला ओळखत होता. ववकासची महणी टाटा कनसर सटरचया ‘बी’ ववगमधय िाखल झाली होती. ववकास सकाळ-सधयाकाळ तयाना भटायला

आवण डबा रोहोचवायला जात अस. टाटा कनसर सटरचया शजारीच तयाच कायाथलय होत. वतरला तयाचा वावर वनतयाचा झाला होता.

एक विवस एका मलान तयाच लक वधन घतल. ार तर िहा-अकरा वषााचा मलगा असावा. तयाचया गळात एक राटी अडकवलली होती. तयावर तयान ‘उरलल अनन’ िणयाच आवाहन कल होत. तयाचया हातात एक वरशवी होती. ती राहन तयात काही अनन

िसऱयाना मित करणयास नहमी तयार असललया, वनःसवारपी वततीचया एका वनरागस मलाच वणथन लखकान कल आह. या मलाबाबत ववकासचया साहबाचा गरसमज होतो. तयाचा हा गरसमज कसा िर होतो ह या राठातन लखकान सविनशीलतन सरष कल आह.

बाबाराव मसळ (जनम-१९४९) पवसि ध लखक व कवी. ‘मोहरलला चद’, ‘वझग लख लख’, ‘नगरभोजन’ ह करासगरह पवसि ध. ‘वारळ’, ‘रावटलकी’, ‘िश’, ‘रखाल’, ‘आतथ’ या कािबऱया तसच ‘इर रटली माणसगातर’ हा कववतासगरह पवसि ध.

l तमहाला िसऱयाना मित करण आवडत का?l तमही कोणाकोणाला मित करता? कोणकोणतया सवररात मित करता?l तमचया कटबातील एखािी वयकी आजारी रडलयास तमही वतची

काळजी कशी घता?

16

असाव अस वाटत होत. तयाला राहन ववकासची उतसकता ारच वाढली. तयान एक विवस तयाला बाजला घतल अन बरच काही ववचारल, ‘तझ नाव काय? त कठला? यर का आलास? कोणतया इयततत वशकतोस? वगर. साहब जया मलाववषयी बोलल होत तोच हा राज. तो वावशम वजलहातलया एका खडगावचा. राचवी इयततत वशकणारा. तयाची आई रोटाचया कककरोगान आजारी असलयान एक मवहनयारासन टाटा कनसर सटरचया ‘बी’ ववगमधय भरती झालली होती.

तो आवण तयाची आई यावशवाय घरी वतसर कोणी नवहत. एका झोरडीवजा घरावशवाय तयाचयाकड काही

नवहत. िवाखानयात आईजवळ सतत बसन राहणयाचा तयाला कटाळा यई. आईला ववचारन तो इकडवतकड वर. आईन तयाला सावगतल होत, ‘जासत लाब जाऊ नको. कोणाचया वसतला हात लाव नको.’ तो वतरच बाहर वरायचा, तवहा तयाचया लकात आल, की रशटसोबत आलल अनक गोरगरीब भकन वयाकफळ होऊन इर रशासाठी, अननासाठी िसऱयासमोर हात रसरतात. िसरीकड बरच लोक जवन वशलक रावहलल अनन कचराकडीत कफन ितात. त अनन जर या गरजना वमळाल तर....? तयान एक रठा घतला. तयावर

वलवहल - ‘उरलल अनन कफ नका, मल दा. मी त उराशी लोकायल ितो.’ राजन रठठाला िोरी बाधन ती गळात अडकवली. राजचया गळातली राटी

वाचन लोक रावहलल अनन तयाला िऊ लागल. बरच अनन जमा होऊ लागल. त जमा झालल अनन तो गरजना दायचा. तयाचया डोळातल समाधान राहन तयाला हायस वाटायच. िवाखानयातील रशटचया नातवाइकाना बाहरन काही आणन दायच असल, तर राज रळत जाऊन आणन दायचा. एखादा रशटचा जवळचा नातवाईक कठ बाहर जाणार असला, तर तो ‘राज धयान ि माझया रशटकड, मी जरा जाऊन यतो.’ महणन वबनधासत वनघन जायचा. ‘बी’ ववगमधलया सवााना तयाच भारी कौतक होत.कायाथलयाचया बाहर असललया हॉटलमधन

ववकास रोज राणयाची बाटली घत अस; रण एक विवस तयाला कायाथलयामधय रोहोचायला उशीर झाला, महणन तयान राजला राणयाची बाटली कायाथलयामधय रोहोचवायला सावगतल. राणयाचया बाटलीच रसही तयाचयाजवळ विल. राज अधनमधन ववकासला राणयाची बाटली रोहोचव लागला. ह काम राज आनिान करी. ववकासचया साहबानी राजला बऱयाच वळा ववकाससाठी राणयाची बाटली कायाथलयामधय आणन िताना रावहल होत.

17

असाच काल सकाळी तो कायाथलयामधय ववकाससाठी राणयाची बाटली घऊन आला होता. तयान एक राणयाची बाटली ववकासचया साहबानाही विली. तया वळी साहब महणाल, ‘वीस ररय सट नाहीत. शभराची नोट आह.’ तयावर राज महणाला, ‘सर, दा ती नोट. मी ऐशी ररय आरलयाल आणन ितो.’ साहबाची शभर ररयाची नोट घऊन राज गला तो अदार आलाच नाही. राजन साहबाना खरच सवल असल का? काय झाल असल नकी? ववकास ववचारात गढला. तवढात ‘सर, आत यऊ का?’ राजचयाच वयाचा एक मलगा िारात उभा राहन ववचारत होता. साहब आवण ववकासन आधी तया मलाकड अन मग एकमकाकड रावहल. मग साहब महणाल, ‘य, बोल. काय काम आह?’

‘सर, मी इरान. राजचा वमतर.’ बोलता बोलता तयान कखशातन शभराची नोट काढली. ती नोट

साहबासमोर धरत इरान महणाला, ‘सर, ही नोट राजन तमहाला दायला सावगतली आह.’

ववकास आवण साहब िोघही चवकत झाल. ‘राज कठय?’ ववकासन ववचारल, ‘सर, तो कालच गावाला गला.’ साहब महणाल, ‘का?’ ‘तयाचया आईची िवाखानयातन सट टी झाली. गावी जाणयाआधी तयान ही नोट मला तमहाला दायला सावगतली होती.’ अस महणत इरान आला तसा बाहर रडला.

ववकास आवण साहब िोघही रोडावळ सतबध झाल. मग साहब महणाल, ‘ववकास, मला मा करा. माणस ओळखणयातला तमचा अवधकार मोठा आह. तयामानान मी ार अनभवशनय आह. या नोटतल ऐशी ररयच माझ आहत; रण बाकी वीस ररयाच काय?’ यावर ववकासही वनरततर झाला.

ñdmܶm¶

पर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) साहबानी ववकासकड राजबाबत कोणती तकरार कली? (आ) िवाखानयात राजला राहन ववकासची उतसकता का वाढली? (इ) िवाखानयामधय वरताना राजचया काय लकात आल? (ई) भकललयासाठी राजन कोणता उरकरम सर कला? (उ) साहबाचा राजबदलचा गरसमज कसा िर झाला?पर. २. तमचया मनान उततर शलहा. (अ) ‘कोणाचया वसतला हात लाव नको’, अस आईन राजला का सावगतल असल? (आ) ‘माणस ओळखणयातला तमचा अवधकार मोठा आह’, अस साहब ववकासला का महणाल

असतील? (इ) भकललया लोकाना अनन वमळाव, महणन आणखी काय काय करता यईल? (ई) तमहाला राजशी मतरी करायला आवडल का? का त सागा. (उ) रावहललया वीस ररयाच ववकासचया साहबानी काय कराव अस तमहाला वाटत? (ऊ) राजचा पामावणकरणा राठातील कोणकोणतया पसगातन विसन यतो?

पर. ३. तमहाला राजिी आई भटलयास तमही राजबददल शतचयाजवळ काय बोलाल त शलहा.पर. ४. एखादा गरज शवदारयाथला तमही किापरकार मित कराल?पर. ५. पाठात तमहाला राजि कोणत गण शिसल त खालील िौकटीत शलहा. तया िबिािा वापर करन

राजशवषयी आठ-िहा ओळीत माशहती शलहा.

(अ) फसवाफसवी, किराकडी, गोरगरीब यासारख तमहाला माहीत असलल जोडिबि शलहा. (अा) खालील िबिासाठी मराठी िबि शलहा. (अ) ाइल (इ) रशट (उ) हॉटल (आ) सटर (ई) ववग (ऊ) कनसर

(इ) पाठात आललया पढील िबिािा वाकयात उपयोग करा. (अ) महावबलिर (इ) अनभवशनय (आ) आवाहन (ई) वनरततर

(ई) ‘भारी कौतक’ महणज ‘खप कौतक.’ ‘भारी’ हा िबि तमही कवहा कवहा वापरता? हा िबि वापरन तीन-िार वाकय शलहा.

l ‘पसा’ या िबिाि सामानयरप समजन घया. उिा. पसा-पिाला, पिान, पिासाठी, पिािा, पिाहन, पिातला. यापरमाण खालील िबिािी सामानयरप शलहा.

(अ) मासा - (अा) ससा - (इ) ठसा -l खालील िबिाना की, ई, ता, वा, पणा, आई ह परतयय लावन भाववािक नाम तयार करा. (अ) सिर (इ) नवल (उ) िाडगा (ए) राटील (आ) पामावणक (ई) गोड (ऊ) शात (ऐ) चरळl खालील भाववािक नामाि शवरि धारगी िबि शलहा.

(अ) वमतरतव x (अा) गररबी x (इ) खररणा x (ई) महागाई x

l खाली शिललया िबिासारख अनय िबि शलहा. (अ) मनषयतव - (ई) नवलाई - (अा) आरलकी - (उ) बालरण - (इ) नमरता - (ऊ) माधयथ -

18

राजमधील गण

खळया िबिािी.

19

खाली विललया वाकयात अधोरकखत नामाचया जागवर योगय सवथनाम वलहा व वाचा.

समीरा गणी मलगी आह. समीरा नहमी हसतमख असत. समीराला गोषी सागायला आवडतात. समीराचया गोषी सगळ मन लावन ऐकतात. समीरान खो-खो खळात बकीस वमळवल आह.

l सवथनामाि मखय िार परकार आहत.

१. ररषवाचक सवथनाम ३. पशनारथक सवथनाम

२. सबधी सवथनाम ४. िशथक सवथनाम

l खालील सवाि वािा. अधोरखखत कलली सवथनाम पाहा.

रशसका : िािा, त मला बाजारात नशील का?िािा : तला बाजारात कशाला जायच आह?रशसका : मला रगरटी आणायची आह.िािा : आई आवण आतयाबरोबर जा.रशसका : तया लगाला जाणार आहत.िािा : मग ताईला घऊन जा.रशसका : ती मवतरणीकड गली आह.िािा : अग, मी नाही यऊ शकत. आता माझ वमतर यतील. आमहाला पकलर करायचा आह. त यणार आहत महटलयावर तयाना सोडन कसा यऊ?रशसका : ठीक आह. बाबा महणाल आहत, िािाला ववचार. तो नाही आला, तर आरण जाऊ.

वरील सवािात त , मला, तला, तया, ती, मी, माझ, आमहाला, त, तयाना, तो, आपण ही सवथनाम आली आहत. ही सवथ ररषवाचक सवथनाम आहत.

l खालील आकतीि शनरीकषण करा.

पररम परषवािक सवथनाम(सवतःववषयी बोलताना)

ि शवतीय परषवािक सवथनाम(जयाचयाशी बोलता)

ततीय परषवािक सवथनाम(जयाचयाववषयी बोलता)

आपण समजन घऊया.

मी तआमही तमहीसवतः आरण

तो ती त तया

20

मराठी भाषत वयान आवण अवधकारान मोठा असललया वयकीशी बोलताना ‘त’ ऐवजी ‘तमही’ वकवा ‘आरण’ सबोधतात. तया वळस एकच वयकी असनही बोलताना अनकवचनी उलख होतो, तयाला आिरारपी अनकवचन महणतात. मी, त वकवा तमही याचा एकतर उलख करताना ‘आरण’ या सवथनामाचा वारर करतात, तर बोलताना िोन वकवा तयारका जासत वयकीचा सवतःसवहत एकतर उलख करायचा असल, तर ‘आमही’ ह सवथनाम वाररतात.

l खालील उतारा काळजीपवथक वािन आियानसार िोन पररचि करा. उताऱयाला योगय िीषथक दा.

समजा िमयती जवत असल अन वतला कोणीतरी महणाल, ‘खळायला यतस का ?’ तर िमयती जवण अधथवट सोडन खळायला रळल. एवढा खळ वतला जीव की पाण. मग तो कोणताही खळ असो, मिानी असो वा बठा खळ असो. िमयती तयात तलीन होऊन जात. असा एकही खळ नाही जो वतला आवडत नाही. बठा खळात ती जवढी तरबज तवढीच मिानी खळातही. सागरगोट, चलसआठ, काचाराणी, रतयातील सावकार-वभकार अशा खळात वजकण महणज वतचया डावया हातचा मळ. मिानी खळ खळताना कधी कधी ती एवढी हमरीतमरीवर यत, की जण आता वतच रढचया खळाडबरोबर कडाकयाच भाडण होईल; रण एकिा का खळ सरला, की पवतसरधयाथचया हातात हात घालन चाललली विसणार ह नकी. िमयती महणत, ‘‘खळामळ शरीराचा वयायाम होतो. मन ताजतवान होत. हाता-रायाच सनाय बळकट होतात. हिय व पसाची कायथकमता वाढत. आरलयाला विवसभराचया कामान आलला रकवा, मरगळ जाऊन आरलयात नवा जोश, उतसाह वनमाथण होतो. कबड डी, खो-खा, लगडी, डॉजबॉल यासारखया मिानी खळामळ सवतःवर यणाऱया सकटाशी सामना करणयाची ताकि आरलयात वनमाथण होत.’’ पतयकान रोज रोड का होईना रण खळलच रावहज. तमहाला वनरोगी राहायच असल, तर योगय आहाराबरोबर योगय वयायाम असायला हवा अन खळातन शरीर व मनाला वमळणारा वयायाम सवाागसिर वयायाम असतो, नाही का ?

माग आवण रढ िोन तोड असतात मला,जमीन भसभशीत करणयाची माझी कला,शतकऱयाचा वमतर महणन ओळखतात मला. ओळखा कोण?

ओळखा पाह!

शिकषकासाठी ः सवथनामाचया ववववध पकाराची उिाहरण िऊन उरयोजनातमक सराव करन घयावा. विललया उताऱयाच पकट वाचन व मकवाचन ववदारयााकडन करन घयाव.

रहाट होताच तमहाला विसतो,तवहाच विवस सर होतो,लवकर उठन राहायचा,तमही वनशचय करा,आह सवाात मी, तजसवी तारा. ओळखा कोण?

६

कारगील, काशमीर सरहदीवरील वहमालयातील अवतशय खडतर हवामानाचया िगथम पिशातील वठकाण. या वठकाणी सवा बजावण ह कोणतयाही सवनकाचया आयषयातील पचड अवघड काम. अवतशय रड हवामान आवण सतत धगधगणारी तणावरणथ सीमा; रण अशा पवतकफल रररकसरतीलाही ररन उरणार नाही तो जवान कसला? इरला रावसाळा आवण वहवाळा जवढा जीवघणा, तवढाच उनहाळा सखावह आवण आलहाििायी. उनहाळात रहाडावरील बक ववतळन रवथतरागा वहरवयाकच रगान नटन जातात. जमीन अशी विसतच नाही; जण वसधन वहरवागार शाल रररधान कला आह. असा रमणीय वनसगथ आमच मन उलहवसत करायचा.

पण रोडा उिीर झाला...

माचथ मवहनयाच विवस होत. बटावलयनमधय आठ-रधरा विवसातन एकिा रोसटमन यत अस. रोसटमन आला, की अकरशः इर झबड उड. सगळी बटावलयन तयाचयावर तटन रड. आरलयाला आलल रतर वाचताना रोलािी छातीचया सवनकाच मन चदमणयासारख राझरन कधी वाह लागायच त समजायच नाही. एकमकाचया राठीवर आधाराची रार रडायची आवण गावाकडचया आठवणीना उजाळा ित रनहा नवया जोशात आमही कामावर खड वहायचो.

बायकोन राठवलल अतिषशीय रतर घऊन मी बकरकड वळलो. रतरावर वतचया आसवाचया सकललया डागावशवाय काहीच वलवहलल नवहत. रतरात काही वलवहल नसल तरी त बोलक रतर बराच वळ मी वाचत

बसलो होतो. इरन गावाकड जाणयातच सटीतल आठ-िहा विवस जायच. गावाकड गलयावर रावहणयारावळाकड जाण-यण आलच. तयातच बवहणीच रकाबधन, भाऊबीज तयाचया गावी जाऊन साजरी करण, ह सगळ करता करता ररतीचा विवस कधी उगवायचा हच उमगायच नाही. तस कारगीलसारखया िगथम वठकाणी कटब आणण कोणतयाही सवनकाला शकय नवहत. रतनीची कधीच तकरार नसायची. मी बजावत असललया िशसवची वतला जाणीव होती.

21

कारगीलसारखया धगधगतया तणावरणथ सीमवर सवनक महणन काम करणारा तरण अारलया आजारी आईला भटणयाचया ओढीन घरी रोहोचतो; रण तयाआधीच तयाची आई ह जग सोडन गलली असत. सवनकाचया मनातील िशपम व आईबदलची ओढ असा भावववभोर करणारा पसग या राठात लखकान वचवतरत कला आह.

सिीप हरी नाझर-(जनम-१९८४) चारोळी, कववता, करा, अनभवकरन, लख, लवलत लख इतयािीच लखन. ‘वजरमठ’ कववतासगरह पवसि ध. ववववध वनयतकावलकामधन सावहतय पवसि ध.

माझया बाबानाही माझा खर अवभमान वाटायचा. मी सटीत आलो, की त कडकडन वमठीत घयायच. मी यताना आणलली वमठाई साऱया गावात वाटायच. माझी आई खर हळवी. माझया राठीवरचा बिकीचया गोळीचा वरण बघन, वतन ज अररण धरल, त सोडलच नाही. मी सगळात धाकटा, महणन सगळाचा जीव माझयासाठी तीळ तीळ तटत अस. या हळवया माउलीचया व पमळ बाधवाचया आठवणी र धरायचया; रण भारतमातचया सरकणाची जबाबिारीही मला वततकीच महतवाची वाटायची. मला वाटायच, ‘भारतमातसाठी लढताना बवलिान दाव लागल, तर माझया अगावर वतरगा मानान ठवला जाईल. त राहताना माझया घरचयाचा ऊर अवभमानान लन यईल.’ काल सकाळीच गावाकडन आललया सखिवन गावाकडचा सागावा सावगतला. माझया आईच िखण वाढल होत. आईन तयाचयासोबत वनरोर राठवला होता. वतचा पतयक शबि माझया अतरगाचा ठाव घत होता. ‘मी आजारी आह; रण त माझी काळजी कर नको. घरातल सगळ माझी नीट काळजी घतात, मला जरतात. त आरलया भारतमातला जर, वतच रकण कर, वतची काळजी घ.’ माझ मन ढसढसा रडत होत. डोळातल राणी हटना. जीव घाबराघबरा होऊ लागला. मन सरभर झाल. तसा मी उठलो, रट मजरसाहबाचया रढात जाऊन उभा रावहलो. माझी अवसरा राहन तयाचही मन हलावल. तयानी माझी रजा तातकाळ मजर कली.

कसाबसा सामानाचा रसारा आवरन गावचया वाटला लागलो. आठ-िहा विवसाचा पवास, वळ सरता सरत नवहता, रसता कटता कटत नवहता. कधी एकिाचा आईला राहीन अस झाल होत. आईच त

खडबडीत हात आरलया गालावरन वरावत, ‘आल माझ लकर,’ अस महणत आईन कशीत घयाव अन मीही आससलया मनान वतचयाकडन लाड करन घयावत अस ववचाराच काहर डोकयात माजल होत.

गावाचया वशीवर आलो, तस जो तो हातातल काम सोडन कावराबावरा होऊन माझयाकड राह लागला. गावातलया राराजवळ रोहोचलो, तस काहीतरी ववररीत घडलय ह मी ताडल. हातातलया जाडजड टटका वतरच टाकफन घराचया विशन धावत सटलो. गावचया वशीरासन माझयामागन यणार गावकरीही धाव लागल. मी वाडाचया िरवाजातन आत राऊल टाकताच बवहणी माझया गळात रडन रड लागलया.

भाऊबि रडवीत वठकयाचया तळवटावर खाली माना घालन बसल होत. माझी नजर मातर घरभर वरत होती. माझी आई कठ विसत का? माझी आई कठन यत का? ‘माझ लकर आल’, या वतचया आवाजातलया शबिाचा कानोसा मी घत होतो. वतचया तया ररररतया सरशाथला माझ मन आतरल होत; रण यारढ माझी आई मला कधीच विसणार नवहती. मी वतला भटायला आलो होतो; रण रोडा उशीर झाला...

22

खळया िबिािी.

ओळखा पाह!

23

कारगील

सवाधयायपर. १. िोन-तीन वाकयात उततर शलहा. (अ) लखकाला सवनकाचया आयषयातील पचड अवघड काम कोणत व का वाटत? (आ) रोसटमन आलयावर बटावलयनमधय झबड का उडत अस? (इ) गावाकडचा सागावा ऐकफन लखकाची अवसरा कशी झाली?पर. २. का त शलहा. (अ) कारगीलमधील उनहाळा लखकाला सखावह आवण आलहाििायी वाटतो. (आ) लखकान आरलया रतनीचया रतराला बोलक रतर महटल आह. (इ) गावाकड जाताना रसता कटता कटत नवहता अस लखकाला वाटत. (ई) रण रोडा उशीर झाला... अस लखकान महटल आह.पर. ३. पोसटातील पतािा परवास कसा होतो त माहीत करन घया.पर. ४. वसधरि व सशनकाचया मनाि वणथन करणारी तमहाला आवडलली वाकय पाठातन िोधन शलहा.पर. ५. तमहाला एका सशनकािी मलाखत घयायिी आह, तयासाठी परशन तयार करा.पर. ६. सशनक जस ििाि रकषण करतात, तस तमहाला आपलया ििासाठी काय करावस वाटत?पर. ७. कारगील या शठकाणि शविष वणथन करणार पाठात आलल िबि आकतीत शलहा.

(अ) ‘मन’ िबि असलल पाठातील वाकपरिार शलहा. (अा) ‘पावहणरावळ’ यासारख तमहाला माहीत असलल जोडिबि शलहा. तया जोडिबिािा वाकयात उपयोग करा.

(१) हात आहत; रण हालवत नाही.

(२) राय आहत; रण चालत नाही.

(३) िात आहत; रण चावत नाही.

(४) नाक आह; रण शवास घत नाही.

(५) कस आहत; रण कधी ववचरत नाही.

ररातन काळातील वीर ररषाचया असामानय रराकरमाचया करा तमही ऐकलया असतील; रण आरलया सवााचया सरवकततसाठी सवतःचया पाणाची आहती िणार शर सवनक आजही आरलया िशात आहत. तयाचया अतलनीय शौयाथला विन करणयासाठी तयाना सनमानरिक िऊन गौरवल जात.

‘ररमवीर चकर’ हा भारताचा सववोचच लषकरी सनमान आह. जवमनीवर, समदात वकवा आकाशात शतर समोर उभा ठाकलला असताना कवळ अजोड अस धाडस, शौयथ िाखवणाऱया, आतमसमरथण करणाऱया वीराना तो पिान कला जातो.‘ररमवीर चकर’ हा ार िलथभ सनमान आह. आतारयात क एकवीस वळाच

आपल परमवीर

इदरवजर महणज ववजचा कडाडणारा परहार. ह एक अजोड, अवजकय अस शसतर समजल जात. दधीची ॠषीचया परमोचच तयागामळ ह शसतर अमोघ झाल आह.

इदरवजर कस तयार झाल तयाववषयीची एक दतकथा अशी ः हजारो वषाषापववी एका राकषसान जगातल सगळ पाणी पळवन नल. वनषपाप माणस पाणयावाचन तडफड आवण मर लागली. या राकषसावर कोणतयाच साधयासधया शसतराचा पररणाम होईना- मग त लाकडाच असा, नाहीतर धातच. तयाला हरवल अस अमोघ शसतर बनवणयासाठी काहीतरी वदवय पदाथषा हवा होता. तो कठ वमळणार ? दधीची ॠषीचया हाडामधय अस वदवय सामरयषा होत आवण दधीची ॠषीच मानवसक सामरयषाही तवढच मोठ होत. लोकाचया कलयाणासाठी तयानी सवतःच आपलया पराणाची आहती वदली आवण आपलया असथीच दान कल. या असथीतनच तळपणार इदरवजर तयार झाल. राकषसाच वनदाषालन झाल.

दधीची ॠषीचया असथीमळ इदरवजराला सामरयषा वमळाल. तसच अमोघ सामरयषा भारतीय सनला वमळत, त या परमवीराकडन, तयाचया शौयाषातन, तयाचया अतयचच अशा बवलदानातन !

हाच सनमान पिान करणयात आला आह. तयातील चौिा वीराना तर तो मरणोततर िणयात आला आह.

‘ररमवीर चकर’ रिक विसायला अगिी साध आह. कासय धातरासन बनवलल, छोटा आडवया िाडीवर सहज वरल अस. गडि जाभळी कारडी रट टी ह तयाच ववशषट. रिकाचया िशथनी बाजला मधोमध भारताच राषटीय बोधवचनह आह. रिकाचया मागचया बाजला ररमवीर चकर ह शबि इगरजी आवण वहिीत गोलाकार कोरलल आहत. तयाचया मध िोन कमलरषर आहत.

‘ररमवीर चकर’ रिकाच वडझाइन साववतरीबाई खानोलकर यानी तयार कल. तया मळचया यरोवरयन; ररत भारतीय सनतील एक अवधकारी ववकरम खानोलकर याचयाशी वववाह करन तया भारतात आलया. या िशावर तयाच पचड पम. तयानी भारतीय नागररकतव तर घतलच, वशवाय भारतातील कला, रररराचाही खर अभयास कला. मराठी, ससककत, वहिी या भाषा तया असखवलतरण बोलत असत.

24

७

दशसवसाठी पाणाच मोल दणाऱा ा परमवीरचकरधारकाची माहिती www.paramvirchakra.

com. ा इटरनटवरील सकतसथळावर जरर वाचा. ि परमवीर हवहवध जातीधमामाच आित अस तमिाला हदसल.

आपला जखमा आहण पाणाहतक वदनाची पवामा न बाळगता परमवीरानी शतरशी दोन िात कस कल, ताचा परक, स फहतमादाक िहककती जरर हमळवा आहण वाचा.

१४ हिसबर १९७१ रोजी शतरची सिा सबर जट हवमान शीनगर िवाईकताकि िला करणासाठी झपावली. तथ हनकीवर असणार फाईग ऑहसर हनममालजीत सखा सावध

िोतच; पण धावपट टीवर अचानक उिलला धराळामळ ताना उि िाण करता ईना. धावपट टी थोिी हदसर लागपयत शतरची हवमान माथावर, अगदी खालरन घोगावर लागली िोती, गोळाचा री झाित िोती. तरीिी पाणाची पवामा न करता फाईग ऑहसर सखाच नट हवमान कणाधामात वर झपावल. तानी िलखोर सबर जट हवमानाचा पहतकार जोमान सर कला. पािता पािता दोन हवमानाचा तानी अचरक वध घतला. जहमनीपासरन ार थोडा उचीवर शतरचा अहधक शककशाली हवमानानी वढल असताना हनकराची लढाई तानी चालरच ठवली. शतर सखन जासत िोत; पण ताचा ा धािसी िललाला पाठ दाखवरन पळन गल. शीनगर शिर आहण िवाईकत बचावल.

परत िा ! ा भीषण द धात फाईग ऑहसर सखाच हवमानिी कोसळल आहण तानी आपल पाण गमावल.

फाईग ऑहसर सखाना मतर पतक समोर हदसत िोता, मात तािी पररकसथतीत कमालीच उि िाण कौशल वापरन पचि हनधामारान त शतरला सामोर गल. कतमाव मिणरन नवि तर असामान धामान त लढल. परमवीर फाईग ऑहसर सखा ाना सलाम !

मजर सोमनाथ शमाया

लानसनाईक करम हसग

सकड लफटनट राम राघोबा राण

नाईक जदनाथ हसग

कपनी हवालदार मजर पीर

कपटन गरबचन हसग सलाररया

मजर धन हसग थापा

सभदार जोहगदर हसग

मजर शतान हसग

कपनी कॉटयार मासटर हवालदार अबदल हमीद

लफटनट कनयाल अदषशीर बरसोरजी तारापोर

लानस नाईक अलबटया एका

सकड लफटनट अरण कतरपाल

मजर होहशयार हसग

नायब सभदार बाना हसग

मजर रामसवामी परमशवरन

लफटनट मनोज कमार पाड

गरनहडयर योगनदर हसग यादव

रायफल मन सजय कमार

कपटन हवकरम बतरा

फाईग ऑहफसर हनमयालजीत सखा

२१ महान परमवीरफलाईग ऑफिसर फिरमलजीत फसग सखला

१०८७७ एि (पी ), पीवीसी.सकॉडरि ि. १८ : दी फलाईग बलट स

25

2626

सवाधयायपर. १. िोन-तीन वाकयात उततर चलहा. (अ) फाईग ऑहफसर हनमयालजीत सखा सावध का होत? (आ) फाईग ऑहफसर हनमयालजीत सखाना उड डाण करणयात कोणती अडचण होती? (इ) हनमयालजीत सखानी हनकराची लढाई चाल का ठवली? (ई) हनमयालजीत सखानी शीनगर शहर आहण हवाईकतराचा बचाव कसा कला? (उ) दधीची ॠरीनी लोककलयाणासाठी कोणता तयाग कला? पर. २. फाईग ऑचफसर चनममलजीत सखा ह शतशी धयामन लढल. तयाि पाि-सहा वाकयात वणमन करा.पर. ३. परमवीरिकरधारकािी माचहती वािन आपलयाला कोणती पररणा व सफफतती चमळत?पर. ४. आपल परमवीर व िधीिी ॠषी याचयात तमहाला कोणत सामय आढळत?पर. ५. परमवीर िकरािी माचहती खालील मि दानसार चलहा.

पर. ६. परमवीर िकर पिकाि चिझाइन तयार करणाऱया साचवतीबाई खानोलकर यािी सहा-सात वाकयात माचहती चलहा.

(अ) खालील शबिसमहािा वाकयात उपयोग करा. (अ) घोगावण. (ई) वढण. (अा) झपावण. (उ) बचावण. (इ) वध घण. (ऊ) सामोर जाण. (आ) समानारती शबि चलहा. (अ) सावध (इ) परतयक (अा) लढाई (ई) शतरउपकरम ः (१) परमवीर चकर हमळाललया २१ महान परमवीराचया नावाचा तकता करा. वगायात लावा. (२) परमवीर चकराच हचतर काढा, रगवा.परकलप ः आतरजालावरन आपलया परमवीराची हचतर हमळवा. हचतर, नाव व पाच-सहा वाकयात तयाची माहहती या पद धतीन हचकटवही बनवा.

परमवीर चकर

धात भारा पषपकापडी पट टीचा रग

पदकाची मागची बाज

पदकावरील कोरलल शबद

पदकाची दशयानी बाज

खळया शबिाशी.

27

l खालील वाकय वािा. अधोरखखत कलली सवथनाम पाहा.

१. हा मलाचा सघ कोणाचा ? ६. त सवथ खळाड आहत.

२. ही लाची माळ सहासन बनवली. ७. वतला कोणी मित कली ?

३. ह वकरकटच मिान खर मोठ आह. ८. तला खायला काय बनव ?

४. तो यशवतरावाचा मलगा आह. ९. हा रमाल कोणाचा आह ?

५. ती माझी मतरीण आह. हा, ही, ह, तो, ती, त ही िशथक सवथनाम आहत. हा, ही, ह या शबिानी जवळची, तर तो, ती, त या शबिानी

िरची वसत, रिारथ वकवा पाणी िाखवला जातो. कोणी, काय, कोणाला ही पशनारथक सवथनाम आहत. या पशनाचया उततरातन नाम वमळतात. ही नामाबदल

आलली सवथनाम आहत. तयाचया आधार पशन ववचारता यतो.

l खालील वाकय वािा.

१. जो लवकर उठतो तो वनरोगी राहतो.

२. शजला तालबदध उडा मारता यतात, शतला लझीम सघात सहभाग घता यईल.

वरील वाकयातील जो-तो, वजला-वतला ही सबधी सवथनाम आहत.

l खालील वाकयातील सबधी सवथनाम अधोरखखत करा.

१. जयानी बचत कली, तयानी आरल भववषय सरवकत कल.

२. जयाला खटावरचा खो खो खळता यतो, तयाला गोल खो खो खळता यतोच.

३. ज िसऱयाला मित करतात, त लोकवपय होतात.

वािा.अनक खडी, गाव आवण शहर या सवााचा वमळन िश बनतो. िशाला वनकशचत सीमारषा असत. या

सीमारषचया आत राहणार लोक तया िशाच रवहवासी असतात. भारताचया सीमारषत राहणार आरण सवथ भारतीय महणन ओळखल जातो.

राषटधवज, राषटगीत व राजमदा ही आरली राषटीय पतीक आहत. आरलया राषटधवजात तीन रग आहत. त तीनही रग आरलयाला एक वनकशचत सिश ितात. सारनार यरील अशोक सतभाचया आधार भारताची राजमदा तयार करणयात आली आह. राजमदतील वसहाचया वचतराखाली ‘सतयमव जयत’ ह वचन आह. सवथ नाणी, नोटा, शासकीय रतर यावर ही राजमदा असत. ‘जनगणमन’ ह आरल राषटगीत आह. तयात भारतातील ववववध पिश, नदा व रवथत याच वणथन कल आह. राषटगीताचा आिर करण ह आरल कतथवय आह. राषटाबि िलच पम पतीकामधन वयक होत. राषटीय पतीकामळ एकातमतची भावना दढ होत. भारतीयामधील ऐकयभावना िशाचया पगतीला हातभार लावत.

आपण समजन घऊया.

८

28

माय

हबरन वासराल चाटत जवहा गायहतचयामदी हदसत मल तवहा माही माय ॥ध॥

फनकाटा यचायल माय जाय रानीपायात नस वहान साधी हहड अनवानीइच काटालबी हतचा मोजत नवहता पाय ॥१॥

सटीमदी जवहा मी यत होतो घरीउसन पासन आणन खाऊ घाल नानापरीकर नको घाई महण पोटभर खाय ॥२॥

बाप माहा रोज लाव मायचया माग टमनबस झाल हशकशन याच घऊ द हाती रमनहशकनशानी कठ मोठा सायब होनार हाय ॥३॥

माय महन तमहाल माया गयाची हाय आनभलत सलत सागन तयाच भर नका कानभरन यत डोयात हतचया तापी-पनायामाय ॥४॥

बोलता बोलता एकदा हतचया डोयात आल पानीमहन कवहा हदसन साग मल राजा तही रानीया डोयान पाहीन र मी दधावरची साय ॥५॥

महणन वाटत मल तही भराव सखान ओटीपनहा एकदा जनम घयावा माय तझया पोटीअन ठवाव माय घट धरन तह पाय ॥६॥

स.ग.पािपोळ-(१९५०-२००५) कावयरहसकाचया मनाला भरळ घालणार परहसद ध कवी. एस.ई.एस. कहनषठ महाहवदालय, साखरखडाया यथ मराठी व समाजशासतर हवरयाच पराधयापक महणन काययारत होत. ‘स.ग. पाचपोळाची कहवता’ हा तयाचा कहवतासगरह परहसद ध आह.

एका अहशहकत आईची मलाचया हशकणासाठी रातरहदवस कष करणयाची तयारी आहण आईहवरयी मलाला वाटणारी कतजञतची भावना याच हचतरण कवीन समपयाक शबदात या कहवततन वयकत कल आह.

l ऐका. महणा. वािा.

भाग - २

29

सवाधवापर. १. िार-पाि वाकयात उततर शलहा. (अ) कववततील कषकरी आईची अवसरा कशी आह? (आ) कवी सट टीत घरी आलयावर आई तयाचयासाठी काय करत अस? (इ) कवीचया आईच डोळ का भरन यतात? (ई) आईचया रोटी रनहा जनम घयावा, अस कवीला का वाटत? (उ) आईसाठी कवीला काय करावस वाटत? पर. २. कोण, कोणास व का महणाल? (अ) कर नको घाई महण रोटभर खाय. (अा) बस झाल वशकशन याच घऊ ि हाती रमन. (इ) या डोयान राहीन र मी िधावरची साय. (ई) अन ठवाव माय घट धरन तह राय.पर. ३. कशवता वािताना तमहाला कोणकोणत परसग असवसर करतात त शलहा.पर. ४. या कशवति सवतःचया िबिात रपातर करन करा शलहा. तमचया करला योगय िीषथक दा.पर. ५. ‘माझी आई’ या शवषयावर िहा त पधरा ओळी शलहा.पर. ६. खालील िबि पाहा. वहाण-िपला, वाहन-परवासाि साधन. उचचारात बरि सामय असलल; पण अरथ शभनन असलल अस िबि माहीत करन घया. शलहा. तयाि अरथ समजन घया.

(अ) खालील िबिाि समानारगी िबि शलहा.

(इ) गळािी आण घालण, कान भरण ह वाकपरिार या कशवतत आलल आहत. गळा व कान या अवयवावरील वाकपरिार माहीत करन घया व तयािी यािी तयार करा.

उपकरम ः (१) सान गरजीच ‘शयामची आई’ ह रसतक वाचा. (२) ‘आई’ या ववषयावरील कववताचा सगरह करा.

मायवहाण डोया

इच

घाईरोटभर अनकिा

सख

(आ) खालील िबिाि शवरदारगी िबि शलहा.

खळया िबिािी.

30

l खालील शित पाहन ररकामया जागी योगय परषवािक सवथनाम शलहा.

l खालील वाकयातील सवथनामाना अधोरखखत करा.१. राधा महणाली,‘पशात, त वकती छान गाण गातोस.’

२. ती माझी बहीण आह.

३. कोणी कोणाशी भाड नय.

४. जयाला बाहर वरायला जायच आह, तयाला मी घऊन जाईन.

५. मला कोणी काही ववचार नय.

६. सिा माधवचया बाबाना महणाला, ‘हा मला तरास ितो, तयाला मी समजावन सावगतल; रण तो तयाचच महणण खर करतो.’

l गाळललया जागी कसातील योगय सवथनाम शलहा.

१. ......... वहा मलाना दा. (हा, ही, हा)

२. तयाला ......... आवडत? (काय, कोणत, कोणी)

३. ......... आकाशकिील बनवल.(त, आमही, सवत:)

४. मी ......... सवयराकघर सवचछ कल. (आरण, सवत:, तयान)

५. तयान ......... काही सावगतल नाही. (कोणाला, कोणी, काय)

१. ......... आज रतग उडवणार आह.

२. ......... रतग छान उडवत.

३. मिानावर ......... रतग घऊन गलो.

४. ......... रतग उडवया.

५. रतग उडवणयात ......... तरबज आहत.

l खाली शिललया सवथनामािा उपयोग करन वाकय शलहा.

१. कोण - .................................. ४. काय - ..................................

२. ह - .................................. ५. कोणाचा - ..................................

३. ती - .................................. ६. ही - ..................................

९

31

वारली शितकला

भारतीय सासककवतक जीवनाचया समदधीमाग आविवासी कलचा मोठा आधार आह. नागरी ससककतीचया पभावारासन मक, ररररागत चालत आलल वनसगथपम, सहज उरलबध सावहतयातन झालला उतसफतथ अाववषकार महणज आविवासी कला अस या कलच सोर समीकरण माडता यईल.

महाराषटाला आविवासी कलाचा समदध वारसा लाभलला आह. तयात वारली वचतर, लाकडी कोरीव काम, मखवट, मण मतपी, धातकाम, राषाणमतपी, वाद, वशकारीची साधन व इतर कलातमक वसत याचा समावश होतो. आविवासी कलाचा हा वारसा वनवशचतच वरचया िजाथचा आह.

आविम कलची मळ बीज वारली वचतरकलत ववकवसत झालली विसतात. वारली पिशात छोटा-छोटा राडातील घराचया कडावर व वभतीवर चौकोन-वतरकोणाककतीची अनक वचतर काढलली असतात. वारली वचतरकलचा ररररोष ससककती, ररररा व रररसरातील वनसगथसरततीचा आधार घऊन झालला आह. तयामळच वारली वचतरकलत धावमथक ववधी, लगववधी, िनविन जीवन व लोकजीवन वचतारलल विसत. तयात आजबाजचा रररसर, रररसरातील रशरकी, वकवली, निीनाल, डोगर, रहाड, वन, जगल, नतय, घरिार, शतीच हगाम, वशवार, जतरा इतयािी ववषयाना धरन वभकततवचतर रखाटलली विसतात.

वारली वचतरकला समजन घयायची झालयास वारली लोकाचया छोटा छोटा वसतयावर वरन लोकाना बोलत कराव लागत आवण तयाचयातील कला अाववषकाराचा शोध घयावा लागतो. तािळाचया वरठात राणी ओतन तया दवान बाबचया काडानी रगवलली राढरीशभर वारली वचतर लहान मलानी काढललया वचतरासारखी वाटतात; ररत वचतराच आकार मातर, वनसगाथतन परणा घऊन तयार झालल असतात.

वारली वचतरातील आकार व रषा पमाणबदध नसलया तरी वारली वचतरकाराचया वनरीकणाची व कलरनाशकीची िाि दावी लागत. कलच कोणतही शासतरशदध वशकण या लोकानी घतलल नसताना इतकी

भारतीय ससककती ववववध कलानी समदध झालली आह. या सवथ कलामधय तया ससककतीच पवतवबब रडलल विसत. वनसगाथशी नात जोडणाऱया व जगणयाकड सकारातमकतन राहणाऱया वारली वचतरकलववषयीची मावहती या राठात आलली आह. महाराषटातील अविवासी कला असलली ही वारली वचतरकला मानवी जीवन समदध करत.

डॉ. गोशवि गार-(१९३९-२००६) वयासगी लखक, सशोधक, ववचारवत आवण सावहकतयक. आविवासी हा तयाचया वचतनाचा ववषय. महाराषट राजयाचया रण यरील आविवासी सासककवतक सगरहालयाच जनक महणन याना ओळखल जात. ‘आिशथ आशमशाळा’, ‘आविवासीचा पशन’, ‘भारतीय आविवासी-सावहतय आवण ससककती’ इतयािी लखन पवसि ध.

l गायनकला, नतयकला व वचतरकला यासारखया कलातन आरलयाला आनि वमळतो. यासारखी कोणती कला जोरासावी अस तमहाला वाटत? का त वलहा.

अपवतम वचतर तयाना सचतात कशी? असाही पशन राहाणाऱयाचया मनात वनमाथण होतो. रगाचा अवतशय कमी वारर. उिा., तािळाच रीठ, गर, काजळी,

हळि, ककफ, रगीत ल व झाडाचा चीक याचा उरयोग त वचतर रगवणयासाठी करतात. वचतर काढणयासाठी साध ‘र सकच’ िखील तयार करत नाहीत. सचतील तस आकार त गत जातात.

रोजचया जीवनातील तयाचया वचतरात वतरकोण, चौकोन, वतथळ ह मलभत आकारच असतात. वचतरात जी उभी रषा रगवलली असत त आरल शरीर. तयाचया वचतरातील झाड राहा. वारली वचतरकार ही झाड रगवताना नहमीच मळाकडन वर शडारयात रगवतो. अगिी सहजरण तयातन झाड वर उगवणयाची भावना पकट होत. अनय वचतरकार झाड काढताना तयाचया नमक उलट महणज वरन खाली रषा काढतात. वारली लोकाचया मत खाली भमीकड जाणार महणज मतयकड नणार नकारारपी जीवन असत, तर भमीतन वर उगवणार महणज जीवनाचा ववकास करणार उियोनमख जीवन असत.

लगपसगी झोरडा रगवताना आधी चौक काढला जातो. धावमथकदषटा या वचतराला खर मान विला जातो. वभकततवचतर वचतारणाऱया कसतरयाना ‘धवलरी’ अस महणतात. तयाना कोणतयाही गावात राचारण कल जात. लगाचया आिलया विवशी माडव असतो. तया विवशी ही वभकततवचतर वचतारणयाच काम कल जात. सात-आठ कसतरया वमळन ह वचतरण रणथ करतात.

वारली ससककतीत वभकततवचतरातील रषाककतीना आगळवगळ महतव असत. वारली वचतरकार भौवमवतक आकाराची वचतर काढत असतात. चदाचया गरगरीत

वाटोळा आकारातन तयान गोल घतला. रानाचया आकारातन तयान वतरकोण, अडाककती आकार घतल. राकळा आवण ादाचया आकारातन बाक आवण वळण घतली. चदकला व इदधनषय यातन तयान कमान व अधथवतथळ रावहल आवण रकयाचया भराऱया व माशाचया रोहणयाचया वनरीकणान समातर व उभ-आडव रषाच आकार तो वशकला. जवळ जवळ असलल राच तार राहताना, त एखादा रषन जोडल गलयाचा आभास वनमाथण होऊन तयाला रचकोन

वमळाला. अनक आशचयथकारक आकार व रचनाची परणा अशीच तयाला साधया साधया रषा आवण वळण याचया अवलोकनातन वमळाली. वनसगथ आवण सषीला समजन घणयाची व ती वचतराककतीतन पगट करणयाची तयाची ही कला ववचार करणयासारखी आह.

वारली वचतरकला आता वारली समाजाचया बाहर रडली असन वतचा वारर सवथतर होताना विसतो. अाजकाल टी-शटथ स, साडी, कताथ, बडशीट स, वरशवया, रसथ, भटवसत, भटकाडथ यावर वारली वचतरकला रखाटलली विसत. घराचया वभती, घराची अतगथत सजावट यासाठी िखील वारली वचतरकलचा मोठा पमाणावर वारर होताना विसतो. वारली वचतरकलमळ महाराषटाची मोहोर िशभरातच नवह, तर ररिशातही उमटली आह.

32

33

धातची मतपी

खळया िबिािी.

(अ) महाराषटातील कोणतयाही एका आविवासी लोकजीवनाववषयी मावहती वमळवा व वगाथत सागा. (आ) आतरजालाचया साहाययान महाराषटातील ववववध वजलहात असणाऱया आविवासी जमातीची मावहती रढील मि दाचया आधार घया. उिा., आविवासी जमातीची नाव, रोशाख, सण, लोकगीत, लोककला, नतय, घर इतयािी.

िोध घऊया.

ñdmܶm¶

पर. १. िोन-तीन वाकयात उततर शलहा. (अ) महाराषटातील आविवासी कलाचा समि ध वारसा कशाकशातन विसन यतो? (अा) आविवासी लोक वचतर काढताना कोणकोणतया सावहतयाचा वारर करतात? (इ) वारली वचतरकार झाड कशी रगवतात? (ई) वारली वचतरकारान राकळा व ादाचया आकारातन काय घतल? (उ) वारली वचतरकला समजन घणयासाठी काय कराव लागत?पर. २. रोडकयात उततर शलहा. (अ) वारली वचतरकलत कोणकोणतया ववषयाला धरन वभकततवचतर रखाटलली आहत? (आ) वारली वचतरकार तयाचया वचतरकलतन जीवनाबदलचा सकारातमक दकषकोन कसा माडतात?पर. ३. िाळचया शकवा वगाथचया शभतीवर शित काढायिी आहत. तयासाठी तमही कोणकोणत शवषय सिवाल?पर. ४. वारली कला आता वारली समाजाचया बाहर पडली आह अस का महटल असल?

(अ) ह िबि असि शलहा. रशरकी, राषाणमतपी, पमाणबदध, शासतरशदध, उियोनमख, ससककती, इदधनषय, सषीला, वचतराककती, वभकततवचतर, अधथवतथळ, भौवमवतक. (आ) ‘घरिार’ या िबिासारख पाठातील जोडिबि िोधन शलहा. (इ) खालील िबिािी फोड करा. उिा., धातमतपी मण मतपी राषाणमतपी सवणथमतपी

34

परकलप : (१) वारली पसगवचतर काढा. रगवा व वगाथत पिशथन भरवा. (२) वारली वचतराचया कातरणारासन भटकाडष बनवा व ववशष पसगी भट दा. (३) वारली वचतरामधय काढावयाच काही आकार खाली विलल आहत. तयाच वनरीकण करा. तयापमाण

रढील चौकोनात वचतर काढा. वचतरात रग भरा. ही वचतर रखाटताना तमहाला आलल अनभव वलहा. ही वचतर काढताना तमही कोणकाणत आकार रखाटल?

उिा.,

गणवाचक ववशषण सखयावाचक ववशषण सावथनावमक ववशषण

l खालील िबिसमहातील नाम व शविषण याि सारणीनसार वगगीकरण करा.

वरवळसर गलाब, मोठा चड, मसालिार भाजी, लालचटक कळी, सवचछ रमाल, टवटवीत चहरा, वनळशार राणी, रागीट घोडा.

नाम शविषणगलाब वरवळसर

नामाववषयी अवधक मावहती सागणार ‘वशषण’ असत. त नाम तया ववशषणाच ‘शविषय’ असत. उिा., लालभडक जासवि. या उिाहरणात लालभडक ह ववशषण व जासवि ह ववशषय होय. वरील शबिसमहातील गलाब, चड, भाजी, कळी, रमाल, चहरा, राणी, घोडा ही नाम आहत. महणज वरील ववशषणाच त ववशषय आहत.

शविषणाि परकार

आपण समजन घऊया.

35

l खालील िबिसमह वािा.हशार कावळा, आबट बोर, कचचा आबा, उच इमारत, काळा खडक, वहरवागार रोरट

आरण वरील अधोरकखत नामाना जी ववशषण लावली आहत, ती गणवाचक ववशषण होय. ही गणवाचक ववशषण नामाच रग, रर, आकार, चव सागणारी ववशषण असतात.

l खालील वाकयात मोकळा जागी कसात शिललया गणवािक शविषणापकी योगय शविषण शलहा.

(राढर, पचड, भवय, जाडभरड, आबट) १. समदात ......... लाटा उसळतात.२. वतचया अगावर ......... करड होत.३. मला ......... फल आवडत.४. मी खालली सतरी ......... होती.५. आबासाहबानी ......... वाडा बाधला.

l पढील शिताि शनरीकषण करा आशण शविारललया परशनािी उततर शलहा.

शिकषकासाठी ः ववशषणाचया ववववध पकाराची उिाहरण िऊन उरयोजनातमक सराव करन घयावा.

१. वचतरात एकफण वकती मल आहत?

२. वचतरात वकती माजर आहत?

३. माजराचया वकतीरट मल आहत?

४. घरावर वकती कौल आहत?

उततरामधय वलवहललया शबिाना सखयावािक शविषण महणतात. पशन चारचया उततरातील खर, असखय, अनक, अवधक ह शबििखील सखयावाचक ववशषण आहत.

l खाली शिललया वाकयात योगय शवरामशिनह घाला. (अ) अहमि कठ गला आह (आ) ढग खर गजथत होत रण राऊस रडला नाही (इ) शवथरी आबा खात (ई) बारर कवढी मोठी ही गहा (उ) पामावणक हशार महनती मल सवााना आवडतात

१०

मी लहान होतो तवहा आमच वबऱहाड रणयास शवनवार रठत अस. तर घराचया रतयावर रॉकलचया तोड कारललया डबयात मी एक मोगऱयाच कलम कोठनतरी वमळवन लावल होत. हातभर उचीचया तया रोरटावर रवहली कळी मोहरली, तवहारासन ती लरयात मी रोज िहािा तया कडीराशी जाऊन यई. मगाचया िाणयाएवढी आवण रोरटी रगाची ती कळी वाढता वाढता टरोर वाटोळी झाली, तकतकीत राढरी विस लागली; उतकट आतर भास लागली. आई महणाली, ‘आज ती लणार हो बहतकरन.’ सधयाकाळी सहाचया समाराला कळीचया कडीतली

एक राकळी जरा बाजला झाली. अमळशान िसरी राकळी, मग वतसरी. सगधी रटीचा एक एक खणच जण उघडत चालला होता.

सगधी सषी

मी कडीशजारी बसन रावहलो. वनरराय महणन जवायला खाली जाऊन वर ररत यतो, तवढात तो चमतकार रणथ झाला होता. कळीची सारी िल सा

उघडली होती. मोगरा लला होता! रातरीचया अधारात राढरशभर आवण घसघशीत विसणार त फल रावहलयावर आवण तयाचा मनाला वडावन टाकणारा वास घतलयावर, मला ज काही वाटल तयाच वणथन मी कस कर? मी लावललया झाडाच त फल महणन माझया आनिात अवभमानाची साखर रडली होती ती वगळीच.

36

जयाचया सगधान आरण मोहीत होतो; तया सगधी लाची झाड कशी लावतात, तयाना जागा वकती लागत, कोणतया लझाडावर वकती महनत घयावी लागत, याच सकम वणथन या राठात आल आह. ल आरला रग, गध, डौल िसऱयावर उधळतात, ह जण लाच िानच होय. या सगधी सषीच जनमानसाला िणयाचया पवततीच िशथन या राठातन लखकान घडवल आह.

ना. ग. गोर - (१९०७-१९९३) भारतीय सवाततयलढातील सवाततय सवनक. उततम वक. सकषसौियाथकड सविनशील वततीन बघणार कवी. वचतनशीलता व अवभजात रवसकता ही तयाची लखन ववशषट. ‘सीतच रोह’, ‘डाली’, ‘गलबशी’, ‘शख आवण वशरल’ ह लवलत लख सगरह पवसि ध. ‘काही रान काही ल’, ‘वचनारचया छायत’ या लवलत सवरराचया लखनातन सकषसौियाथकड सविनशील वततीन राहणार लखक.

� गलाबाला ‘लाचा राजा’ का महणत असाव, अस तमहाला वाटत?

� कोणकोणतया रगाची गलाबाची ल तमही रावहली आहत?

� कोणतया रगाच गलाबाच फल तमहाला सवाात जासत आवडत?

मोगऱयापमाणच वनवशगधाचही झाड लावायला सोर. वशवाय त विसायलासदधा सिर. रोर रणथ वाढन तयाचया िाडावर एकाराठोराठ ल ल लागली, की रोज रातरी नवा आनि घयावा आवण वनवशगधाच फल असत तरी वकती डौलिार! वहरवयागार छडीवर हारीन टोकारयात लागत गलली तयाची ल रावहली महणज वनवशगधाला गलछडी अस िसर नाव का रडल आह, त सहज लकात यत.

रण मोगरा काय वकवा वनवशगध काय, सवभावान लाजाळ नाहीत. आरला रग, आरला गध, आरला डौल त लरवत नाहीत. वनवशगध तर आरल सार वभव चवडावर उभा राहन जगाला िाखवत असतो.

मोगरा, वनवशगध ही जशी सगधी ल तसाच गलाब; रण हा सवारीचा रबाब काही औरच असतो. गलाबासारख सोरसकार करन घणार झाड मी तर

रावहलच नाही. गलाबाला वाटल ती जागा चालणार नाही, राणी कमी झाल तरी तयाला सोसणार नाही वन अवधक झाल तरीही सोसणार नाही. तयाला खत वळचया वळी वमळाल रावहज, मळ

मोकळी झाली रावहजत, हगाम साधन छाटणी कली रावहज, कीड वटरन मारली रावहज, एवढ सगळ कराव तवहा ह राजशी लणार. एकिा गलाब पसननरणान ल लागला, की कलल सगळ शम मनषय ववसरन जातो. नवह, तयाच सार शम भरन यतात. गलाबाचया लाची ऐट काय वणाथवी? वकती तयाच आकार, वकती रग, वकती गध! तयाना सीमा नाही. तयावळी मी आयषयात परमच काळा गलाब रावहला! काळसर मखमलीसारखया राकळाच त फल महणज एक अजब चीज होती.

37

सायलीची वल एकिा आळ करन लावली, की मग वतचयाकड ारस लक नाही विल तरी चालत. बाराही मवहन ती ललली राहत.

राररजातक तर कमालीचा वनररचछ. तो कोठही लावा. तयाला राणी दा नाहीतर िऊ नका. रावसाळी ढग आभाळात भरन आल आवण तयातन अमताचा वशडकाव सर झाला की हा रागडा झाडाला कसला आनि होतो कोणास कळ. तयाचया राढरकया गाठाळ अगोरागातन वहरव रोमाच टतात. अगिी बधयारासन शडारयात आवण मग तयाला सगधाची झबर लटकतात. सकाळी राररजातकाखालन जाण महणज रणयरावन भमीवरन जाणयासारखच वनिान मला तरी वाटत.

राऊल टकाव तरी कोठ? साऱया भमीवर तया वकराजाची उिारता अररलली असत ना? कस ठवायच राऊल? आरल अचयतराव रटवधथन बोलणयात वकती मावमथक आहत. त एकिा महणाल, ‘दाव तर राररजातकासारख दाव. तो मठ रररर उघडन ितो. काही महटलया काही माग ठवीत नाही. वा! हाला महणाव िान!’

सवाधयायपर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) सगधी रटीचा एक एक खणच जण उघडत चालला होता, अस लखकान कशाला महटल आह? (आ) वनवशगध आरल सार वभव चवडावर उभा राहन जगाला िाखवत असतो अस लखकाला का

वाटत? (इ) लखकान गलाबाच वणथन कोणतया शबिात कल आह? (ई) लखकाला सकाळी राररजातकाखालन जाताना रणयरावन भमीवरन जाणयासारख का वाटत?पर. २. तमचया िबिात उततर शलहा. (अ) तमहाला कोणकोणती ल जासत आवडतात? ती का आवडतात? (आ) तमचया मत लानी माणसाला कोणता अनमोल सिश विला आह? (इ) या राठात गलाबाला राजशी तर वनवशगधाला गलछडी महटल आह, का त सागा.पर. ३. पाररजातकाि फफल तमचयािी बोलत आह अिी कलपना करन आठ त िहा वाकय शलहा.

(अ) खालील िबिाि समानारगी िबि शलहा. (अ) वबऱहाड - (इ) सवास - (आ) मोठी - (ई) कष - (आ) खालील िबिाि शवरदारगी िबि शलहा. (अ) वनरराय x (इ) पसनन x (आ) राढराशभर x (ई) उिार x

(इ) खालील िबिाला ‘िा’ परतयय लागन तयार होणार नवीन िबि शलहा. उिा., िहा - िहािा, राच - राचिा (अ) एक - (आ) शभर - (इ) हजार - (ई) डौल-डौलिार यासारख ‘िार’ परतयय लागलल आणखी िबि शलहा. (उ) खालील िबिािा वाकयात उपयोग करा. (अ) घसघशीत (इ) उिारता (आ) रागडा (ई) वटरन मारण (ऊ) या पाठात रगाचया अनक टा आलया आहत. उिा., पाढरा, तकतकीत पाढरा, पाढरिभर,

पाढरका. यापरमाण तमहाला माहीत असललया रगाचया शवशवध टा शलहा. (अ) वहरवा (इ) काळा (आ) लाल (ई) वरवळा (ए) खालील िबि पाहा. वास-वासतवय, वास-गध. उचचार एकच असलल, रण अरथ वभनन असलल अस शबि माहीत करन घया. वलहा. तयाच अरथ

समजन घया.38

खळया िबिािी.

39

(अ) काही फल राती फलतात तर काही शिवसा फलतात. काही फलािी झाड शबयापासन, तर काही खोडापासन/फािीपासन तयार होतात. अिा फलझाडाि शनरीकषण करा व पढील तकतयात नोि करा.

रातरी लणारी लविवसा लणारी ल

वबयारासन तयार होणारी लझाड

ािी/खोडारासन तयार होणारी लझाड

(आ) लखकान पतयािा डबा कापन कडी बनवली, तयापरमाण तमहीही टाकाऊ वसतपासन कडा बनवा व शनसगथ फलवा.

(इ) तमहाला आवडणाऱया कोणतयाही तीन फलािी शित काढा. (ई) खालील िबि वापरन अरथपणथ पररचि तयार करा.

झाड ल निी वाट राऊस डोगर धरण रकी पाणी

(उ) खालील कती करा.

ह करन पाहया.

उपकरम ः तमहाला आवडणारी लझाड घराचया वकवा शाळचया रररसरात लावा व तयाची काळजी घया.

परकलप ः काही लाचा उरयोग करन वसत, रिारथ बनवल जातात. उिा., गलाबारासन गलकि. यापमाण तमहाला माहीत असललया इतर काही लारासन तयार होणाऱया वसत, रिारथ याची मावहती घया व तयाची यािी तयार करा.

वररळाच रान घया. एका भाडात राणी घऊन तयात त रान वभजत ठवा. काही विवस रान राणयातच ठवा. नतर तया आलया रानाला राणयातन बाहर काढा, रसा व वहीत वयववसरत झाकफन ठवा. अस झाका की जणकरन त सरळ कसरतीतच राहील. काही विवसानी हळवार हातान झाकफन ठवलल रान काढा. मऊ कारडान रसा. जाळीिार रान तयार होईल. राणयाच रग (वॉटर कलर) घया. तमचया अावडतया रगान सिर ल, रान काढा. लकात ठवा की रगात राणी वमसळायच नाही. घट ट रगान रगवा. एक छानस, सिर वचतर तयार होईल.

l वररळाचया रानावरील वचतर तयार करताना तमही कोणकोणतया ककती कलया त करमवार वलहा.

lकागिावर काढलल वचतर व वररळाचया रानावरील वचतर रगवताना तमहाला कोणता रक जाणवला? तमचा अनभव वलहा.

40

l खालील पररचिातील सखयाशविषण अधोरखखत करा.

अलाउदीन व ररिा िोघ शाळत वनघाल. वाटत एक भळच िकान होत. िकानात अनक पकारची वचकी व टाण वमळत असत. ररिाकड राच ररयाच नाण होत. वतन अडीच ररयात शगिाणयाचया वचकीच राकीट घतल, तर अलाउदीनन उरललया अधयाथ रशात टाण घतल. सगळ रस सरल. भररर टाण आल. रसाभर टाण तयान ररिाला विल, तर वतन रोडीशी वचकी अलाउदीनला विली.

l खालील वाकयातील मोकळा जागी कसात शिललया सखयावािक शविषणापकी योगय शविषण शलहा.(एकक, सहस, ि ववगवणत, िपरट, राच)

१. अववनाशला ........... भाषा यतात. २. सयाथचया ........... वकरणानी जवमनीला सरशथ कला. ३. ........... बडक उडा मारत रसार झाल. ४. आईला राहताच वतचा आनि ........... झाला. ५. भकचया तडाखयात मीनान ........... चरातया खाललया.

फलाना रग किामळ परापत होतो? लामधय िोन पकारची रगदवय असतात. हररतदवय, करोटीन यामळ नाररगी, वरवळा, वहरवा ह रग लाचया राकळाना वमळतात, तर लाल, गलाबी, वनळा वगर रग लामधील अरोसायनीन या रगदवयामळ वमळतात. ही रगदवय राणयात ववरघळ शकतात. जया वळी लाना जीवनरसाचा ररवठा होतो, तया वळी तयात ही रगदवय ववरघळतात. कोणतया लात कोणती रगदवय असावीत ह तयातील गणसतर ठरवतात आवण गणसतर अानववशक असलयामळ तया तया लाचा रग ठरावीकच असतो, रग बिलत नाही.

माशहती शमळवया.

l खालील िबि वािा.ही खारताई, माझी वही, जयाच रतर, तयाचा रमाल, कोणता रढा, आमही मवतरणी, तयाचा सिरा, वतचया

वणया. वरील शबिातील ही, माझी, जयाच, तयाचा, कोणता, आमही, तयाचा, वतचया ही सवथनाम आहत; रण या सवथनामारढ नाम आली आहत. ही सवथनाम तयाचयारढ आललया नामाबदल ववशष मावहती सागतात. महणज ती ववशषणाच कायथ करतात, महणन ही सवथनाम सावथनावमक ववशषण आहत.

मी, त, तो, हा, जो, कोण, काय ही सवथनाम असली तरी सावथनावमक ववशषण महणन काम करताना नहमीच तयाचया मळ सवररात न यता तयाचया सवररात बिल होतो.

आपण समजन घऊया.

41

सवथनाम सावथनाशमक शविषणमीततोतीआमहीतमही

हातोजोकोणकाय

माझा, माझीतझा, तझीतयाचावतचा, वतची, वतचआमचा, आमचीतमचा

असा, असला, इतका, अमका, एवढा तसा, तसला, वततका, तवढा, तमकाजसा, जसला, वजतका, जवढाकोणता, कवढाकसा, कसला

? ., -

‘‘ ’’ ‘ ’; !

l खालील शिललया शवरामशिनहािी िौकटीत नाव शलहा.

l खाली िार शित शिलली आहत. तयािा सहसबध लावन तमचया िबिात करा तयार करा व सागा.

मनोिर आला की धमाल असत. तो खळतो मसत, बोलतो मसत, उततरिी पटापट दता. ताला छान गाता त; पण आज कािी तो शाळला आला नािी. मनोिर आज शाळत का आला नसल?

शविार करन सागया.

११

42

माझया आजयान रजयानरोज इनलया यसणी,तझया मातल गोररतवा करीती ररणी.

माझया आजयान रजयानवकती इनलया गोणी,तवा नमान चालततझया रानाची राखणी.

माझया आजयान रजयानरोज वळली चऱहाट,राट भरन वाहाचीतझया रानातली मोट.

माझया आजयान रजयानरोज इनलया र बाजा,यतो िमन रघाळाराठ टकववतो राजया.

माझया आजयान रजयानरोज वळलयात काणया,तझया िभतया महशीलारोज बाधया िावणया.

माझया आजयान रजयानरोर घातली साळला,कषकऱयाचया वजणयालाविस सोवनयाचा आला.

माझया आजयान पजयान

िकर अशभमान कसब-(जनम-१९८२) नवोवित कवी. वनयतकावलकातन लखन, ववववध कववसमलनात सहभाग. ‘कररी’ हा कववतासगरह पवसि ध. ‘कररी’ या कववतासगरहातन ही कववता घतली आह.

आरलया रवथजानी वशकणाच महतव जाणन नवया वरढीला वशकवल. तयाचयाववषयी ककतजतची भावना या कववततन कवीन वयक कली आह.

l ऐका. महणा. वािा.

43

सवाधयायपर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) कवीचया आजोबा-रणजोबानी गोणी व चऱहाट वळलयामळ कोणती काम करता आली? (आ) कवीचया आजोबा-रणजोबानी ववणललया बाजचा उरयोग कवहा व कशासाठी कला?पर. २. ितीकामासाठी वापरली जाणारी साधन व तयािा उपयोग शलहा. (अ) यसणी - (इ) चऱहाट - (उ) काणया - (आ) गोणी - (ई) बाजा - (ऊ) िावणी -

(अ) िवटि अकषर सारख यणाऱया पाि िबिाचया जोडा कशवततन िोधन शलहा. (आ) आकतीत शिलल गामीण भाषतील िबि परमाणभाषत शलहा.

(अ) इनलया ववणलया (इ) वाहाची

(अा) तवा (ई) साळला

(अ) तमचया आईबाबाना शविारन तमचया घरातील आजोबा-पणजोबानी घऊन ठवललया शकवा सवतः तयार कललया वसतिी यािी करा. (आ) आतरजालाचया साहाययान ितीसाठी वापरणयात यणाऱया आधशनक साधनािी माशहती घया.

उपकरम ः काटवबक नातसबधावर आधाररत कववता वमळवा, तयाचा सगरह करा. उिा., आई, आजी, मावशी, ताई, वडील, आजोबा.

खळया िबिािी.

िोध घऊया.

भाषिी गमत पाहया.

lमराठी शवलोमपि महणज अस वाकय ज उलट वािल तरी अगिी तसि असत. उिा., (१) वचमा काय कामाची (२) भाऊ तळात ऊभा (३) काका, वाचवा, काका (४) ता कवी डालडा ववकतो (५) हाच तो चहा (६) तो कवी ठमाला माठ ववकतोतमहीही अशा पकारची वाकय तयार करन वलहा. रहा कशी गमत यत.

44

भाषि नमन

१. वऱहाडी बोली

महाराषटात ववववध बोली बोललया जातात. अशा बोलीची आरण ओळख करन घत आहोत. वऱहाडी व मराठवाडी या िोन बोलीच उतार विलल आहत.

परषोततम बोरकर-(जनम-१९५५) कािबरीकार, लघकराकार, नाटलखक, रटकरालखक, िरिशथनमावलका लखक, माजी सरािक व सतभलखक. ‘मड इन इवडया’ या कािबरीतन हा उतारा घतलला आह.

‘‘आईमाय चया काहाल करा लागत होता व?’’आई महनत, ‘‘मया चयालसत बलाव धाळल गळाकफन तमाल? सकाऊन तमी नहानोऱयात गतन रळलया होतया, नाहीत सकाऊनच बलावल असत. मग सराकरानी झालयावर मया गळाल महटल, नरर, लगनघरी जाय अन तया यवदाचया रावहनीनल चयारानयाल घऊन य. घया, रडा हईन...’’ ‘‘तमी घयाना. घना घना तमी घना. तमी मोठा आहा ना बाई... चर रोटटा. आगावर चया साडत काय आता? चर बस व तही कसम. काय झाल तमा िोघाइलही?’’ ‘‘तयाहल िऊ का चया?’’ ‘‘नाही नाही तयाईल काहाल राहज चया? िसरा नोका िऊ, याचयातलाच ितो मी. हठ. आयकतही नाही तमी. ह त सती रळतात चहाचा वसगल विसला की....’’

यावर आई महनत, “मया आगिरच ठवला होता जयासतीचा. वकावर कोनी आल त मग रचयाईत होत. घया रान घया.” यावर रावहनीन महनत, “आमीही साकरीचाच चाहा घतो. गयाचा चाहा त मल घतलयासारखा वाटतच नाही. अळवकतता कठी आह? त बसला का रोटटा अळवकतयावर? उठ उभा राह. ह रोट वमवनटभर कोनाशी बोल ितीन त शपरत आह.” “आता तयाल ररया काहाल दा लागत बयना !”

िरमयान आई माविातन ककाच डाबल आनत अन रावहनीनचया कराई ककफ लावत. रावहनीन आइचया लावत. आई महनत, “यजा गावाल जाचया आगिर आखीन यकडाव.” रावहनीन महनत, “हो ईन ना. ईन ईन. तरी लगनघरी त माय उभ राहाल जागा नाही. वनरा कलकल कलकल चाल असत उठलयारासन त झोरलोग. अन नासाचा धस त इतला माय की आरलयाचयान त राहोलया जात नाही. असल त काय अवत करा अम नसल त काय माती करा? माह त डोकसच वभन झाल बयना महनसीन त तया कलकलाटान. रन ईन मी. मल त आखीन साताठ जागी बलाव आह. तोड गोळ असल ना मानसाच त तयाल काहाची वनरर नाही रळत बयना. नाहीतरी वर जाताखरी सग काय नया लागत िसर?’’

l मनान उततर शलहा. (अ) ‘असल त काय अवत करा अम नसल त काय माती करा?’ या महणीचा अरथ काय असल याचा ववचार करा व वलहा. (आ) ककाच डाबल, अळवकतता ही वऱहाडी बोलीतील वसतची नाव आहत. तमचया रररसरात या वसतना कोणती नाव आहत त वलहा.

45

२. मराठवाडी बोली

ही मराठवाडी बोली कनाथटक सरहि िीवरील उसमानाबाि वजलहातील उमरगा या भागात बोलली जात. ‘वझम रोरी वझम’ या कािबरीतन हा उतारा घतलला आह.

बालाजी मिन इगळ-(जनम-१९७५) समोर यणाऱया पतयक सकटाकड सधी महणन राहावयाची दषी असलल सकारातमक ववचाराच लखक. ‘मातर’, ‘सरिन’, ‘मल नाही अजन आभाळ....’ ह कववतासगरह आवण ‘वझम रोरी वझम’ कािबरी पवसि ध.

एक विवशी मी िरारी अभयास करत बसलत. शकर झोरलता. अधाथ घटा झालासल तर शकर एकाकीच उठला अन रडलाला. मी गपरमन शकरला राळणयातन खाली घटल. तरीबी रडायच राबना गल. मग वाटीत िध वघवन रावजवलाल, तर रोज गपर िध रणारा शकर आज रडतच िध वरऊलाला. िध पयाच झाल, तरीबी शकर रडायच राबना. मग मी माडीवर वघवन हलवीत रोड रारटल. तरीबी गपर बसना. मग राळणयात झोरवल तरीबी गपर बसना. मग राळणयातन काढन काखत घतल. खादावर वघवन रारटल. तरी रडायच राबना. का बर गपर बसना की ! मी घाबरन गल. का झालासल माय? रडायच राबना का बर? का काय चावलय महणाव ? मी लगच शकरचया आगातली आगी काढन बवघतल. हाता-रायाला रढ रोटावर माग राठीवर सगळीकड बवघतल. रर कठच काय विसलनी. मग का बर रडतासल माय... हा ववचारात आता मला काय कराव कळना.

तवढात िारात कोणतर आलयावनी वाटल. बवघतल तर रामतातयाची सन वनलववा होती. आता वतला रोड मराठी बोलाया वयवलालत. शकर रडलालयाला बघनच आलती. आलया आलया महणली, “अई का झाल ओ?” मी महणल, “काय झालय की बघा. एकाकीच रडलालय. आता िध रावजवलव तरीबी गपर बसना.” “अई यववो का झाल महणाव ?” आस महणत शकरला घतली. जरा तयला बोलली, खळवली तरीबी शकर गपर बसना. मग तयला खळवीत बाहीर वघवन गली. आरलया घरात घऊन गली. मी लई घाबरल. आता अई का महणतयात की वाटलाल. शकरला काय तर झालयावर कस वाटलाल. वनलववा शकरला मग वतचया घरातलया बलाचया घागरमाळा वाजवन िाखवली. मग शकर तया आवाजाकड बवघतला. अन जरा रडायच गपर झाला, तरी अधन-मधन जरा रडचलाला. मग वनलववान जरा वघवन इकड-वतकड वरली. वतचयाच खादावर मग शकर रोडा वळान झोरला. मग वतनच घरी आणन राळणयात झोरवली. मला बर वाटल. जीवात जीव आला.

शिकषकासाठी ः बोलीभाषतील िोनही उतार ववदारयााना योगय उचचार करन वलवहललया शबिापमाण वाचन िाखवाव. तया उताऱयातील शबिाच अरथ व भाषच वगळरण ववदारयााना समजन सागाव.

l मनान उततर शलहा. तमचयावर तमचया लहान भावडाना वकवा एखादा छोटा बाळाला साभाळणयाची वळ आली आह का? तमचा अनभव वलहा.

१२

46

माणसान धयय धराव त आकाशाला गवसणी घालणयाच! खडकातन राणी काढणयाच! काय महणतस

आई? नळाच राणी जाईल? अघोळ करन घऊ? अग रण... काय? खडकातन राणी नतर काढ? बर बाई! महणतात ना, रोर ररषाचया कायाथत अनत अडचणी उभया असतात. मला शासतरज वहायचय. सशोधन करायचय. शोध लावायचत; रण आईला मला अघोळीला राठवायची घाई लागलीय! आता सागा, नयटनला जर अशी घाई कणी कली असती, तर

गरतवाकषथणाचा शोध लाव शकला असता का तो? सरचि खाली रडताना तयान रावहल, तवहा तयाचया

मनात आल, की ह सरचि खालीच का रडल? वर का गल नाही? काय महणतय ताई? मला वर कल तर मीिखील खालीच रडन धाडकन? बर बर! तर काय सागत होता, नयटन झाडाखाली बसन शातरण ववचार करत असताना असा तयाचया ताईन, आईन, आजीन तरास विला असता, तर तयाला शोध लावता आला असता का? नाही ना! आता मीिखील वजावनक शोध लावणयासाठी घरात माझी लब बनवली आह. मायकरोसकोर, टसटटबज, काचची

रातर. सगळ सगळ आणन ठवलय! रसतकाचा तर डोगरच रचलाय! आता रसतक उघडन वाचायच तवढ काम आह. वटरण काढणयासाठी कागिाच ताव आणलत. शाईचया बाटलयाही तयार ठवलयात. काय महणतस आई? आतताचया आता अघोळीला उठ, नाहीतर राणी जाईल आवण मला तया बाटलयातलया शाईन अघोळ करावी लागल? उदा मी मोठा शासतरज

मला मोठ वहायिय!

मलाला शासतरज वहायचय, शोध लावायच आहत, तयासाठी तो तयारी करत आह; ररत घरातील सगळजण तयाचया कामात वयतयय आणतात. तया मलाचया मनातील ववचार या नाटछटतन सावगतल आह.

शपरयविा करड-(जनम-१९४६) बाल, वकशोर व कमारवयीन मलासाठी लखन करणाऱया कववयतरी व करा लकखका. ‘सवामी वववकानि’ (चररतर), ‘जानशवराचया गोषी’, ‘मी नाही जा आवण इतर गोषी’ (बालकरा सगरह)’ आवण ‘वहरोचया शोधात’, ‘बाई आवण टवलोन’, ‘कववता जनमाला यतय’ (एकावकका), ‘जरा ऐकताय ना...’ (नाटछटा) इतयािी सावहतय पकावशत.

� शासतरज व तयानी लावलल शोध याचया योगय जोडा लावा. ‘अ’ गट ‘ब’ गट (अ) गवलवलओ १. ववमान (अा) जमस वट २. िवबथण (इ) राईट बध ३. वाच इवजन

47

सवाधयाय

पर. १. िोन-तीन वाकयात परशनािी उततर शलहा. (अ) मलाला अघोळीला न जाता काय करायच आह? (आ) वजावनक शोध लावणयासाठी मलान कोणती तयारी कली ? (इ) शासतरज झालयावर ताई व आई काय करतील अस मलाला वाटत? (ई) आई मलाला कोणता शोध लावायला सागत?पर. २. मनान उततर शलहा. (अ) कोणतया गोषीसाठी आई तमचया सारखी माग लागत? (आ) तमहाला अतराळात सोडल तर तमही काय काय राहाल त वलहा. (इ) तमहाला कोणत शोध लावाव अस वाटत ?पर. ३. (अ) वाकपरिाराि अरथ सागन वाकयात उपयोग करा. (अ) आकाशाला गवसणी घालण. (इ) खडकातन राणी काढण. (आ) वनशचय िाडगा असण. (ई) मनसतार सहन करण. (अा) पाठात आलल िबि खाली शिलल आहत. तयािी माशहती शमळवा व शलहा. (अ) गरतवाकषथण (इ) लब (उ) अण (आ) टसटटबज (ई) ववदतशकी (ऊ) ररमाण (इ) परयोग करणयासाठी परयोगिाळमधय शवशवध साशहतय असत, तयािी यािी करा. (ई) तमही आतापययत पाठाि शवशवध नमन अभयासल आहत, तयापकी खाली काही नमन शिल आहत

तयामधय जासतीत जासत व कमीत कमी शकती पात बोलत असतात त खालील तकतयात शलहा.

नाटछटा सवाि नाटपवश आतमवतत करा

शिकषकासाठी ः या नाटछटतील घटना, वाकय व आवाजातील योगय चढउतार लकात घऊन ववदारयााकडन वाचन करन घयाव. ववदारयााना योगय मागथिशथन कराव.

झालो की हीच ताई, हीच आई वमरवणार माझया बकीस-समारभात! काय ग ताई? वचडतस कशाला? शासतरज होण महणज इतक सोर नाही काय? अस ि! माझा वनशचय िाडगा आह. मी शासतरज होणारच, रण आता कठला शोध लाव बर? या आधीचया शासतरजानी तर सगळच शोध लावलत, माझयासाठी काही काम वशलक ठवलय अस वाटत नाही. लसीकरण, अण,

ररमाण, ववदतशकी... आता मी कसला बर शोध लाव? काय महणतस आई? माझी वनळी रट शोध? करडाचया बोळातसदधा त शोधलीस? काय? वनळी रट शोधली, तर हाच मोठा शोध लावला मी! अस महणतस? आईवर खर उरकार होतील! आता कळत, की शासतरजाना तयाच शोध लावताना वकती तरास, मनसतार सहन करावा लागला त !

48

l खालील वाकयातील मोकळा जागी कसात शिललया सावथनाशमक शविषणापकी योगय शविषण घाला. (इतका, जवढा, तमचा, वतचा, जसा, तवढ) १. बाबानी ववचारल,“......... वळ कठ होतास?” २. ......... चहरा उनहान लाललाल झाला. ३. मला वाटत,“ ......... कचरा जासत ......... पिषण जासत.” ४. ......... मलगा खर हशार आह. ५. ......... अगरखा तशीच टोरी घालन तो मचावर आला.

l खालील नामाना िोन-िोन शविषण शलहा. उिा., वहमालय-उच, बाथचछावित. १. भाजी - ......... , ......... ४. बाहली - ......... , .........

२. घर - ......... , ......... ५. लोक - ......... , .........

३. ववदारपी - ......... , .........

(उ) या नाटयटत शकती पातािा उलख आह? ती पात काय बोलली आहत त शलहा.उपकरम ः (१) ‘मला मोठ ठ वहायचय’ ही नाटछटा सनहसमलनाचया वळी वगाथत सािर करा. (२) ‘विवाकराचया नाटछटा’ ह रसतक वमळवन वाचा.

l खालील िबि वािा. मी, ही, जी, री, बी, ती, त, ध, ज, ऊ, र ह एकाकरी शबि आहत.एकाकषरी िबिातील इ-कार शकवा उ-कार िीघथ उचचारला जातो महणन तो ‘िीघथ’ शलशहतात. ‘शन’ हा एकि िबि असा आह की जो एकाकषरी असनही ‘ऱहसव’ शलशहतात.

l खालील वाकय वािा. अधोरखखत िबिाि शनरीकषण करा. १. तयाची टोरी उडाली. २. नरजहा ववटी-िाड खळ लागली. ३. आईन वरशवी ठवली. ४. ताईला रर आवडतो. ५. सज आनिान नाच, बोल आवण गाऊ लागला. तयाची, टोरी, उडाली, ववटी, िाड, खळ, लागली, वरशवी, ठवली, रर, सज, नाच, बोल, गाऊ या शबिातील ‘इ-कार’ व ‘उ-कार’ िीघथ आहत. मराठी भाषत शबिाचया शवटी यणार ‘इ-कार’ व ‘उ-कार’ िीघथ असतात. ‘आवण’ व ‘ररत’ ह मराठीतील िोन शबि अस आहत की जयाचा ‘इ-कार’ व ‘उ-कार’ ऱहसव वलवहतात.

l िबिाचया िवटी ‘इकार’ शकवा ‘उकार’ यतील अस िहा िबि शलहा.

शिकषकासाठी ः शि धलखनाचया वनयमाची उिाहरण िऊन ववदारयााकडन उरयोजनातमक सराव करन घया.

आपण समजन घऊया.

१३

49

दीपा घाबरीघबरी होऊन धावतपळतच घरात हशरली. हतन आईला घट ट हमठी मारली अन महणाली, ‘‘आई शजारचया गलीतलया एका काकचया घरात गसचया टाकीचा सफोट झाला. सगळ लोक तया घराचया हदशन धावत होत. घरात नसता जाळ हदसत होता. लोक पाणयाचया बादलया, मातीची घमली नत होत. एका काकानी गाडी काढली अन काकना दवाखानयात नल. आई, तया काक बऱया होतील ना ग?’’ एका दमात दीपान पाहहलल दशय आईला साहगतल. ह सगळ पाहन ती खप घाबरली होती.

आई हतला महणाली, ‘‘बाळ, तया काक नकीच बऱया होतील. तयाना नलय ना दवाखानयात. अग, आता वदकीय कतरात खप परगती झाली आह. नवनवीन औरध, नवनवया ततरजञानाचा वापर सर झाला आह. त घाबरन जाऊ नकोस.’’ तरीही दीपाचया मनात अनक परशन होत.

l चशकषक व पालक याचया मितीन समजन घया. १. घरात आग कशाकशामळ लाग शकत? २. आपलया हातावर वाफ आली हकवा हाताला चटका बसला तर आपण हात पाणयाखाली का

धरावा? ३. रलवसथानक, एस.टी. सथानक अशा गददीचया हठकाणी वाळचया बादलया भरन ठवललया

हदसतात. तया कशासाठी असतात? ४. अहनिशमन यतर कठ कठ बसवलल तमही पाहहल आह? तया हठकाणी त का बसवलल

असत? ५. गावाहन आलयावर अगोदर घराची दार-खखडकया उघडावयात व नतर हवदत हदवा लावावा,

अस का?

आपली सरकषा, आपल उपाय!

चविार करा. सागा

खालील चवदत उपकरण वापरताना तमही कोणती काळजी घयाल? १. इसतरी २. हगझर ३. मोबाइल

सागा. ििाम करा.

१. दीपान पाहहला तसा परसग तमही कधी पाहहला आह का?

२. गसचया टाकीचा सफाट झाला महणज नमक काय झाल?

३. लोक पाणयाचया बादलया, मातीची घमली का नत होती?

वािा. समजन घया.

50

l लकषात ठवा. १. कखडकयाचया रडदाजवळ रटती मणबतती, उिबतती वा इतर गोषी ठव नयत. २. आगीमळ घरात खर धर झाला असल तर घरातन रागत रागत बाहर रडाव. ३. ववदत उरकरणाचा वारर करन झालयावर ववदत बटण तवररत बि कराव.

l शिताि शनरीकषण करा. वािा.

अघोळीला जाताना अगोिर वगझरच बटण बि कराव व नतर वगझरच गरम राणी सोडाव. वीज पवावहत होताना काही अडरळा आला, तर वीजपवाह राणयात पवावहत होऊ शकतो व ववजचा झटका बस शकतो.

सतरजी, काररट, गावलचा याखालन ववजची वायर जाऊ िऊ नय, कारण जर तया आचछावित वायरीचया भागात वायर खराब झाली तर वीजपवाह पवावहत होताना अडरळा यऊन आग लाग शकत.

ववजचया एकाच बोडथवर ववजवर चालणारी अनक साधन व तयाच पलग लाव नयत. वीज पवाहावर िाब यऊन आग लाग शकत.

लग, कौटवबक समारभ वा इतर सासककवतक कायथकरमामधय ववजची अनावशयक रोशणाई टाळावी. रोशणाईसाठी लावललया विवयातन वीजपवाह पवावहत होताना जर काही अडरळा आला तर आग लागणयाची शकयता असत.

l िकषता घऊया. १. मोबाइल चावजागला लावलला असताना ोन आला तर चावजाग बि करन ोन घण. २. लायटर, काडरटी याचयाशी न खळण. ३. ववदत वायर वकवा ववदत तारवर वजन रडणार नाही ह राहण. ४. जनया, करतडललया ववजचया वायरी वळीच बिलावयात.

51

रातरी झोरताना वा घराबाहर जाताना ववजच विव वा इतर उरकरण बि ठवावीत. तयामळ ववजची बचत होत.

घरातील लमरशडवर वा बलबवर एखािा रमाल वाळत घातला, बलब खर गरम झाला, तर तो वाळत घातलला रमाल रट घऊ शकतो.

ववदत मडळाचया वडरीतन अनक घरामधय वीज पवाह पवावहत कलला असतो. तया वडरीमधय वायरीच जाळ विसत. या वडरीरासन िर राहाव. तया वायरीना हात लाव नय.

सवयराकाची शगडी, सटोवहजवळ जळाऊ वसत ठव नय. उिा., करड, काचचया वसत, लाकडाचया वसत, कागि.

52

अशनििमन सवा

कोठही आग लागली तर एक लाल रगाची गाडी जोरजोरात घटा वाजवत आगीचया वठकाणी यत. तयातील कमथचारी राणयाचया मोठमोठा नळकाडा घऊन आग आटोकयात आणतात. आग ववझवतात. या िलातील कमथचाऱयाचया हालचाली खर वगवान व वशसतबि ध असतात. आग ववझवणयाच ह पातयवकक बघणयासारख असत.

आग लागण, घर रडण, झाड रडण, मोठा अरघात होण अशा आरतकालीन रररकसरतीतन आरलयाला बाहर काढणयाच काम अवगशमन िल करत. या िलास राचारण करणयासाठी १०१ या करमक िरधवनी करमाकावर सरकक साधतात व आरतकालीन घटना घडललया वठकाणचा

वािा.

रतता व रोडकयात तरशील ितात. अवगशमन िल घटनासरळी तातकाळ रोहोचत. आरलयाला मित करणयासाठी आललया या िलास आरण सहकायथ कल रावहज. त ित असललया सचनानसार वागल रावहज. तयाचया कामात वयतयय यणार नाही अस आवजथन रावहल रावहज; कारण अवगशमन िल आरल वमतर आह.

शिकषकासाठी ः ववदारयााना वीज व अगी यारासन सरवकत राहणयासाठी मागथिशथन कराव.

l खालील उतारा वािा. शवरामशिनहािा योगय वापर करन उतारा पनहा शलहा.

शाळा सर होऊन चार विवस लोटल अभयासकरम वशकवायला सर करणयाअगोिर भगतसर वगाथतील मलाना सवचछतच वनयवमत शाळत यणयाच अभयासाच महतव सागत होत मागील बाकावर बसललया मलाची चळबळ सर झाली तवहा सरानी ववचारल शकर काय चालल तमच माग शकर उठन उभा रावहला व महणाला सर बाहरन कसलीतरी िगाधी यतय वगाथतील बोलका व अवतउतसाही ववशाल लगच कखडकीचयाबाहर डोकावन राहत महणाला काही नाही हो सर बाहर नाला सा करणार आल आहत तयाचा वास यतोय वगाथतील अनकानी नाक िाबन धरली काहीचया तोडन शी अस शबि बाहर रडल भगतसर आताच सवचछतच महतव सागत होत व मलाचया अशा पवतवकरया राहन तयाना वाईट वाटल सर महणाल मलानो आता रावसाळा सर होणार आह तवहा राणयान नालया तब नयत महणन त नालया सा करायला आल आहत आवण तमहाला नाक मरडायला काय झाल

१४

53

आता उजाडल!

आता उजाडल! कखनन आधळा अधार आता ओसरल रारलहरीत वकरणाची कलाबत मोहरल आता उजाडल!

शभर आनिाचया लाटा गात टतील आतामि गळात खगाचया वकलवबल रालवल आता उजाडल!

वारा हसल रणाात मगध वहरवरणातगवहवरलया पकाशी िवहवर वमसळल आता उजाडल!

आनिात राररजात उधळील बरसातगोड कोवळा गारवा सगधात ररारल आता उजाडल!

लतील नकळत कळातल िवितवनळा-सोनरी गौरव विशातन उमलल आता उजाडल!

वनळ आकाश भरन िाही विशा उजळनपकाशाच महािान कणाकणात सरल आता उजाडल!

आज सार भय सर उरी जयोवतमथय झररहाटचा आशीवाथि पाणातन उगवल आता उजाडल!

मगि पाडगावकर-(१९२९-२०१५) ‘धारानतय’, ‘वजपसी’, ‘छोरी’, ‘मीरा’, ‘सलाम’ इतयािी तयाच कववतासगरह पवसि ध आहत. ‘आता उजाडल!’ ही कववता तयाचया ‘वजपसी’ या कववतासगरहातन घतली आह.

सयथ उगवणयाचया वळी वनसगाथत कोणकोणतया आनििायक गोषी घडतील, याच मनोहर वचतर कवीन या कववतत माडल आह.

l ऐका. महणा. वािा.

भाग - ३

शविार करन सागया.

54

सवाधयाय

पर. १. िोन-तीन ओळीत उततर शलहा. (अ) वकरणाची कलाबत कधी मोहरल अस कवीला वाटत? (अा) आनिान मि गळात कोण गाणार आहत? (इ) रानावर िवहवर कवहा हसल? (ई) गारवा कशामळ ररारल? (उ) पकाशाच महािान कोणत? (ऊ) उजाडलयामळ कोणत भय सरणार आह?पर. २. रोडकयात उततर शलहा. (अ) उजाडलयामळ वनसगाथत कोणकोणतया घटना घडतील अस कवीला वाटत? (अा) ‘रहाटचा आशीवाथि पाणातन उगवल’ या ओळीचा अरथ समजावन घऊन कवी अस का महणतात

त सागा.पर. ३. खालील ओळी वािा. तयािा अरथ तमचया िबिात शलहा. (अ) कखनन आधळा अधार आता ओसरल रार. (इ) आनिात राररजात उधळील बरसात. (आ) मि गळात खगाचया वकलवबल रालवल. (ई) पकाशाच महािान कणाकणात सरल.पर. ४. ‘आता उजाडल !’ या कशवततील एक कडव शिल आह त वािा. ‘आता पाऊस पडल!’ व तयानतर काय

घडल यािी कलपना करा. कशवतचया िार ओळी शलहा.आता उजाडल!कखनन आधळा अधारआता ओसरल रारलहरीत वकरणाची कलाबत मोहरलआता उजाडल!

आता राऊस रडल! ................................ ................................ ................................

पर. ५. या कशवतत िबिाना लावलली शविषण शलहा. (अ) .................. आनिाचया लाटा (इ) .................. गळात (अा) .................. आकाश (ई) .................. गारवापर. ६. िान-महािान यासारख तमहाला माहीत असलल िबि शलहा.

िकविि सधाकाळी अभासाला बसला. अचानक वीज गली. ओि ! आता कसला अभास िोतो. समरिगीतिी पाठ कराच िोत. हकती अधार पसरला सगळीकि. सगळच अिल; पण वीज गली कशी ? सागा बर आता िकविि अभास कसा करणार ?

सशविार.

माशहती शमळवया.

55

सययोिय आशण सयाथसतावळी सयथ लाल का शिसतो? ररवीभोवती हवच आवरण आह. तयामधय मोठा पमाणात धलीकण असतात. सयवोिय आवण सयाथसतावळीही एरवीपमाण सयथवकरण वातावरणामधन ररवीरयात रोहोचतात. सयथवकरणामधील सात रगारकी लाल आवण नाररगी रग सोडन बाकीच रग ववखरल जातात; तयामळ लाल आवण नाररगी रग कत ररवीरयात रोहोच शकतात आवण तयामळ सयथ लाल विसतो. (सयथवकरणामधय ता, ना, वर, वह, वन, रा, जा अस सात रग समाववष असतात.)

रो व का व रा बा व रा हो ण सा

टा र का न गा षी क र ण आ रा

त म क वा ट ला व ण रा स ब

का ण ट का वा व ज न अ स ण

व ध म र ळ ण का का व ण म

ळ ड झ र की अ स र हो ण र

ओ का डो भ क व र ि ण क ग

र व ळा र र न म ण म आ ळ

ड न त ण ण वा ण का न क य

ण ला स मा न सी व ळ व ळ ण

स व ल त घ हो स ता र ण मा

ध ण ण क र ण त ल ण ज

l खालील िौकटीत काही िबिसमह लपलल आहत त िोधा व शलहा. उिा., कान टवकारण.

(१) पगती ह जीवनाच धयय असल तरी गती हा तयाचा आतमा आह.

(२) सतय, सिाचार, अवहसा, शाती, भतिया ही जीवनाची मलय अाहत.

(३) भववषय राहाणाऱयारका, जो भववषय घडवतो तयाच जीवन ककतारथ होत.

१५

नीता : महातमा जोतीराव फल व डॉ. बाबासाहब आबडकर याचया पणयहतथी हनहमततान ही बालसभा आयोहजत कली आह. या बालसभच हनयोजन इयतता सहावीचया वगायाकड आह. माझा वगयाहमतर कणाल यान या बालसभच अधयकसथान सवीकाराव अशी मी वगायाचया वतीन तयाला हवनती करत. शाळचया मखयाधयाहपका, सवया हशकक व आजचया काययाकरमाच अधयक यानी मचावर सथानापनन वहाव, अशी मी

तयाना हवनती करत. तसच मखयाधयाहपका व अधयकानी महातमा फल आहण डॉ. बाबासाहब आबडकर याचया परहतमस पषपहार अपयाण करावा अशीही मी तयाना हवनती करत.

तनवी : यापढील काययाकरमाच सतरसचालन मी करणार आह. आता आपण या दोन थोर वयकतीच हवचार, तयाच कायया, तयाचया जीवनातील काही परसग याबाबत ऐकया. इयतता पाचवीचया वगायातील अनवर आपल हवचार माडल.

56

बालसभा

बालसभा या उपकरमाच हनयोजन, कामाच सवरप, काययाकरमात हवहवधता कशी आणता यईल, याबाबत हवदारयायना कलपना यावी, मागयादशयान हमळाव यासाठी या पाठाच आयोजन आह.

पाळिर शाळतील इयतता सहावीचया वगामिी बालसभा सपनन झाली. वगमचशचकषकन मलाना काम वाटन चिली होती. चवदारयााना आविीि काम करायला चमळालयान तयाचयात उतसाह होता. परतयक चवदारयामन आपली भचमका वयवससरत पार पािली. तयामळ अचतशय चनयोजनबदध झाललया बालसभि सगळा शाळन कौतक कल. पाहया तरी कशी झाली ही बालसभा.

l इयतता पाचवीमधय असताना तमचया शाळत कोणकोणतया बालसभा झालया होतया?l तया सभासाठी वगायातील कोणकोणतया हवदारयायनी सहभाग घतला होता?l बालसभामधय तमही सहभाग घतला होता का?l बालसभामधय तमही सहभाग घतला असल, तर बालसभाची तयारी तमही कशी कली होती?

तमहाला ह आठवत का?

अनवर : सनमाननीय वयासपीठ आहण माझया हमतरानो, आज मी महातमा फल याचया कायायाबददल बोलणार आह.

मलीसाठी शाळा सर करताना महातमा फल याना अतोनात कष सहन कराव लागल; पण तरीही त आपलया हवचारापासन डगमगल नाहीत. तयाचया या परयतनामळ आज खसतरयासाठी हशकणाच दरवाज खल झाल आहत आहण खसतरया हशहकत होऊन आपलया कटबाबरोबरच दशाचया हवकासाला हातभार लावत आहत. अशा या महातमयाला अहभवादन करन माझ दोन शबद थाबवतो. जयहहद!

तनवी : धनयवाद अनवर! यानतर इयतता सहावीतील हनलोफर आपल हवचार माडल.

चनलोफर : आज मी डॉ. आबडकर याचयाहवरयी बोलणार आह.

डॉ. बाबासाहब याच मळनाव भीमराव होत. तयाच वडील रामजी वयासगी व हशकणाहवरयी आसथा असणार होत; महणन तयानी बाबासाहबाना हशकण घणयास परोतसाहन हदल. तयासाठी तयानी अपार कष कल. बाबासाहबाचया परगतीवर तयाच बारीक लक असायच. वहडलाचया हवचाराचा पगडा आबडकर याचयावर होता. डॉ. बाबासाहब याच सवायत जवळच हमतर महणज पसतक. त पसतकात खप रमायच. वाचनामळच तयाना मनन, हचतन करणयाची सवय जडली. कशागर बद हधमतता, उततग जञान व अखड वाचन यामळ त आपलया भारतीय राजयघटनच हशलपकार झाल. या थोर कतयातववान घटनचया हशलपकाराला मी अहभवादन करन थाबत. जयहहद !

तनवी : धनयवाद हनलोफर! यानतर मी इयतता सातवीतील गरपरीतला आपल हवचार

माडणयास पढ बोलवत आह.गरपरीत : महातमा जोहतबा फल याना आपण महातमा

महणतो, कारण तयानी समाजासाठी, दशासाठी परचड कायया कल. सतयशोधक समाजाची सथापना कली. हवधवा हववाहास परोतसाहन हदल. अनाथालय काढली. सवायनी हशकाव या तळमळीन अहोरातर झटल. डॉ. बाबासाहब आबडकर यानी हशकणाच महतव ओळखन हमहलद व हसदाथया कॉलजची सथापना कली; वसहतगह हनमायाण करन हवदारयायचया राहणयाची सोय कली, पसतकासारखा दसरा हमतर नाही असा आपलयाला तयानी सदश हदला. डॉ. बाबासाहब आबडकर याना भारतीय राजयघटनच हशलपकार महणन ओळखल जात. या दोन वयकती आपलयासाठी दीपसतभ आहत. तयाना मन:पवयाक अहभवादन करन माझ दोन शबद पणया करतो. जयहहद !

तनवी : धनयवाद गरपरीत! आता मी आजचया काययाकरमाचया अधयकाना हवनती करत, की तयानी आपल हवचार माडाव.

कणाल : हमतरानो, मला अधयकपद हदलयाबददल सवयापरथम मी आपलयाला धनयवाद दतो. आपण अनक हवदारयायच हवचार ऐकल. तयातन आपलयाला या दोन थोर वयकतीचया कायायाची, हवचाराची माहहती हमळाली. कवी हवदा करदीकरानी महटलयापरमाण -

दणाऱयान दत जाव, घणाऱयान घत जाव.

घता घता एक हदवस, दणाऱयाच हात घयाव.

महातमा फल व डॉ. बाबासाहब आबडकर याचया कायायान, तयागान व सवन परररत होऊन आपण ही हशकणाची गगा घरोघरी पोहोचवणयाचा सकलप करया व आपलया

57

58

रररसरातील एकही ववदारपी शालाबाह राहणार नाही यासाठी पयतन करया. हच आरलयाकडन तयाना खर अवभवािन ठरल. एवढ बोलन मी राबतो. जयवहि!

तनवी : धनयवाि कणाल! आता आभार पिशथन चिर करल.

ििर : आज आमचया वगाथचया या बालसभला मखयाधयावरका, सवथ वशककवि उरकसरत रावहल, तयाबदल मी तयाच आभार मानतो. आमचया वगथवशवकका बाईनी आमहाला मोलाच मागथिशथन कल, तसच हा कायथकरम रार राडणयासाठी शाळच रखवालिार मामा, सववका मावशीनी आमहाला कामात खर मित कली, महणनच आमही हा सभागहाची सजावट,

मचवयवसरा, मलाची बठक वयवसरा कर शकलो. तयाबदल तयाचही आभार मानतो. नीता व तनवीन अवतशय छान सतरसचालन कल, मीनल व जॉनन वयासरीठ वयवसरा कली. पकाशन धवनी वयवसरा कली. या सभागहात तमहाला महातमा ल व डॉ. बाबासाहब आबडकर याचया जीवनावरील पसगाच वचतर रखाटन विसत आह. कमि, सरिा, पल व वचनपरा यानी ही पसग वचतर रखाटली आहत. तयामळ बालसभची वातावरण वनवमथती सरख झाली, तसच आरलया सवााच मी इयतता सहावीचया वतीन आभार मानतो व कायथकरम सरला अस अधयकाचया वतीन जाहीर करतो.

सवाधयाय

पर. १. िोन-तीन ओळीत उततर शलहा. (अ) इयतता सहावीचया बालसभच आयोजन कोणतया वनवमततान कल होत? (आ) बालसभमधय इयतता सहावीचया वगाथतील कोणी कोणी सहभाग घतला? (इ) बालसभच वनयोजन करताना मलाना कोणी कोणी मित कली?

पर. २. महातमा फल व डॉ. बाबासाहब आबडकर याचया कायाथिी माशहती आठ-िहा ओळीत शलहा.पर. ३. तमचया वगाथला शवजान परििथनाि आयोजन िाळा सतरावर करायि आह. तमही कोणकोणती तयारी कराल? त करमान शलहा.पर. ४. िाळमधय बालसभावयशतररक होणाऱया इतर कायथकरमािी यािी करा.पर. ५. बालसभा कोणकोणतया शवषयावर घतलया जातात? तया शवषयािी यािी करा.

पाळिर िाळतील शवदारयायनी वरील पदतीन बालसभा घतली. ऊशमथला मान शहचया िापोलीचया िाळतील मलानीिखील या कायथकरमाचया शनशमततान बालसभि आयोजन कल. तयात वरील बालसभतील कायथकरमावयशतररक आणखी काही कायथकरमािी भर घातली आशण आपलया वगाथिी बालसभा सपनन कली. तयात महातमा फल व डॉ. बाबासाहब आबडकर यानी शलशहललया पसतकाि परििथन भरवल. नाशटका सािर कलया. तयाचया जीवनातील काही परसगाि ोट ोट तक व बनसथ तयार कल.

पर. ६. तमचया िाळत पयाथवरण शिन साजरा करायिा आह. खालील आकतीत काही मदद शिल आहत. तयाबाबत तमही काय शविार कराल? त शलहा.

(अ) तमचया िाळत ‘बाशलका शिन’ साजरा कला आह. तया कायथकरमािी बातमी तयार करा.

(आ) सवाततयशिनाशनशमतत होणाऱया कायथकरमासाठी तमहाला िाळा वयवसरापन सशमतीचया अधयकषाना शनमतणपशतका पाठवायिी आह. शिकषकाचया मितीन शनमतणपशतका तयार करा.

(इ) तमचया िाळचया सनहसमलनाचया उदाटन सोहळािा ओघतका खाली शिलला आह. तयाि शनरीकषण करा आशण तयापरमाण तमचया िाळतील करीडासपधधिा ओघतका तयार करा.

पाहणयाि सवागत िीप परजवलन परासताशवक पाहणयािा पररिय

आभार परििथन पाहणयाि मनोगत बकषीस शवतरण

59

कोणती घोषवाकय बनवाल?

१. पिषण टाळा, रयाथवरण वाचवा.

१. गावातील जयषठ नागररक

१. कचरा समसया

कोणतया समसयावर शविार कराल?

परमख पाहण महणन कोणाला बोलवाल?

ह करन पाहया.

बऱयाचिा आरला असा समज होता, की जयाना कायथकरमात पतयक रगमचावर अरवा वयासरीठावर सधी पापत होत, तयाचयाच गणाच सवधथन होत, ररत अस नाही. अशा कायथकरमातन तयाच वनयोजन, रगमचाची माडणी, सावहतयाची जमवाजमव अशा अनक कामातन वयवसरारन, नररय, सजावट, रगभषा अशा कलातमक कायाथचा अनभव घऊन, आरण आरलयातील सपत गणाना सधी िऊ शकतो. वचतरकलच पिशथन, करीडासरधाथ, सगीत, नाट अशा वगवगळा कायथकरमातन आरण आरलया आवडीच कतर वनवडन तयात अवशय सहभाग घतला रावहज.

वािा.

शिकषकासाठी ः शाळमधय होणाऱया ववववध उरकरमामधय ववदारयाानी सहभागी वहाव, महणन तयाना पोतसाहन दाव.

शविार करन सागया.

60

वाकयातील वकरयारिाला ‘कोण’ असा पशन ववचारलयावर ज उततर वमळत, तो शबि तया वाकयाचा ‘कताथ’ असतो. वाकयातील वकरयारिाला ‘काय’ असा पशन ववचारलयानतर ज उततर वमळत, तो शबि महणज तया वाकयातील ‘कमथ’ होय.

l खालील वाकय वािा.

(१) शीरगन बासरी वाजवली. (३) राजन रतग उडवला.

(२) सगधान आब खाल. (४) मधन रसतक वाचल.

वरील वाकयातील वकरयारिाना ‘कोण’ आवण ‘काय’ या शबिानी पशन ववचारया.

अ.कर. शकरयापि ‘कोण’ न परशन उततर (कताथ) ‘काय’ न परशन उततर (कमथ)१. वाजवली वाजवणारा कोण? शीरग वाजवल त काय? बासरी२. खाल खाणारी कोण? सगधा खाल त काय? आब३. उडवला उडवणारा कोण? ......... उडवल त काय? .........

४. वाचल वाचणारी कोण? ......... वाचल त काय? .........

lपढील वाकय वािा व तयातील कताथ, कमथ, शकरयापि ओळखा.

वाकय कताथ कमथ शकरयापि१. तारा वकरकट खळत.२. यासमीन रसतक वाचत.३. रकी वकलवबल करतात.४. राज अभयास करतो.५. शबाना सवयराक करत.६. जॉन वयायाम करतो.

परीकची वळ झाली िोती. सीमान साकल काढली आहण ती हनघाली. रोजचासारखी आज ती रमतगमत जात नविती. हतला वळचा आत शाळत पोिोचाच िोत. तवढात साकल पकचर झाली. ओि.... आता का कराव ? उशीर िोऊन चालणार नािी. पपरला वळवरच पोिोचाला पाहिज. सीमान का कल असल बर?

शिकषकासाठी ः ववदारयााना वाकयातील कताथ, कमथ, वकरयारि ओळखणयास सागन उरयोजनातमक सराव करन घयावा.

आपण समजन घऊया.

१६ सफर मटोिी

रराली चवहाण हाचयाशी साधलला हा सवाि. तया मटटो चालवणाऱया रवहलया मवहला साररी ठरलया आहत.

61

l खालील तकतयात शिललया कषतातील कतथतववान मशहलािी नाव शलहा.

कषत करीडा शवजान वदकीय शिकषण राजकीयमशहलािी नाव

मबईत मटटो टटन सर झाली आवण तयातन पवास करणयासाठी खर झबड उडाली. मटटो खरोखरच अजब आह. पलटॉमथ चढणयासाठी आवण उतरणयासाठी सरकत वजन, टोकन टाकताच उघडणाऱया झडरा, मटटोचया डबयाच आरोआर उघडणार-बि होणार िरवाज, वातानकफवलत सवचछ डब, झम वगात धावणारी ही गाडी. रावसाळात उडाण रलावरन मटटोतन पवास करताना ढगातन तरगत जात असलयाचा अनभव यतो. बोगदातन जाताना जगाशी सबध तटलयासारखा भासतो. या आधवनक मटटोतन पवास करन आलयावर काही पशन मनात आल.

परशन ः मटटो रायलट होणयासाठी तमही काय काय पयतन कल. कोणता अभयास कला?

रपाली ः मी कोकणातील वसधिगथ वजलहातील मलगी. वसधिगथ वशकण पसारक मडळाचया अवभयावतरकी महाववदालयातन इवजवनयर झाल. मटटोमधय रायलट होणयासाठी इवजवनयर वहाव लागत. एवढच नाही तर चाचणी ररीकाही रास वहाव लागत. ही चाचणी खर अवघड असत.

परश‍न ः क ररीका रास झालात की तमहाला रायलट महणन मानयता वमळत का?

रपाली ः नाही, नाही. यानतर उमिवाराची मानवसक आवण शारीररक चाचणी घतली जात. या सवथ चाचणयात रास झालात, की मग मलाखत घतली जात. मलाखतीमधय वनवड झालयावर मग मटटो चालवणयाच एक वषाथच पवशकण विल जात आवण मगच तमही मटटो रायलट बन शकता.

कराती गोडबोल-पाटील-(जनम-१९९०) नवोवित लकखका. वकशोरवयीन मलासाठी तसच सामावजक ववषयावर लवलतलखन.

ववजान व ततरजानाचया यगामधय अनक नव नव शोध लावल जात आहत. पवासाचया वाहनामधयही वगान बिल होत आहत. जया तया पिशाची भौगोवलक रररकसरती व मानवाचया गरजा याचा ववचार करन वाहतकीचया साधनात पगती होत आह. मटटोची रवहली मवहला साररी रराली चवहाण याचा मटटो चालवणयाचा अनभव व मटटोचा रररचय सवािररान विलला आह. ‘वयम ’ या मावसकातन हा सवाि घतलला आह.

परशन ः ररालीताई, रवहलयािा मटटो चालवताना तमहाला कस वाटल?

रपाली ः मटटोच उदाटन झाल तो विवस माझयासाठी अववसमरणीय आह. रवहली मटटो चालवणयाची जबाबिारी माझयावर होती. मनात रोडी धाकधक होती, की मी सवााना वयवकसरत घऊन जाईन की नाही? एकिा का मी मटटो चालवायला सरवात कली आवण मनातील सवथ भीती कणात रळन गली. वबनधासतरण, न घाबरता, आतमववशवासान मी मटटो चालवली. आता तर मी रोजच मटटो चालवत असलयान सवय झाली आह.

परशन ः मटटोचया उदाटनाचा विवस तमचयासाठी अववसमरणीय का होता?

रपाली ः रलव आवण मटटो याचयामधय बरच सामय आह; रण मटटोच ततरजान अतयाधवनक आह. रवहलयािाच मटटो धावणार होती. मखयमतरी, उरमखयमतरी, अनक मानयवर मडळी, मीवडया तसच माझया घरची सवथ मडळी तर उरकसरत होती. या सवााना मटटोतन घऊन जायच होत आवण तही मला.

परशन ः रवहली मटटो कठन कठरयात धावली?

रपाली ः मटटोचया उदाटनाचया विवशी मटटो वसवोवा सरानकावरन घाटकोरररयात धावली.

परशन ः मटटो कोणतया इधनावर चालत?

रपाली ः मटटो ववजवर चालत.

परशन ः एका मटटोत वकती रायलट असतात?

रपाली ः एका मटटोत एकच रायलट असतो.

परशन ः मटटोला िोनही बाजना इवजन असत का?

रपाली ः लोकलपमाण मटटोलाही िोनही बाजस इवजन असत. मटटो टटन क चार डबयाची

असत. मटटोला सवतःची कारशडही असत. घाटकोररहन वसवोवयाला मटटो रोहाचली, की ती कारशडमधय जात. वतर रायलट उतरन घाटकोररचया विशन इवजन असललया कवबनमधय यतो, मग मटटो घाटकोररचया विशन नतो.

परशन ः मटटोत एका वळी साधारणतः वकती पवासी पवास कर शकतात?

रपाली ः मटटोत एका वळी साधारणतः रधराश पवासी पवास कर शकतात.

परशन ः मटटोच वगळरण काय ?

रपाली ः मटटोच डब सटनलस सटीलन बनवलल असतात. ववशष महणज ह डब वातानकफवलत असतात. डबयात व सटशनवर सी.सी. टीवही कमर लावलल असतात. मटटोच िरवाज आरोआर उघडतात. मातर त आरोआर बि होत नाहीत, तर त रायलटला बि कराव लागतात. रायलटसाठी बि कवबन असत. कवबनमधय मटटो चालवणयाची रणथ यतरणा बसवलली असत. मटटोचया यतरणत मधयच वबघाड झाला तर काय करायच याचही रणथ पवशकण रायलटला विलल असत.

परशन ः मटटो विवसरातर धावत का?

रपाली ः सकाळी ५.२० वाजलयारासन त रातरी १२ वाजरयात मटटो सर असत.

परशन ः टोकन महणज काय?

रपाली ः मटटोमधन पवास करणयासाठी टोकन विल जात. टोकन महणज मटटोच वतकीट, तसच रोज मटटोन पवास करायचा असलयास पीरड काडथही वमळत. पीरड काडथमधय भरलल रस पवासानसार सरत जातात. त

62

मटटोचया या सोईमळ अनक पवासी सखी झाल आहत. पवासाचा वळ तर वाचतोच, वशवाय पवास आनििायी आवण सखकारक होतो, अस रराली आवजथन सागत. मटटो आरलयासाठी अवभमानाची गोष ठरली आह, हही ती तवढाच अवभमानान सागत.

63

सवाधयाय

पर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) मटटो रायलट होणयासाठी कोणकोणतया टपपयातन जाव लागत? (अा) रवहलयािा मटटो चालवताना ररालीची मनकसरती कशी झाली होती? (इ) मटटोचया उदाटनाचा विवस ररालीसाठी अववसमरणीय का होता?पर. २. मटोबाबतीत पढील मि दावर रोडकयात माशहती शलहा. (अ) कवबन (ई) वजन (ए) इवजन (आ) कमर (उ) िरवाज (ऐ) वतकीट (इ) मटटोचा पवास (ऊ) पवासी सखया पर. ३. खालील आकती पणथ करा.

मटटोची ववशषट

पर. ४. मटो तमचयािी बोलत आह अिी कलपना करा. मटो शतिी कहाणी काय सागल त शलहा.पर. ५. तमहाला मोठ झालयावर कोणत वाहन िालवायला आवडल? का त सागा.पर. ६. तमचया पररसरातील ररकषािालक, एस.टी. िालक याचयािी सवाि साधणयासाठी िहा परशन तयार करा.

(अ) आतरजालाचा वारर करन भारतात कोणकोणतया वठकाणी मटटो धावत याची मावहती घया व तया वठकाणाची यािी तयार करा.

नवीन काही िोधया.

सरल की रनहा मटटोचया वतकीट ववडोवर जाऊन तयात रस भराव लागतात. मटटोन पवास करतवळी ह टोकन वकवा पीरड काडथ असावच लागत. ह टोकन टाकलयावर वकवा पीरड काडथ मशीनवर ठवलयानतरच

मटटोच िरवाज उघडतात आवण मगच पलटॉमथवर जाता यत. महणज कणी ववना वतकीट पवास करच शकत नाही. रोडकयात आधवनक सोईनी ररररणथ अशी ही मटटो आह.

64

l पढील वाकय वािा व तयातील कताथ, कमथ आशण शकरयापि ओळखन तकतयात शलहा.

वाकय कताथ कमथ वकरयारि१. तजवत टबॉल खळतो.२. वशकक कववता गातात.३. वनशा वनबध वलवहत.४. जोस रसतयात रडला.५. िािा घरी आला.६. सरश उदा रणयाला जाईल.

सकमथक वकरयारि - कमथ असलल वकरयारि

अकमथक वकरयारि - कमथ नसलल वकरयारि

वरील वाकयाचया वनरीकणावरन अस लकात यत की १, २, ३ करमाकाचया वाकयात कमथ आह व ४, ५, ६ करमाकाचया वाकयात कमथ नाही.

जया वकरयारिाचा अरथ रणथ करणयासाठी कमाथची गरज असत, ती ‘सकमथक’ वकरयारि हाय.

जया वकरयारिाचा अरथ रणथ होणयासाठी कमाथची गरज लागत नाही, ती अकमथक वकरयारि होय.

बडा आरलया मामाकड आला होता. विवसभर तयाचया उचारती चालायचया. पारभी मामानी तयाचयाकड िलथक कल. रण तयाचा वाहातरणा ारच वाढ लागला. तवहा एक विवशी तयाला समोर बसवन मामानी भररर उरिश विला.

वागणकीसबधीच िहा वनयमच तयानी बडाला घालन विल अन शवटी महणाल, ‘‘या िहा वनयमारकी एक जरी वनयम त मोडलास तर काय होईल ठाऊक आह?’’

‘‘नऊ उरतील.’’ बडा रटकन महणाला.

सार हसया.

(आ) वाहनाच वणथन असणाऱया कववता शोधा व सगरह करा. (इ) मवहलानी कोणकोणतया कतरात नवयान रिारथण कल आह त शोधा व तया कतराची यािी करा.

शिकषकासाठी ः वकरयारिाचया ववववध पकाराची उिाहरण िऊन ववदारयााकडन उरयोजनातमक सराव करन घयाव.

शकरयापिाि परकार

सकमथक अकमथक सयक सहायक

आपण समजन घऊया.

९

१७ िदखण बोटभर

बरच विवसात कोणाची खशाली कळली नसली, की ‘बोटभर वचठीसदधा का नाही राठवली!’ अस महणतात. आमचया वाडातलया एक बाई, ‘भावजयीन ‘मला बोटभर वचधीसदधा नाही विली हो’, अशी तकरार करायचया. आता िहा हात साडीही नीट न ररणाऱया बाई, बोटभर वचधीच काय करणार होतया? अस आमहाला वाट.

सागायचा मवरतारथ असा, की ‘बोटभर’ हा शबि

65

अगिी छोटस, कलक अशा अरपी वाररला जातो; रण माझया ‘बोटभर’ िखणयान मला कस हराण कल, तयाची ही ‘हातभर’ कहाणी आह.

कठलातरी कडक गळ बतयान ठचताना (आवण तयाबरोबर इकडचया-वतकडचया गपरा करताना) एक घाव उजवया हाताचया बोटाचया वमपी बसला. तो घाव ‘वमपी’ बसला याच ममथजान उवशराच झाल. घाव बसताना विना होऊन मी बोट तोडात घातल; रण ‘त

डावखोरी नसताना उजवया हाताच बोट कस िखावल?’ महणन इतरानी आशचयाथन तोडात बोट घातली. नतर बोटावर तीन मवहन चाललला खचथ, वळ, वायळ चचाथ यामळ िखऱया बोटासकट हात कराळाला लावायची वळ माझयावर आली.

सरवातीला बोट ठसठसायला लागलयावर मला एका जावहरातीची आठवण झाली, ‘मलम मवलए, काम र चवलए’. मी बोटावर मलम लावल; रण कामासाठी त मळीसदधा नाही वळल. मी बोटाकड िलथक कलयाचा बटाला राग आला असणार, तयामळ त मानी

‘बोटभर’ हा शबि अगिी कलक या अरपी वाररला जातो; रण याच ‘बोटभर’ िखणयान लकखका वकती आवण कशा हराण होतात. याच मजशीर वणथन या राठात आल आह. बोट आवण हात या शरीराचया अवयवावर अनक शबिसमह, वाकपचार, शबिाचया छटा, गमती, शाकबिक ववनोि यामळ या राठाला आलली रगत आनि िऊन जात.

डॉ. शिता सोहनी-(जनम-१९५५) वनवतत पाधयावरका व लकखका. ‘भाषा मलाची’, ‘शकवणक मानसशासतर’, ‘भावषक कौशलय’, ‘अधयारनाची पवतमान’ इतयािी रसतकाच लखन. आकाशवाणीचया शकवणक कायथकरमात सहभाग. िरिशथनवरील शकवणक कायथकरमासाठी रटकरा लखन. ववववध वनयतकावलकातन शकवणक लखन.

(१) या मलाची अवसरा अशी का झाली असल? ववचार करा. या मलाची अशी अवसरा होणयामागची कारण सागा. चचाथ करा. (२) तमचया हाताला जखम झाली तर रोजची काम तमही कशी कराल?

66

माणसापमाण ताठल. आता या बटा बोटाचा ‘ताठा’ कमी करावा, महणन बडतयाला काडीचा आधार यानसार मी वागायच ठरवल. अहो, महणज गरम राणयान शकफन रावहल होत! रण छ! मोडन रण वाकणार नाही, असा मराठी बाणा िाखवला तयान! वशवाय रागान हपर होऊन गन बसल. अन हऽऽ टमम झाल बोट! तयाही कसरतीत जरा मसका मारन राहावा महणन तलमालीश कल, रण ‘वो टस स मस नही हआ ।’

शवटी ‘हा नाि सोड, डॉकटराचा ोन जोड’ असा भाचयाचा उरिश वशरोधायथ मानन मी डॉकटराना ोन कला. ‘तरासलयावशवाय कस कळल?’ तयानी पशन कला. मग िवाखाना गाठला. वतर ही ऽऽ गिपी. कणाचा राय पलासटरमधय, कणी कबडाधारी, कणाच हात गळात (महणज सवत:च हात सवत:चया गळात) असलया अलौवकक अवसरतल एकक जण रावहलयावर रोटात गोळा आला. इरन रळ काढावा अस वाटत होत. आमचया तया ‘बाणिार’ बोटात आता असखय बाण घसलयाचया विना होत होतया. तयामळ डॉकटराना भटण भागच होत. हाडवबड तटल नसल ना? अशी भीती वाटत होतीच.

मग तया वचमकलया बोटाची नसती तरासणी. क वकरणानी ोटो वगर झालयावर डॉकटरानी हसत सावगतल, ‘काही नाही. घाबर नका. पलासटरसदधा नकोय. नसत सटटवरग करायचय.’ डॉकटराचया वमठास, बोलणयामळ मन अगिी हलक झाल. मनावरचा ताण उतरला; रण रोडाच वळात भरमवनरास झाला. तया सटटवरग नामक पकारात त एकच बोट काय आजबाजची िोन बोटही ताणन बाधन, वर हातही गळात अडकवला. तयामळ जड हातान आवण रसथ हलकी झालयामळ जड अत:करणान घरी ररतल.

आता शबिश: हात बाधललया अवसरत. तयामळ कामावर रजा टाकफन घरी बसल. आरण उगाच ‘डावउजव’ काही मानायला नको, असा सज ववचार

करन डावया हातान काम सर कली; रण हा डावा हात कामाचया बाबतीत अमळ डावाच वनघाला. ववचरण, रकडण, ढवळण, वशवण, वलवहण काहीही नीट जमना. शवटी हात चोळत गपर बसाव लागल. कळ लागलयामळ आवण बोट वळवायची नसलयामळ मी आरली नसतीच कळवळायची. विवसभरात राच-सहा पकारचया गोळाही घयायला विलया होतया डॉकटरानी. आता रोटात गललया या गोळाना बोट बर करायच की रोट ह कस काय समजत असाव? अशी माझी बालरणारासनची बाळबोध शका आह; रण ती ववचारायच धाडस होत नाही. तयामळ अवसान गोळा करन (कारण गोळाचया वकमती राहन त गळाललच होत) गोळा वगळककत कलया.

बोट नसती घट गडाळली होती, तरी ‘रवरग’ असा सोरा शबि सोडन ‘सटटवरग’ असा जड शबि का वाररतात ह डॉकटरच जाण. सटटवरग वनघालयावरही सगळ लगच आलबल झाल नाहीच. आणखी रोडा गोळाची र झडली आवण चड वळणयाचा वयायाम सावगतला. ‘बचचो का खल’, अस वाटन मी िलथक कल, तर रढचया भटीत बोट न वळणयाच कारण महणन या टाळललया वयायामावरच डॉकटरानी बोट ठवल. मग काय? चड वळण, कागिाच घट बोळ करण असल वयायाम सर. रजा सरन कामावर गल, रण बोटामळ कामाचा बटटाबोळच!

हळहळ हततीचया रावलानी आलल िखण मगीचया रावलानी बर होऊ लागल; रण अजनही मी (कोणाचयाही नावान) बोट मोड शकत नाही. राग आला तरी तवषान घट मठ वळव शकत नाही. बोट आरला हात िाखवत राहतच. आरलयाकड ‘पभात करिशथनम’ करणयाची परा का रडली असावी, ह समजन चकल आह आवण आता बोटाच महतवही समजल आह.

शिकषकासाठी ः या राठातील कठीण शबि व वाकपचार याची ववदारयााकडन यािी करन घयावी. अकारववलहानसार तयाची माडणी कशी करावी याववषयी मागथिशथन कराव. शबिकोशापमाण तयाची माडणी करन घयावी.

67

सवाधयायपर. १. िार-पाि वाकयात उततर शलहा. (अ) लकखकचया बोटाला िखारत कशी झाली? िखारत झालयावर लकखकन काय कल? (आ) ठसठसणाऱया बोटाच वणथन लकखकन कस कल आह? (इ) बोटाला लागलयामळ लकखकचया कामावर काय रररणाम झाला?पर. २. का त शलहा. (अ) लकखकला कराळाला हात लावणयाची वळ आली. (आ) लकखका डॉकटराकड जाणयास तयार झाली. (इ) िवाखानयात गलयावर लकखकचया रोटात गोळा आला. (ई) िवाखानयातन लकखका जड अतःकरणान घरी ररतली. (उ) लकखकला आता बोटाच महतव समजल आह.

पर. ३. तमचया वगथशमताला िदखापत झाली, तर तमही तयाला किी मित कराल?

पर. ४. पाठामधय बोटाला िदखापत होणयापासन बोट बर होईपययत आललया घटना करमवार शलहा.

पर. ५. िदखापत झालल बोट तमचयािी बोलत आह अिी कलपना करन िहा-बारा ओळी शलहा.

पर. ६. तमहाला ठि लागन जखम झाली तर.... काय कराल त शलहा.

(अ) खालील िबिाि पाठात आलल समानारगी िबि शलहा. (अ) ववहनी - (ई) ललाट - (ए) नवल - (आ) करा - (उ) तरास - (ऐ) तोरा - (इ) आघात - (ऊ) सकाळ - (ओ) हात - (आ) खालील िबिाि शवरदारगी िबि शलहा. (अ) गरम x (इ) घट x (आ) उजवा x (ई) िलथक x (इ) वाकयात उपयोग करा. (अ) वायळ चचाथ - (उ) बटटाबोळ - (आ) ठसठसण - (ऊ) हततीचया रावलानी यण - (इ) बाळबोध - (ए) मगीचया रावलानी जाण - (ई) जड अतःकरण - (ऐ) जायबिी -

खळया िबिािी.

68

(ई) ‘हा नाि सोड, डॉकटरािा फोन जोड’ यासारख यमक जळवन खालील वाकय शलहा. (अ) तयाचा कखसा गरम, ------- (आ) मोडन रण वाकणार नाही, ------- (इ) बोटभर िखण, ------- (ई) मनावरचा उतरला ताण, ------- (उ) ‘हाडशबड’ यासारख अवयवावर आधाररत जोडिबि शलहा. (ऊ) गपप, हपप, टमम यासारखी जोडाकषर शलहा. (ए) आकतीत शिलयापरमाण पढ शिललया िबिाि िवटि अकषर सारख असणार िबि शलहा. (अ) मातर (ई) गिपी (आ) बतता (उ) साडी (इ) रळ

(ऐ) ‘बोट’ यापरमाण ‘हात’ व ‘पोट’ यावर आधाररत वाकपरिार व महणी शलहा.

(ओ) हात व हसत ह एकाि अराथि िबि आहत. खालील िबिात हात व हसत लपलल आहत. त िबि वािा व तयाि अरथ समजन घया.

हातोडा, हातककण, हातकडी, हसतकर, हसतकला, हातमोज, हसतरषा, हसताकर, हातखडा, हसतवलकखत, हसतािोलन, हसतगत.

बोट

तोडात बोट घालण.

बोटाएवढा असण.

बोट मोडण. बोट ठवण. हात

हात कराळाला लावण.

पोट

रोटात गोळा यण.

तोळामोळा

सोळा

घोटाळामोकळा

भोरळा

ढोकळागोराळा

गोळा

69

(अ) या पाठातील शवनोिी वाकय िोधन शलहा. (आ) पाठातील बोट या िबिासाठी आलली शविषण खालील आकतीत शलहा.

(इ) हततीचया पावलानी यण, मगीचया पावलानी जाण यासारखया महणी िोधा.

बोट ठसठसणार

l पढील शकरयापि सकमथक की अकमथक त ओळखा व ररकामया जागत शलहा.

(१) आई भाकरी करत. (४) अनराधा रतर वलवहत.

(२) गणश रसतयात रडला. (५) सरखाच डोक िखत.

(३) उदा विवाळी आह. (६) गाई झाडाखाली बसलया.

l खालील वाकय वािा व अधोरखखत िबिाि शनरीकषण करा.

(१) करीडागणावर मल खळ लागली.

(२) मीना रसतक वाचत आह.

(३) सररतान सवथ अभयास करन आणला.

वरील वाकयामधय एकाच वाकयात िोन वकरया विसतात. तयातील एक वकरया वगळली तर वाकय रणथ होत नाही. वाकयाचा अरथ रणथ कळत नाही. इतकच नाही तर काळही कळत नाही, महणन वाकयामधय वकरया कळणयासाठी िोन वकरयािशथक शबि वारराव लागतात, महणजच जोड वकरयारि वारराव लागत. अशी जोड वकरयारि महणज ‘सयक वकरयारि’ होय.

वाकयातील वकरया िाखवणाऱया वकरयारिाचया मळ ररारासन तयार झालल खळ ह धातसावधत (ककिनत) आह, तर खळ ही मळ वकरया वकवा धात आह.

अ.कर. मळ धात धातसाशधत सयक शकरयापि

१. खळ खळ खळ लागला.

२. वाच वाच वाच लागला.

३. कर करन करन आणला.

िोध घऊया.

१८

70

बहमोल जीवन

मनासारख सार काही जीवनात या घडत का?ल वनखळनी रडती, तररही झाड सारख झडत का?

भोगाव लागतच सकला ज यत त वाटालागलाब बोट मोडत नाही आसरासचया काटालाकाट ित महणनी लवतका मातीवरती वचडत का?मनासारख सार काही जीवनात या घडत का?

वसत यतो, वनघनी जातो, गरीषम जाळतो धरणीलारनहा नसत वहरवा शाल, रनहा नवरण सषीलािह जळाला महणनी धरणी एकसारखी रडत का?मनासारख सार काही जीवनात या घडत का?

रोज नभाच रग बिलती, घन िाटवन यतात तरीवनराश आशा रनहा नवयान नकतर नतात घरीअवसला राहन रौवणथमा नभात रसनी बसत का?मनासारख सार काही जीवनात या घडत का?

सखिःखाची ऊनसावली यत, जात, राग नकोसकटास लीलया वभडाव, आयषयाचा तयाग नकोबहमोलाच जीवन वडा कणास वरनी वमळत का?मनासारख सार काही जीवनात या घडत का?

रमण रणशिव - (जनम - १९४९) पवसि ध कवी. ‘ऋत लाचा’, ‘चदमिीचया खणा’, ‘सपधार’, ‘काहर’, ‘समरथण’ ह कववतासगरह पवसि ध. ही कववता ‘काहर’ या कववतासगरहातन घतली आह.

जीवन जगताना पतयकास सख-िःखाना सामोर जाव लागत. जीवनात अाललया सकटाना आरलयाला तोड िता आल रावहज. असा बहमोल सिश या कववततन कवीन विला आह.

l ऐका. महणा. वािा.

सशविार.

71

सवाधयाय

पर. १. िोन-तीन वाकयात उततर शलहा.

(अ) गलाबाच मोठरण कवीन कस सावगतल आह? (आ) गरीषम ऋतमळ धरणीवर कोणता रररणाम होतो? (इ) वनराश-अाशा कवीला कोणाबि िल वाटत? (ई) सख-िःखाची ऊन-सावली महणज काय? (उ) आयषयाचा तयाग कर नको अस कवी का महणतात?पर. २. रोडकयात उततर शलहा.

(अ) मनासारख सार काही घडत का? यासाठी कवी कोणाकोणाची उिाहरण कववततन ितात? (आ) कवीन माणसाला कोणता बहमोल सिश विला आह?पर. ३. तमचया मनान उततर शलहा.

(अ) तमही ठरवलली गोष घडत नाही तवहा तमही काय करता? (आ) ढग िाटन यतात ररत राऊस रडत नाही, तवहा तमचया मनात कोणत ववचार यतात? (इ) खर ऊन लाग लागल, की तमही सावली शोधता. सावलीमधय यताच तमहाला काय वाटत?पर. ४. या कशवतत मनासारख काही घडत का? अस कवी महणतात. आपलयाला मनासारख घडाव अस नहमी वाटत. मनासारख काय काय घडाव, अस तमहाला वाटत? कलपना करा व शलहा.

(अ) या कशवतत सखिदःख, ऊनसावली अस शवरदारगी िबि जोडन आलल आहत. अस परतयकी पाि िबि शलहा.

(आ) समानारगी िबि शलहा. (अ) लवतका (ई) िह (आ) धरणी (उ) नभउपकरम ः वसतऋतत झाडाना रालवी टत अशा वळी झाडाच वनरीकण करा व कडवनबाचया झाडाच

रानालासवहत वचतर काढा. रग दा.

खळया िबिािी.

(१) जीवन हा महासागर होय. तयाचया तान लाटाना बघन मनषय घाबरतो; ररत तयाचया तळाशी िडललया रतनाचा शोध घणयाचा तो पयतन करत नाही.

(२) जीवन लासारख अस दा. मातर धयय मधमाशीसारख ठवा.

वािा.

l खालील धातपासन धातसाशधत तयार करा.

मळ धात धातसाशधत(१) बोल

(२) कर

(३) धाव

बोलण, बोलत, बोलता, बोलणारा, बोलन, बोलला..................................................

..................................................

l खालील वाकयातील सयक शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) मल योगासनाची पातयवकक राहायला गली.

(२) रालक मलासाठी सतत राबत असतात.

(३) गणन सवथ काम झटरट आटरन घतली.

(४) मला वचतर रखाटायला आवडत.

l खालील तका वािा व समजन घया.

अ.कर. उिाहरण मखय धाति किनत सहायक शकरयापि सयक शकरयापि१. सरश समदात राह शकतो. रोह शकतो राह शकतो.

२. चोर रोवलसाला राहन रळाला. राहन रळाला राहन रळाला.

३. आरोरीला आरली बाज माड ि. माड ि माड ि.४. रोसटमन हली रोज यऊ लागला. यऊ लागला यऊ लागला.

72

आरलया भारत िशाला राणयाचा पशन भडसाव लागला आह. वषाथतन एकिा तरी डोळातन राणी आणणयाइतरत तर कधी कधी तोडच राणी रळणयाइतरत राणयाची समसया गभीर होऊ लागली आह.रावसाचा अवनयवमतरणा, भजल रातळी खालावण, रावसाचया रडणाऱया व वाहन जाणाऱया राणयाच सवधथन करणयाकड िलथक, राणयाचा भरमसाट वारर यामळ राणयाच िवभथकय जाणव लागल आह.

आरल आई-वडील वकवा आरल आजी-आजोबा महणताना आरण ऐकतो, की आमचया लहानरणी पतयकाचया घरामाग सवयराकघरातील, सनानगहातील राणी छोटा-छोटा ओहळातन अळ, कळी, लझाड, वमरचया वकवा वागयाची झाड याना विल जाई. महणजच साडराणयाचया वयवसरारनाचा हा एक भाग होता, अस आरलया लकात यत. घरगती साडराणयात सवयराकघरातील साडराणी, हात-राय धण, तोड धण, अघोळ करण, करड-भाडी याचया धणावळीच राणी यत. ह साडराणी राखाडी रगाच असत. त मलमतर असललया साडराणयारका कमी पिवषत असत. ततरजानाचा उरयोग करन हा राणयाच शि धीकरण करण व तयाचया रनवाथररावर भर िण गरजच आह.

रावसाच रडणार राणी सववधथत करन तयाचा उरयोग शती वा अनय वहतकर कामासाठी करण आवशयक आह. तयासाठी सवाानी एकतर यऊन, चचाथ वववनमय करन पयतन करण, ठोस रावल उचलण वहतावह ठरल.

१९

73

मल बाजाराला जायाि बाई!

बाई ः ‘मल बाजाराला जायाच नहाई, मल बाजाराला जायाच नहाईऽऽ.’इतर ः का ग बाई, का ग बाई, का ग बाई?बाई ः नग बाई, नग बाई, नग बाई.पशहला ः का बर जायाच नहाई? कारण काय त सागशील की नहाई?बाई ः आव, बाजाराला जायाच, कशाकशाची

खरिी करायची?िदसरा ः कशाकशाची? कशाकशाची?बाई ः आव मडळी, डाळ, तािळ अन भाजीराला,

साबण, करड, चरला,

(आठवडाचया बाजाराला जाणयासाठी काही कसतरया व काही ररष वनघाल आहत. जाताना एका घराचया िारात एक सतरी डोकयाला हात लावन बसलली त राहतात. त सवथ वतचयाजवळ यतात व तयाचयात हा सवाि सर होतो.)

परभा र. बकर-(जनम-१९४८) पवसदध लकखका. ‘पाजक राकळा’, ‘वतची गोष’ ह लघकरासगरह, तसच ‘मनोगत’, ‘िववबि झगमगणार’ ह लवलतलख पवसि ध. ‘बाई मी (ववसर)भोळी ’ हा ववनोिी लखसगरह, तसच ‘आनिमळा’ हा बालगीतसगरह पवसि ध.

माणसान सवतःचया सखसोईसाठी पलकसटकचया ववववध वसत बनवलया. तयाचया अवतवाररामळ जनावराच मतय, रयाथवरणाचा होणारा ऱहास अस भयावह रररणाम विस लागल आहत. ह घड नय महणन सवाानी पयतन कल रावहजत. या सवााच वचतरण अवतशय मावमथकरण भारडाचया अगान जाणाऱया या ररनाटातन कल आह. ‘पलकसटक टाळा, ररवी वाचवा!’, असा बहमोल सिश यातन विला आह.

काय बाय लागत आरलया सौसाराला.शतसरा ः मग तय समि वघऊन यकी, तयात अवघड

काय?बाई ः आर, आण कशात? ठव कशात?िदसरा ः आता तर समदा वसत करीबगमधय ितात

की.बाई ः आव, तयोच तर मोठा घोटाळा हाय!इतर ः कसा काय? कसा काय? कसा काय?पशहला ः करीबग भरन आणावी, वसत वतन डबयात भरावी, अन करीबग कफन दावी. महजी झाल.

l वकराणा माल खरिी करायला जाताना तमच आई-वडील कोणती तयारी करतात? तयाच वनरीकण करा व वलहा.

74

बाई ः तया करीबगा समदा गटारीत अडकतात, समदा नालया तडब भरतात,

अन साडराणी यत रसतयात.िदसरा ः काय सागता काय बाई?बाई ः मग धयानात यत का नहाई? महणन महनत...

‘मल बाजाराला जायाच नहाई, मल बाजाराला जायाच नहाई.’इतर ः का ग बाई, का ग बाई, का ग बाई?बाई ः (रडत) अव माजी हरणी... िधाची महस.शतसरा ः आता वतल काय झाल?बाई ः अव माजी हरणी मला सोडन गली.िदसरा ः कठ? जगलात की अरणयात?बाई ः नहाई वो, ती मरन गली.इतर ः कशारायी मली तजी हरणी, वतचयासाठी त का गात रडगाणी, का नहाई कल त औषधराणी?बाई ः त तर सागतय मया, धयानात यत का नहाई? पलकसटकचया करीबगा वतन चाऱयागत

चगळलया. वतचया रोटात गलया. महणन वतच मरणच ओढवल.

वतच वबचार रडकफ रडरड रडल, िधावाचन तया लकराच अडल, माझ मन खर तडडल. पलकसटकचा कचरा हच कारण, जनावराच ओढवतय मरण. महणन महनत.इतर ः काय महनत?बाई ः ‘मल बाजाराला जायाच नहाई, मल बाजाराला जायाच नहाई.’पशहला ः अव सरकारनी काढलाय आिश, पलकसटक नका वारर ह तयातल ववशष, ‘सजीवाना वाचवया’ हा विलाय सिश.

रररातली बातमी वाचली की नहाय, आता काय तमी अगठाबहादर नाय.

शतसरा ः साग र बाबा साग. मल आठवत नाय. रररात आलय तरी काय?

बाई ः तया सवमिर वकनाऱयावर, तया सवमिर वकनाऱयावर.

िदसरा ः काय झाल सवमिर वकनाऱयावर?बाई ः तया सवमिर वकनाऱयावर, मरन रडली वबचारी िोन हजार कासव,

तयचयासाठी डोलयातन वाहतात आसव.शतसरा ः आर आर आर! ार वाईट घडल.

पलकसटकचया ववळखयातन जलचरसिीक नहाई वाचल.

बाई ः धयान िऊन ऐका. यवढच नहाय.पशहला ः आनखी आकरीत घडलय काय?बाई ः पलकसटक वारर नका. सरकारन कलाय कायिा. सजीवाना वाचवायचा कलाय वायिा.िदसरा ः खरच की काय?बाई ः आरण अन रोरबाळ खाणार काय! आरली काळी माय ओसाड होत हाय.शतसरा ः कशी काय, कशी काय?बाई ः जमीन नागरली, पलकसटकची जाळी वरती आली. शतात रीक यईल कस, कशी वमळतील खडीभर कणस. महणन महत, ‘मल बाजाराला जायाच नहाई, मल बाजाराला जायाच नहाई.’पशहला ः यारका मया सागतो तस कर. समदा लोकाना

उरिश कर.बाई ः तयो वो काय ?शतसरा ः ‘वारर वरशवी कारडाची अन कागिाची, पलकसटक वरशवी नकोच, काळजी घऊ

वसधरची.’इतर ः आता तरी बाजाराला जाशील का नहाई?बाई ः वहय. वहय. वहय. रर मी.... पलकसटक रली हातात धरनार

नहाई! ‘मल बाजाराला जायाच हाईऽ

75

मल बाजाराला जायाच बाईऽ’.सवथजण ः चला, चला, चला...ऽ बाजाराला चला.

कारडाची रली.... घऊन बाजाराला चला...ऽ

सवाधयायपर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) बाजाराला जायच नाही अस बाई का महणतात? (आ) करीबग इतरतर कफन विलयान काय घडत? (इ) बाईचया हरणीच मरण का ओढवल?पर. २. अस का घडल? (अ) काळी माय ओसाड झाली. (आ) सरकारन आिश काढन सिश विला. (इ) समदवकनाऱयावर जलचर मरन रडल. (ई) बाई बाजाराला जायला तयार झालया.पर. ३. कोण, कोणास व का महणाल? (अ) ‘साग र बाबा साग. मल आठवत नाय. रररात आलय तरी काय?’ (आ) ‘पलकसटकची जाळी वरती आली.’पर. ४. कोणकोणतया पखसटक वसतिा पनहा वापर करता यईल? याबाबत शमतािी ििाथ करा व तयािी यािी तयार करा.

कागि-कपडाि वापरा, नको पखसटकिा किरा ।होत नाही तयािा शनिरा, आतथतन सागत वसधरा ।

कागि-कपडाि वापरा ॥

76

पर. ५. तमही शकराणा िदकानात गल असताना कापडी शपिवी घऊन न यणाऱया काकानी िदकानिाराला पखसटकिी शपिवी माशगतलयानतर तमही, काका व िदकानिार याचयातील सवाि शलहा.

पर. ६. ओला किरा व सका किरा यामधय कोणकोणतया वसतिा समावि होतो याबाबत शमतािी ििाथ करा व तयािी यािी तयार करा.

पर. ७. पखसटक शपिवयािा वापर बि कलयान कोणकाणत फायि होतील यािी कलपना करा व शलहा.

पर. ८. िाळा-िाळामधन पखसटक किरामक अशभयान हा उपकरम राबवला गला. पखसटकिा किरा गोळा करताना तमही कोणकोणतया वसत उिललया त शलहा.

(अ) खालील िबि परमाणभाषत शलहा. (१) नहाई (५) महनत (९) यवढच (२) सौसाराला (६) माजी (१०) हाय (३) महजी (७) तयचयासाठी (११) वहय (४) समदा (८) डोलयातन (१२) तयो

(आ) खालील वाकय वािा. माझी आजी अगठाबहाि िर आह. अगठाबहाि िर महणज अशिशकषत. तस खालील िबिाि अरथ

समजन घया. तयािा वाकयात उपयोग करा.

(१) अकलचा कािा - मखथ मनषय. (२) उटावरचा शहाणा - मखथरणाचा सलला िणारा. (३) उबराच फल - कववचत भटणारी वयकती. (४) एरडाच गऱहाळ - कटाळवाण भाषण करण. (५) कळीचा नारि - भाडण लावणारा. (६) गळातला ताईत - अवतशय वपय. (७) जमिगनी - अवतशय रागीट मनषय. (८) झाकल मावणक - साधा रण गणी मनषय. (९) िीड शहाणा - मखथ. (१०) लकची रावथती - अगावर िावगन नसलली सतरी.

खळया िबिािी.

(अ) टाकफन शिललया पखसटकचया वसतमधय रोपटी लावा व ान बाग तयार करा. (आ) पखसटक शपिवया न वापरणयाचया सिभाथत गटशनहाय शकमान िहा घोषवाकय तयार करा. (इ) ‘मल बाजाराला जायाि बाई’ या परनाटयाि वगाथत सािरीकरण करा.

ह करन पाहया.

77

l पढील वाकयाि शनरीकषण करा.(१) रमाकात गाण ऐकतो.(२) िािा सायकल चालवतो.(३) रकी वकलवबल करतात. वरील सवथ वकरया वतथमानकाळात घडतात. महणन वरील सवथ वाकयात साधा वतथमानकाळ आह.

l खालील वाकयाि शनरीकषण करा.(१) माझया ताईन गाण गायल आह.(२) सयथ रकशचमला मावळला आह.(३) सजय घरी रोहोचला आह. वरील वाकयामधील गाण गाणयाची, सयथ मावळणयाची, घरी रोहोचणयाची वकरया नकतीच रणथ झालली आह, महणन हा रणथ वतथमानकाळ होय.

l पढील वाकयाि शनरीकषण करा.(१) रनम अभयास करत आह.(२) आई भाजी वचरत आह.(३) मल करीडागणावर खळत आहत. वरील वाकयात अभयास करणयाची, वचरणयाची, खळणयाची वकरया अजन अरणथ असलयामळ हा अरणथ वतथमानकाळ होय.

l खालील वाकयाि शनरीकषण करा व शकरयापि अधोरखखत करा.(१) सधया गीत गात असत.(२) रोवहणी वचतर रगवत असत.(३) आई उततम रिारथ बनवत असत. वरील वकरयारिावरन गाणयाची, वचतर रगवणयाची, रिारथ बनवणयाची वकरया सतत, नहमी घडणयाची रीत (परा) आह असा अरथ वयक होतो, महणन तयाला रीती वतथमानकाळ महणतात.

l काळाि मखय परकार (१) वतथमानकाळ (२) भतकाळ (३) भववषयकाळ

वतथमानकाळाि िार उपपरकार पडतात.

साधा वतथमानकाळ अरणथ वतथमानकाळ रणथ वतथमानकाळ रीती वतथमानकाळ

l खालील तका पणथ करा.

अ.कर. साधा वतथमानकाळ अपणथ वतथमानकाळ पणथ वतथमानकाळ(१) ................ आजी भाजी ववकत आह. ................

(२) ................ ................ सोनारान िावगना घडवला आह.(३) आज राऊस आला. ................ ................

(४) ................ अजय सहलीला जात आह. ................

(५) आई बाळाला भात भरवत. ................ ................

आपण समजन घऊया.

शिकषकासाठी ः वतथमानकाळ, भतकाळ व भववषयकाळ याचया पकाराची ववववध उिाहरण िऊन उरयोजनातमक सराव करन घयावा.

78

l Imbrb {MÌmMo {ZarjU H$am. {MÌmVrb ho Ñí¶ nmhÿZ gyMZm§Mo ’$bH$ V¶ma H$am.

l खालील िौकटीत काही महणीि अरथ शिल आहत त वािा. तयावरन महणी ओळखा व शलहा.

न अाविणाऱा माणसान हकतीिी चागली गोषट कली, तरी ती वाईट हदसत. ता वकीच काम आवित नािी.

एखादी गोषट तातकाळ विावी ाकररता कािी लोक उतावळपणान ज उपा करतात ताना ि मिटल जात.

एखादा माणसाला काम करता त नसल, की तो कारण दत असतो.

ज समोर हदसत तासाठी कोणतािी परावाची गरज भासत नसत.

२०

79

कराडमधील कषणा नदीचया काठावरील गोळशवर ह छोटस गाव. पतळाबाई व दादासाहब याचा खाशाबा हा छोटा चणीचा मलगा. ‘अणणा’ या टोपणनावान ओळखला जाणारा हा मलगा पढ ऑहलहपकवीर झाला.

खाशाबाच आजोबा उततम कसतीपट होत, तर वहडलानीही तरणपणात आखाडातील कसतया गाजवलया होतया. वहडलाचया तालमीत खाशाबाचया कसतीचा शीगणशा झाला आहण तयाच नात मातीशी जळल. परहतसपधदी मलास चीत कस करायच, मान कशी पकडायची, पट कसा काढायचा याच धड खाशाबानी वहडलाकडन आतमसात कल. तयाकाळी गावागावात उरस भरायच. या उरसात, जतरत आखाड भरत. खाशाबानी वयाचया आठवया वरदी पहहलयादा जतरतील कसती हजकली होती.

ओळख रोरािी

(अ) तमहाला सवायत जासत कोणता खळ आवडतो?(आ) तमहाला कोणता खळाड सवायत जासत आवडतो? का आवडतो?(इ) दरदशयानवरील करीडाजगतमधलया बातमया पाहा व ऐका. वगायात तयावर चचाया करा.

ििाम करन सागया.

सजय िधाण - (जनम - १९७६) बालपणापासन खळाची आवड. ‘ऑहलहपकवीर खाशाबा जाधव’, ‘धवतारा सहचन तडलकर’, ‘मजर धयानचद’, ‘अहजकयतारा’, ‘फाईग शीख हमलखाहसग’, ‘वाटचाल एहशयाडची’, ‘वाटचाल ऑहलहपकची’, ‘करीडा पवयाणी’, ‘कथा ऑहलहपकचया’ इतयादी करीडाहवरयक पसतक परकाहशत. ‘ऑहलहपकवीर खाशाबा जाधव’ या पसतकातन हा उतारा घतला आह.

शालय हशकण पणया झालयावर तयानी हटळक हायसकलमधय परवश घतला. गोळशवर गावापासन हायसकल पाच हकलोमीटर दर होत. सकाळी शाळत लवकर पोहोचणयासाठी खाशाबा रोज चालत न जाता पळत जायच व अधार पडणयापवदी घरी परतता याव महणन पळत यायच. पळत जाणया-यणयाचया सवयीमळ तयाचा कसतीतला दम चागलाच तयार होत गला. अनवाणी पायान धावलयामळ पाय काटक बनल. पावसाळात झाडाझडपातन गडघयापययत हचखल तडवत, पावसाची तमा न बाळगता खाशाबानी हशकण व वयायामाची साधना कली.

जगातील सववोततम समजलया जाणाऱया ऑहलहपक करीडासपधषचा पधरावा महोतसव हफनलडची राजधानी हलहसकी यथ १९५२ साली पार पडला. तथ खाशाबानी भारताला कसती या खळपरकारात कासयपदक हमळवन हदल. ऑहलहपक करीडासपधषत भारताला हमळालल ह पहहल पदक होय.

ऑफलफपवीर

भाग १ - खाशाबा जाधव

भाग - ४

80

तादळाचया अनक जाती आहत. तयापकी एका जातीच नाव आह एचएमटी. तादळाची ही नवी जात शोधन काढली एका शतकऱयान. तयाच नाव दादाजी रामजी खोबागड. त चदरपर हजलहातील नागभीड तालकयातील नादड या गावच. दादाजीच वडील रामजी. त फार काळजीपवयाक शती करायच. परणीचया अगोदर हबयाण हनवडायच. खराब दाण बाजला काढायच. दादाजीनी वहडलाना ‘अस का करता?’

(अ) धानय व फळाचया िकानात जा. खालील वसतचया जातीिी नाव चविारा. यािी करा.

नवीन काही शोधया.

(१) गह - (४) डाहळब - (७) जवारी - (२) कळी - (५) तादळ - (८) आब - (३) ऊस - (६) सतरी - (९) तर - (आ) तािळ या धानयापासन कोणकोणत पिारम तयार कल जातात तयािी यािी तयार करा. (इ) आतरजालाचया साहाययान महाराषटामधय कोणकोणतया चजलहात तािळाि उतपािन

घतल जात यािी माचहती चमळवा व चलहा.

महणन हवचारल. तवहा वडील महणाल, ‘चागल बी परल तर चागली उगवण होत.’ दादाजीना तवहापासन हबयाण हनवडणयाची सवय लागली, तशीच हनरीकणाचीही लागली.

त मोठ झाल आहण शती कर लागल. एकदा शतात हफरत असताना तयाचया लकात आल, की भाताचया काही ओबया जासत गडद हपवळा रगाचया आहत. तयानी नमकया तया हरन ठवलया व तया पररपक झालयानतर बाजला काढन एका वगळा हपशवीत ठवलया. दसऱया वरदी तयानी त हबयाण शताचया मधोमध परल. तयाचया लकात आल, की या हबयाणापासन आललया ओबयाना इतरापका अहधक दाण आहत. तयानी अस अनक वरष कल. तयाची खातरी पटली, की ह हबयाण अहधक उतपादन दऊ शकत. तयानी गावातील लोकाना त लावणयाची हवनती कली; पण कोणी तयार झाल नाही, शवटी भीमराव हशद तयार झाल. तयानी चार एकरावर पहहलयादा त हबयाण वापरल आहण आशचयया अस, की अवघया चार एकरामधय ९० खकटल तादळाच उतपादन झाल. तळोधी बाळापरचया बाजारात हा तादळ गला, तवहा तयावर वयापाऱयाचया अकरश: उडा पडलया. तथच या तादळाच नाव पडल ‘एचएमटी’. वरयाभर मजरी करन उदरहनवायाह करणाऱया या सशोधक शतकऱयान हगामाचया काळात मलीचया दीड एकर शतीमधय अनक परयोग कल. तयानी तादळाचया एकण आठ जाती शोधन काढलया आहत. या शतकरी शासतरजञाला कहरभरणसह अनक परसकार हमळाल आहत. अवघया दीड एकर शतावर परयोग करणारा असा हा शतकरी.

सशोधक शतकरी

भाग २ - िािाजी रामजी खोबागि

उपकरम ः तमहाला आवडणाऱया थोर वयकती, खळाडहवरयीची माहहती हवहवध सदभयागरथातन हमळवा. वगायातील सवया मलानी हलहहललया माहहतीच माहसक, हसतहलखखत तयार करा.

२१ या काळाचया भाळावरती

81

या काळाचया भाळावरती, तजाचा त लाव वटळाआवण ल ि तझया शमातन मानवतचा इर मळा ॥ध॥

वनतय नवी त राही सवपनसाकाराया यतन करीसयथलाचया लवी बागाउजड यावा घरोघरीवाहत यवोत समदधीचया,नदाच सगळा खळाखळा ॥१॥

काटामधलया वाटामधवनचालत जा त रढ रढया वाटा मग अलगि नतीलराऊस भरलया नभाकडझळा उनहाचया सरन जातील,नाचत यईल राणकळा ॥२॥

अधाराला तडववत जाऊनघऊन य त नवी रहाटकणाकणाला उजड िऊनउजळ धरच विवय ललाटडोगर सागर ततर याना,सवणथसिर िई कळा ॥३॥

उच आभाळी घऊन झराकाढ शोधवन नवया विशानवीन वार घऊन य तघऊन य त नवया उषा.करणीमधनी तझया गाऊ ि,धरणीवरलया वशळा वशळा ॥४॥

उततम कोळगावकर-(जनम १९४९) गरामीण रररसराशी वनगवडत अशा अनभवातन व पवतमासषीतन वचतनशील कववता रचणार कवी. अनक मावसकातन कावयलखन. ‘जगलझडी’, ‘तळराणी’ ह कावयसगरह आवण ‘छपराराणी’ हा बालकववताचा सगरह पवसि ध.

कोणतीही गोष साधय करायची असल तर आरण शमाची तयारी ठवावी. यणाऱया अडचणीना, समसयाना न घाबरता सामोर गलो तर अशकय अस काही नसत. ह या कववततन कवीन सरष कल आह.

l ऐका. महणा. वािा.

82

सवाधयायपर. १. िार-पाि वाकयात उततर शलहा. (अ) नवीन सवपन साकार करणयासाठी कोणकाणत पयतन करणयास कवी सागत आह? (आ) रानकळा नाचत कवहा यईल अस कवीला वाटत? (इ) नवीन विशा शोधायला कवी का सागत आह?पर. २. ‘आशण फल ि तझया शमातन मानवतिा इर मळा’ या ओळीिा अरथ सागा.पर. ३. मानवति कायथ कललया एका वयकीचया कायाथिी माशहती आठ-िहा वाकयात शलहा.पर. ४. तमिी इतराना मित होईल, अस कोणत िागल काम तमही कर इखचता त सशवसतर शलहा.पर. ५. कशवततील मानव रोज नवी सवपन पाहतो, तिी तमही कोणकोणती सवपन पाहता?पर. ६. खालील तकतयात ‘अ’ गटात कशवतचया ओळी शिलया आहत. ‘ब’ गटात ओळीिा अरथ शलहा.

‘अ’ गट ‘ब’ गट(अ) सयथलाचया लवी बागा उजड यावा घराघरी(आ) काटामधलया वाटामधवन चालत जा त रढ रढ(इ) अधाराला तडववत जाऊन घऊन य त नवी रहाट(ई) उच आभाळी घऊन झरा काढ शोधवन नवया विशा

(१)

(२)

(३)

(४)

(अ) पढील िबिाि समानारगी िबि कशवततन िोधा व शलहा.

(अ) कराळ (ई) ररवी (आ) पयतन (उ) सकाळ (इ) आकाश (ऊ) िगड

(अा) कशवततील िवटि अकषर सारख असणार िबि शलहा. (१) वटळा मळा (५) िऊन

(२) घरी (६) रहाट

(३) खळखळा (७) विशा

(४) धरणी (८) नतील

खळया िबिािी.

शविार करन सागया.

83

(इ) ‘कणाकणाला’ महणज परतयक कणाला अिा परकारि इतर िबि िोधन शलहा.

पर. ७. नवी सवपन, नवी पहाट, नवया शििा ह िबिसमह कशवतत आलल आहत. ह िबिसमह कोणतया अराथन आल आहत त शलहा.

पर. ८. या कशवतत कवी माणसाला नवीन काही करणयासाठी परोतसाहन ितो. तस तमहाला घरातील वयकी कोणतया गोषीसाठी कस परोतसाहन ितात ? त शलहा.

यि ः जसा शविार तसा दखषकोनरोजचा विवस आरलयारढ नवीन आवहान घऊन यतो. ती आवहान रलणयाच सामरयथ अगी

बाणायच असल तर सवतःला घडवल रावहज. सवतःला घडवायच त कशासाठी, तर जीवनात यशसवी होणयासाठी. काहीजण कमावललया अाट रशाला यश मानतात; रण यश महणज रसा नवह, ती ार ार तर यशाची रावती अस शकत. तमहाला खर पवसदधी वमळाली महणज तमही यशसवी झालात अस मळीच नाही. तमही अनक वमतर जोडल, सतत तमही तयाचया गराडात असता, महणन तमहाला यशसवी महणता यत नाही. मग यश महणज नमक काय? आरण ज उि विष ठरवलल असत, त पापत करण महणज यश. आरलया पतयकाचया अगी काही कौशलय असतात, गणवतता असत. तया कौशलयाची, गणवततची सववोततम रातळी गाठण महणज यश.

यश वमळवण वजतक महतवाच असत, तयारका वमळवलल यश वटकवण अवधक महतवाच असत. सवकषान वनमाथण कलल सरान वटकवणयासाठी आरलयाला रोज नव नव वशकाव लागत. ह वशकत असताना चका होण काहीच गर नाही; रण एकिा कलली चक रनहा रनहा करण मातर आरलया पगतीतील धोड आह. तमची खरी सरधाथ इतराशी नसत. ती सवतःशीच असत. ििदवान याचाच आरलयाला ववसर रडतो. मग आरल सगळ आयषय आरण इतराशी सरधाथ करणयात, तयाचयाशी तलना करणयात घालवतो. इतराशी तलना जरर करावी, रण ती सवतःची कमता वाढवणयासाठी, िसऱयाला कमी लखणयासाठी नवह. काल तमही ज कल तयारका आज तमही वनकशचत काही वगळ, चागल, उततम कर शकता. मग यश महणज नमक काय? तर जसा ववचार तसा दकषकोन.

वािा.

शिकषकासाठी ः राठाखाली वाचनासाठी विललया उताऱयाच ववदारयााकडन शतलखन व अनलखन करन घयाव.

साहना आईबाबाबरोबर बाजारात गली िोती. हतला बाजारात दोन-अिीच वषायची एक मलगी एकटीच रिताना हदसली. ती लिान मलगी ारच घाबरलली िोती. कदाहचत ती बाजारात िरवली िोती. हतला पाहन साहना असवसथ झाली. हतला कािी सचना आता का कराव? तमिी तरी सागा.....

वतथमानकाळापरमाणि भतकाळाि िार उपपरकार पडतात.

साधा भतकाळ अपणथ भतकाळ पणथ भतकाळ रीती भतकाळ

l पढील वाकयाि शनरीकषण करा व शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) सकाळी मलानी पारथना महटली.(२) काल आमही सहलीत खर मजा कली.(३) कवढा मसळधार राऊस रडला काल. वरील वाकयातील वकरयारि भतकाळी आहत. सवथ वकरया भतकाळात घडतात महणन हा साधा भतकाळ होय.

l पढील वाकयाि शनरीकषण करा आशण शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) वगयाथरोहकान कडा सर कला होता.(२) आमचया वगाथन वकरकटचा सामना वजकला

होता.(३) सवाततयपापतीसाठी करावतकारकानी बवलिान

विल होत. वरील वाकयामधील वकरयारिाचया

ररावरन सवथ वकरया भतकाळात रणथ झाललया आहत, महणन हा रणथ भतकाळ होय.

l पढील वाकयाि शनरीकषण करा आशण शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) शतन वकरकट खळत होता.(२) जॉन वचतर काढत होता.(३) मीना गररालयात रसतक वाचत होती. वकरयारिाचया वनरीकणावरन अस लकात यत की वरील वाकयात खळणयाची, वचतर काढणयाची, वाचणयाची वकरया भतकाळात अरणथ आह. अरणथ भतकाळात सयक वकरयारिाचा वारर कला जातो.

l पढील वाकयाि शनरीकषण करा व शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) उनहाळात ऊसतोडणी सर होत अस.(२) तो नहमी गाडीत रटटोल भरत अस.(३) चि सनई वाजवत अस. अधोरकखत वकरयारिावरन ऊसतोडणीची, रटटोल भरणयाची, सनई वाजवणयाची वकरया भतकाळात सतत घडणयाची रीत आह असा अरथ वयक होतो, महणन हा रीती भतकाळ होय.

l खालील वाकयात शकरयापिािी योगय रप घाला. (१) वबरबल सवचातयाथन सभा.........(वजकण) (२) अभय गोषी .........(वलवहण) (३) सायकल चालवणयामाग वीणा रयाथवरणाचा .............(ववचार करण)l पढील वाकयात शकरयापिाि अपणथ भतकाळी रप घाला. (१) काल राच वाजता सोनाली शाळतन ..........(यण) (२) वभवी कालचया नाटकात उततम अवभनय..... (करण) (३) काल नऊ वाजता सौरभ आकाशाच ............. (वनरीकण करण)

84

आपण समजन घऊया.

२२

85

वशडलास पत

समीर. वि. २२ नोवहबर, २०१६

आजचया यगात सिशवहनाची वगवगळी अदयावत ततरजान असणारी साधन उरलबध असली तरी रतरादार मनातील भावना वयक करण ही एक सखावह बाब आह. सहलीहन आललया मलान ववडलाना रतर वलवहल आह. तयान सहलीत रावहललया सरळाबाबत झालला आनि रतरातन कळवला आह.

तीरथरर बाबाना,साषाग नमसकार.

बाबा, कालच मी सहलीहन ररतलो. सहल खरच आनििायी आवण अभयासरणथ झाली. खरच बाबा, या सहलीमळच मला महाराषटात खर वकल आहत ह कळल. महाराषट वकललयाच राजय आह हही मला उमगल.

बाबा, मावळातलया सहादीचया अतयचच वशखरावर वसलला ‘राजगड’ आमही बवघतला. अहो! या राजगडाला ‘गडाचा राजा आवण राजाचा गड’ अस महणतात. सहलीला जाणयारवपीच शाळत वशककानी आमहाला राजगडाची पवतककती

िाखवली होती. तयानी सावगतल, ‘१६४६ साली छतररती वशवाजी महाराजानी राजगड ताबयात घतला. हा वकला जना, िलथवकत, ओसाड रण बळकट आह. इतकच नवह तर तो अवतउच असन अवघड अशा डोगरावर आह.’

बर का बाबा, रायगडापमाणच राजगडसदधा छतररती वशवाजी महाराजाचया राजधानीच वठकाण. वकती पचड आवण भवय वकला हा! या राजगडाच भौगोवलक सरान आणखीनच आगळवगळ. उततरला गजवणी निी, िवकणला वळखड निीवर भाटघर धरण, रवषला रण-सातारा रसता तर रवशचमला सहादीचा घाटमारा. भाटघर धरणाच अराग जलाशय आवण सकषसौियथ बघन मला वतरन ररतावसच वाटत नवहत. बाबा, आमचयासोबत अतयत बोलका आवण तजज मागथिशथक होता. तमही मला नहमीच वकललयाबाबत सागता तशी तया मागथिशथकान

रढील तकतयात सिश- वहनाचया काही साधनाची नाव विली आहत. तमही सवाि साधताना जया साधनाचा वारर करता तयारढ

P अशी खण करा.

टपाल सशवधा इ-सशवधा

रतर िरधवनी

सरीडरोसट मोबाइल

रासथल एस.एम.एस

कररयर इ-मल

86

आमहाला वकललयाबाबत खर छान मावहती ररवली. तयान सावगतल, ‘या वकललयाची उची सवाात जासत आह. याचा घर बारा कोसाचा आह. वशवाजी महाराजानी तयाचा ववसतार कला. तयाला राजधानीच वठकाण बनवल. राजधानीला आवशयक असलल सवथ बाधकाम इर करन घतल.’ बाबा, मी तया वकललयाच िरन वनरीकण कल. मला या वकललयाचा आकार उरडा ठवललया वसवलग नसारखा जाणवला. मधयभागी रखयाचा उचवटा महणज बालवकला. रखयाची तीन राती महणज रदावती, सवळा आवण सजीवनी या तीन माचया.

वकललयाला िखणा व पसनन रररसर लाभला आह. रररसरात रयथटकासाठी अनक लक लावलल आहत. मी सवथ लक वाचल. मला एक लक खर आवडला. तयावर वलवहल होत, ‘या गडावर नताजी रालकर, तानाजी मालसर, यसाजी कक, वशळीमकर या रोर वयकीच वासतवय होत. राजगडान वशवाजी महाराजाचया वहिवी सवराजय सरारनच कायथ रावहल. अधाऱया रातरीतील गपत खलबत ऐकली. महाराजाचया अनक नवया मोवहमाची तयारी राजगडान बवघतली. अझलखानाशी लढणयाच बत राजगडावर ठरल. ररिर रायरयाशी तह करणयास महाराज राजगडावरन गल होत. महाराज आगराहन सटन बरागयाचया वशात ररत आल त या राजगडावरच.’ बाबा, आमचया सरानी सावगतल, जगातील सववोतककष अशा चौिा वकललयाचया पवतककती कसवझलाडमधील मयवझयममधय ठवलया आहत. आरलया सवाासाठी अवभमानाची गोष अशी की भारतातील एका वकललयाचा तयात समावश आह आवण तो महणज ‘राजगड’.

या भवय आवण ऐवतहावसक वकललयाच िशथन घताना माझा ऊर अवभमानान भरन आला. तयाच वभव मी डोळ भरन बवघतल. आरलया ररातन वासतत िशाचा गौरवशाली इवतहास िडलला आह. बाबा, आरण पतयक मोठा सट टीत एक वकला बघणयाच ठरवया का? आई कशी आह? इकड आलयारासन आजीचया रातरी गणगणत असणाऱया भजनाना मी मकलो आह अस वाटत. वसवतगहातल जवण बर आह. तरीही आईचया हातचया जवणाची खर आठवण यत. अर हो, मी वनघालो, तवहा माझा वमतर महमिची तबयत बरी नवहती. आता कशी आह त जरर कळवा.

तमचा, समीर.

सवाधवा

पर. १. चवार-पवाच वाकवाात उततर लिहवा. (अ) राजगडाला‘गडाचाराजाआणिराजाचागड’असकामहितात? (आ) णिकषकानीमलानाराजगडाबाबतकोितीमाणहतीणिली? (इ) राजगडाचभौगोणलकसानआगळवगळआहअसकामहटलअसाव? (ई) मागगििगकानमलानाराजगडाणवषयीकोितीमाणहतीपरवली? (उ) समीरलाणकललयाचाआकारउपडाठवललयाणसणलगफनसारखाकाजािवला? (ऊ) राजगडानकोिकोितयाऐणतहाणसकघटनापाणहलयाआहत?

87

खळया िबिािी.

पर. २. समीर अस कवा महणवािवा असवावा? (अ) महाराषटरणकललयाचराजयआह. (आ) णकललयाहनमलापरतावसवाटतनवहत. (इ) मलाएकफलकखपआवडला. (ई) आपलयासवाासाठीअणभमानाचीगोषअिीकीभारतातीलएकाणकललयाचातयातसमाविआह. (उ) आपिपरतयकमोठासटीतएकणकलाबघणयाचठरवयाका? (ऊ) आईचयाहातचयाजविाचीखपआठवियत.

पर. ३. बससवानकवार परवाशवाासवाठी धलनकपकवातन लिलवा जवाणवाऱवा सचनवा कोणकोणतवा भवाषवाामध लिलवा जवातवात? तवाातीि तमहवाािवा आडिलवा कोणतवाही पवाच सचनवा लिहवा.

पर. ४. रवाजगडवान कवाय पवालहि, खिबत ऐकिी अस णयन आि आह महणज लनजजी सतिवा सजी समजन अस णयन कि आह. खवािीि सताच वा पदधतीन िोन ओळीत णयन लिहवा. उिा.,

पर. ५. रवाजगडवाची लशषट लििलवा तकतवात लिहवा.

राजगडाचीवणिषट

पर. ६. तमही पवालहिलवा एखवादवा लकललवाच आठ-िहवा वाकवाात णयन करवा.पर. ७. समीरच पतर वाचन समीरच बवाबवा तवािवा कवा उततर पवाठतीि वाची कलपनवा करवा लिहवा.

(अ) खवािीि शबिवाात िपिि शबि लिहवा. (अ) वसणतगहातल (आ) भारतातील (इ) राजधानी

सार हसया.

88

(आ) खवािीि शबिवाानवा िवाी, शवािी वाापकी ोग परत िवान नीन शबि बनवा. (अ) गौरव (इ) सख (उ) आनि (आ) वभव (ई) भागय (ऊ) आराम

(अ) ससतझिलडमधीि मलझममध जगवातीि चौिवा लकललवााचवा परलतकती आहत. तवा लकललवााची नवा आातरजवािवारन लमळवा लिहवा.

खवािीि तकतवात पतरवाच कवाही मवान लिि आहत, तवााच वाचन करवा.

कोणवास सरवात शट

(१)आई/वडील

(२)वडीलमडळीस

(३)णिकषकास

(४)धाकटाभाऊ,बहीि

(५)णमतर/मतरीि

(६)सनमाननीयवयकी

तीगरप...यानासा.न.णव.णव.तीगसवरप...यानासा.न.णव.णव.गरवयग...यानासािरनमसकारणव.णव.णपरय...यासअनकआिीवागिणपरयणमतर/मतरीि/यास/हीससपरमनमसकारमाननीय...यानासा.न.णव.णव.

तझा/तमचा/तझी/तमची

आपला/आपली

आपला/आपलीआजाधारक

तझा/तझी

तझा/तझी

आपला/आपलीनमर

शिकषक ः (ररनाला) - समज तझयाकड १० बकऱया आहत, तयारकी ५ बकऱया वभत ओलाडन वनघन गलया तर वकती उरतील?

ररना ः सर, काहीच नाही.शिकषक ः त कस ? तला वजाबाकी करता यत नाही?ररना ः सर, तमहाला बकऱयाबदल ठाऊक नाही !

एक गली की वतचयामाग सगळा वनघन जातात.

वािा.

िोध घऊया.

शविार करन सागया.

89

नहमी लकषात ठवा.

जीव धोकयात घाल नका,िरीत डोकावन राह नका.

भर रसतयात गाडी राबव नका, इतराना जाणयासाठी वयतयय

आण नका.

वशसत, वनयम राळया,रोहणयाचा आनि घऊया.

सवाागसिर वयायाम रोहणयाचा,आळस जाईल तना-मनाचा.

सधाकाळी अचानक धवहनकपक वाजर लागला. आधी पोराची गददी झाली मग गावची माणसिी आली. अर वाि...! सरपच आलल हदसतात. आज गावात गामसभा आि तर !

अचानक कशासाठी िी सभा घतली असावी ?

90

l खालील सारणी पणथ करा.

काळ सामानय अपणथ पणथ रीशतकाळवतथमान मधबाला तबला

वाजवत.

............. ............. मधबाला तबलावाजवत असत.

भतकाळ ............. मधबाला तबला वाजवत होती.

............. .............

भशवषयकाळ ............. ............. मधबाला तबलावाजवत असल.

.............

आपण समजन घऊया.वतथमानकाळ आशण भतकाळापरमाणि भशवषयकाळािही िार उपपरकार पडतात.

साधा भशवषयकाळ अपणथ भशवषयकाळ पणथ भशवषयकाळ रीती भशवषयकाळ

l खालील वाकयाि शनरीकषण करा व शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) मी खर वशकण घणार.(२) नविनी सायकल चालवणार.(३) मल ववजान पिशथनात भाग घणार.

वरील वाकयातील सवथ वकरयारि भववषयकाळातील आहत.

l खालील वाकयाि शनरीकषण करा व शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) वमावनकान ववमान चालवल असल.(२) पकाशला बकीस वमळालल असल.(३) वाहनचालकान गाडी गरजमधय ठवलली

असल.वरील वाकयातील चालवल असल,

वमळालल असल, ठवलली असल ही या वकरयारिावरन वकरया भववषयकाळात रणथ होणार आह अस िशथवतात. हा रणथ भववषयकाळ आह.

l खालील वाकयाि शनरीकषण करा व शकरयापि अधोरखखत करा.

(१) तो वनबध वलहीत असल.(२) गाडी पलटॉमथवर आलली असल.(३) शयान सरधाथ वजकलली असल.

वरील वाकयातील वलहीत असल, आलली असल, वजकलली असल या वकरयारिावरन भववषयकाळात घडणाऱया अरणथ वकरयचा बोध होतो, महणन ती वाकय अरणथ भववषयकाळातील आहत.l खालील वाकयाि शनरीकषण करा व

शकरयापि अधोरखखत करा.(१) सरश नहमी गाण महणत राहील.(२) रकी वचववचवाट करत राहतील.(३) सावहल कववता रचत राहील.

वरील वाकयातील महणत राहील, करत राहतील, रचत राहील या वकरयारिावरन भववषयकाळात वकरया सर राहतील, अशी रीती (परा) सावगतलयामळ इर तो रीती भववषयकाळ आह.

२३ पररवतथन शविाराि

91

अजय आठवीत वशकणारा मलगा. अतयत साधा, सरळ आवण सहकायथवततीचा. अभयासात जवढा हशार, तवढाच खळातही पवीण. जसा मिान गाजवायचा, तसा वगाथतलया मलाचया अभयासातलया अडचणी सोडवायला एका रायावर तयार असायचा. तयामळ सगळाना तो आरला वाटायचा. अगिी वशककाचाही तो आवडता ववदारपी होता.

शाळत सहलीच वार वाह लागल, तसा अजय वहरमसला, कारण तयाला माहीत होत, सहलीची ी आई भर शकत नाही. घरातली ओढाताण तयाला जाणवत होती. तयामळ तयान सहलीचा ववषय घरात काढला नाही; रण आईला कठन तरी सहलीच समजल. वतन अजयला सहलीची ी विली. तयाचा आनि गगनात मावना. तो रवहलयािाच सहलीला जात होता, तयामळ तयाचया डोकयात सतत सहलीचा ववचार डोकावत होता. कधी एकिाचा सहलीचा विवस उजाडतो अस तयाला झाल होत. सहलीचा विवस वनकशचत झाला. तयाची सहल शवनवारी जाणार होती. ह ऐकफनच अजयचया कराळावर आठा रसरलया.

उदा अजयची सहल जाणार होती. तयान आईला बजावन बजावन सावगतल, ‘अाई, मला सकाळी लवकर उठव, नाहीतर मला उशीर हाईल.’ रातरी तयाला झोर यईना. कधी एकिाची सकाळ होत अस तयाला झाल होत. सकाळ झाली. अजय उठला. सवत:च रटरट आवर लागला. तवढात वभतीवरची राल चकचकली. अजयन रालीकड रावहल. तयाला कसतरीच झाल. सवत:च आवरन आईन विलला डबा घऊन तो वनघाला. घराबाहर आला अन तयाला माजर आडव गल. ररत

एकिा तयाच मन खट झाल. आरली सहल नीट रार रडल का? या ववचारात अजय शाळत रोहोचला. बस आली होती. मलामधला उतसाह ओसडन वाहत होता. सहलीचया पवासाला सरवात झाली. राच-सहा वकलोमीटर पवास झाला अन बसचा टायर रकचर झाला.

मल नाराज झाली. सगळी मल बसखाली उतर लागली. अजयचया वमतराचा राय बसमधन उतरताना मरगळला. तो विनन रड लागला. अजय असवसर झाला. सकाळरासन ह काय होत आह? अस तयाला वाट लागल. राल चकचकण, माजर आडव जाण या गोषीला आई अरशकन मानत. खरच असतील का ह शकन-अरशकन?

अजय बसखाली उतरला. तयान बसकड रावहल व जवळचया एका खडकावर जाऊन बसला. राय मरगळललया वमतराला एका सरानी िवाखानयात नल होत. अजय उिास विसत होता. तयाचया वगथवशककाच तयाचयाकड लक गल. त अजयजवळ आल. तयानी अजयचया राठीवर हात ठवला तसा अजय िचकला. सर अजयला महणाल, ‘काय झाल अजय ? असा का बसलास?’ अजयन सराना तयाचया मनात चाललल ववचार व असवसरता सावगतली. शवटी तो सराना महणाला, ‘सर, सकाळरासन ह अस अरशकन. तयात आज शवनवार. शवनवार महणज ना कतयाथचा वार; वाईट वार. सर, आरली सहल नीट रार रडल ना?’ सर हसल व महणाल, ‘चल, बस सर झाली आह.’

तवढात डॉकटराकड गलला अजयचा वमतर व वशकक आल. जाताना रडत गलला वमतर, हसत आलला राहन अजयला बर वाटल. डॉकटरानी तयाचया रायाचा

एका मलाचया मनात वनमाथण झालली गरसमजत वकती अवासतव आह ह तयाचया वशककानी तयाला कस रटवन विल, या पसगाच अवतशय मावमथक व उि बोधक वचतरण या राठात कल आह.

lतमही शाळचया सहलीला गला होता का ? कठ ?lतमहाला सवाथत कोणती सहल आवडली ? का आवडली ?lतमही सहलीला गलयावर काय काय कल ? तमचा अनभव

राच-सहा ओळीत वलहा.

92

सवाधयायपर. १. िार त पाि वाकयात उततर शलहा. (अ) अजय असवसर का झाला? (आ) कोणताही वार हा वाईट नसतो ह सरानी अजयला कस रटवन विल? (इ) कोणतया विवसाला वकवा वाराला वाईट महटल रावहज अस सर महणतात?पर. २. अजयि मत पररवतथन कस झाल त सशवसतर शलहा.पर. ३. कोण, कोणास व का महणाल त सागा. (अ) ‘आरली सहल नीट रार रडल ना ?’ (अा) ‘त तर ववजानाचा अभयास करणारा ववदारपी आहस.’

मरगळा काढला अन तयाला औषधही विल होत.विवसभर मलानी सहलीत धमाल कली. मजा

कली. कववता गायलया. गाणयाचया भडा खळलया. खर गपरा मारलया. नाच कला. एकमकाना कोडी घातली. ववनोि सागन व ऐकफन रोट धरन हसल. वनसगाथच वनरीकण कल. वनसगाथत वरल. खर गमतीजमती कलया.

सधयाकाळी सहल ररतली. सगळ एकमकाना टाटा करन घरी वनघाल. सरानी अजयला हाक मारली अन महणाल, ‘अजय, कशी झाली सहल? कसा गला आजचा विवस?’ अजय आनिान महणाला, ‘सर, खर मसत, खर मजा आली. धमाल कली सर सहलीत. आजचा विवस खरच आनिात गला.’ सर खळखळन हसल. अजयचया खादावर हात ठवत सर महणाल,

‘अजय, कोणताही वार हा वाईट नसतो. त तर ववजानाचा अभयास करणारा ववदारपी आहस अन असलया अशासतरीय गोषीवर ववशवास ठवतोस?’ अजयची चलवबचल झाली. तो कावराबावरा होऊन सराकड राह लागला. सर रढ महणाल, ‘अर, ववजानान वकती पगती कली आह. जग वकती रढ गल आह. रोज नव नव शोध लागताहत आवण आरण असलया खळचट, वबनबडाचया कलरना धरन बसायच? बाळा, आरण काही खात अस, तर आवाज होतोच ना ! सवाभाववक नाही का ह ? आवण माजर सजीव आह महटलयावर त इकडन वतकड वरणारच. एका जागवर बसन तर राह शकत नाही ना. वतचया यणया-जाणयान आरलयाला कसला अडरळा यऊ शकतो ? बसचया टायरला काही अणकचीिार रतल तर बस रकचर होत. हो की नाही ? अरशकन वगर काही

नसत. आवण बर का बाळा, सगळ विवस, वार चागलच असतात. मी तर महणन, जया विवशी आरण वाईट काम कर, िसऱयाला तरास होईल अस वतथन कर वकवा िसऱयाची मन िखव तो विवस, तो वार वाईट महटला रावहज. समजल का?’

अजयचया डोकयात लखख पकाश रडला. आरण वकती अशासतरीय ववचार करतो ह तयाला जाणवल. तयाच मत रररवतथन झाल आवण सवचछ मनान व ववचारान तो घरी वनघाला.

(ई) ‘झपझप’ या िबिातन िालणयािी रीत समजत. तस खालील िबिातन कोणतया शकरयिी रीत समजत त शलहा.१. भरभर चालण, खाण, बोलण, आवरण.

२. ाडाड ३. धरधर

४. रटरट

५. धाडधाड

(अ) अधशदा शनमथलनाशवषयी काही घोषवाकय तयार करा. ही घोषवाकय वगाथत शकवा पररसरात लावा.

(आ) अधशदा शनमथलनाशवषयक बातमयािी कातण वतथमानपतातन काढन वहीत शिकटवा. (इ) अधशदा शनमथलनावर आधाररत नाटक तयार करा व वगाथत सािर करा.

93

वबन

वबनबडाचावबनधासत

वबनचकवबनडोक

वबनतकरारवबनहरकत

वबनविकत

गर

गरहजर

(अ) खालील वाकपरिारािा वाकयात उपयोग करा. (अ) मिान गाजवण. (इ) कराळावर आठा रसरण. (आ) एका रायावर तयार असण. (ई) मन खट ट होण.

ह करन पाहया.

खळया िबिािी.

(अा) Imbrb eãX dmMm d {bhm.

चलवबचल, कावराबावरा, अघळरघळ, चटकमटक, ओबडधोबड, अवतीभवती, शजारीराजारी, आरडाओरडा, मोडतोड, जाडाभरडा, सगतसोबत, इडावरडा, टगळमगळ, अचकटववचकट, अिलाबिल, जडणघडण, अकराळववकराळ, उरासतारास, ठाकठीक, शतीभाती.

(इ) ‘शबन’ हा उपसगथ लावन तयार झालल िबि खालील आकतीत शिल आहत. ह िबि अभयासा. तयानसार ‘गर’ हा उपसगथ लावन तयार होणार िबि पढील आकतयामधय शलहा.

२४

94

रोजशनिी

रोजवनशी वलवहलयान माणसाला जीवनाकड बघणयाची नवी दषी वमळत. विवसभरातील सवथ घडामोडीची नोि आरण रोजवनशीमधय रोज रातरी झोरणयारवपी करत असतो. रोजवनशी कशी वलवहतात ह ववदारयााना समजाव, तयानी रोजवनशी वलहावी ह या राठामागच पयोजन आह. वभवचया रोजवनशीच चौर रान ररकाम आह. तयावर तमची रोजवनशी वलहा.

शाळतन तमही घरी आला आहात. शाळत खर धमाल झाली आह. तमहाला ह कोणालातरी सागायच आह, रण घरी कोणीच नाही. अशा वळी तमही काय कराल?

वभवला एक नवीन छि जडला आह. तो वनयवमतरण रोजवनशी वलवहतो. तयान वलवहलली तीन विवसाची रोजवनशी वाचया.

१५ नोवहबरशाळजवळचया बस सटॉरवरन

सधयाकाळी राच वाजता बसमधय चढलो. एक आजोबा आवण तयाची लहानगी नात याचयाजवळ मला जागा वमळाली. कडकटरन माझा रास बवघतला व आजोबाकड वतवकटाच रस माग लागला. आजोबानी कखशात हात घातला, रण तयाचया हाताला रशाच राकीट लागना. कडकटर महणाला, “अहो आजोबा! लवकर रस काढा.” आजोबा महणाल, ‘‘बारर! रशाच राकीट बससटॉरवर कणीतरी मारल वाटत. घरन वनघताना मी त कखशात टाकल होत.” कडकटर महणाला, “तयाला मी काय कर? तमहाला नीट साभाळता यत नाही. चला रढलया सटॉरवर उतरन जा.” वचडललया आवाजातील सवाि ऐकफन नात जोरान रड लागली. आजोबाही कावरबावर झाल. मी िपतराचया कखशात हात घालन माझ खाऊच रस काढल, तया रशातन आजोबाच व तया मलीच वतकीट काढल. माझयाजवळचा वबकसकटाचा रडा छोटीला विला. वतन डोळ रसल. ती खिकन हसली.

१६ नोवहबर

शाळचया सहलीबरोबर ‘नागझरी’ ला गलो होतो. रसतयात एक वशवार लागल. वशवारातील कणस, ओबया रावहलया. तर हरभऱयाच डहाळ लागल होत. त राहन आमचया तोडाला राणी सटल. शतात घसलो आवण डहाळ उरट लागलो. तवढात वतकडन कोणीतरी जोरात ओरडल.

शतकऱयाचया ररवानगीवशवाय आमही डहाळ उरटल, ह राहन गरजी आमचयावर खर रागावल. आमही तया शतकऱयाची माी मावगतली. खरच, आमच चकलच होत. वशवार वरन झालयावर ररतताना मातर तया शतकऱयान आमहा सवथ मलाना हरभऱयाच रोडस डहाळही विल.

95

१७ नोवहबरआज वगाथतील आठ-िहा मलाना

मखयाधयारकानी ववशष कामासाठी बोलावल होत. आमही खाली रागत जाताना राजन मला जोरात ढकलल. तयाला सवाात रढ उभ राहायच होत आवण मलासदधा. आमचया िोघामधय वािावािी सर झाली. तवढात आमच सर आल. तयानी िोघानाही वगाथत बोलावल.

वगाथत गलयावर आमहा िोघानाही सर खर रागावल अन महणाल, ‘‘रागत सवाात रढ राहणयासाठी भाडता? तयारका सगळा कामात सवाात रढ कस राहाल याकड लक दा.’’ आमही िोघही खाली मान घालन वगाथत बसलो. कलक भाडणामळच मखयाधयारकाकडन वमळणारी ववशष कामाची आमची सधी हकली होती, महणन मला सारख वाईट वाटत रावहल.

सवाधयायपर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) वभवचया रोजवनशीतील कोणत रान तमहाला सवाात जासत आवडल त वलहा. (आ) रोजवनशी का वलहावी? तमचया शबिात वलहा.पर. २. का त शलहा. (१) आजोबाची नात जारान रड लागली. (२) वभवन आजोबा व तयाचया नातीच वतकीट काढल. (३) आजोबाची नात खिकन हसली. (४) मलानी शतकऱयाची माी मावगतली. (५) शतकऱयान मलाना रोडस डहाळ विल. (६) वभवची ववशष काम करणयाची सधी हकली.

१८ नोवहबर

आज माझा वाढविवस होता. खर मजा आली. ........

96

पर. ३. तमही मशहनयातील पशहलया आठवडािी रोजशनिी शलहा व ती िदसऱया मशहनयाचया पशहलया आठवडात वािा. तमहाला काही आठवत का त सागा.

(अ) खालील वाकपरिारािा वाकयात उपयोग करा. (१) कावरबावर हाण. (३) वािावािी होण. (२) तोडाला राणी सटण. (४) खाली मान घालण.

(अा) हरभऱयािा डहाळा तस खालील गोषीसाठी काय महणतात त शलहा. (१) गह (३) जवारी (५) ऊस (२) लसण (४) वचच

पर. ४. हरभऱयाि डहाळ पाहन मलाचया ताडाला पाणी सटल. शिवार वा ितातन जाताना कोणतया वसत पाशहलयावर तमचया तोडाला पाणी सटत ? तया वसतिी यािी करा.

पर. ५. वभविी िाळा सटलयापासन तो घरी पोहोिपययत कोणकोणतया घटना घडलया त करमवार शलहा. उिा., िाळा सटलयावर बससटॉपवर पोहोिण.

पर. ६. तमि मखयाधयापक शकवा वगथशिकषक कोणकोणती शविष काम तमहाला सागतात? तया कामािी यािी करा.

पर. ७. वगाथत तमि काही िकल असल आशण त तमहाला पटल असल, तयावळी तमचया मनात कोणत शविार यतात? तमिा अनभव सात-आठ अोळीत शलहा.

पर. ८. खालील शकरयाना काय महणतात त शलहा. उिा., डहाळ - उरटण (१) जवारीच कणीस (४) बाजरीच कणीस (२) भडी, वमरचया (५) ऊस (३) रताळी, बटाटपर. ९. खालील घटना घडलया ह पाठातील कोणतया वाकयावरन समजत ? (१) वभवची शाळा राच वाजता सटत. (२) आजोबाची नात खर घाबरली. (३) सहलीला गललया मलाना हरभरा आवडतो. (४) सहलीतील मलाना तयाची चक समजली.

खळया िबिािी.

२५

97

नवा पल

आजी आरलया चार-राच वषााचया नातवाला घऊन बसमधन उतरलया. आभाळ अगिी गचच भरन आलल हात. कणभरातच राऊस कोसळणार अस विसत होत. सटडरासन िवाखाना अगिी जवळ असलयान आजी नातवाला घऊन चालत वनघाली. आजीचा नात विग आजबाजला राहत हळहळ चालत होता.

‘‘चल र बाबा लवकर लवकर. राऊस सर वहायचया आत रोहोचल रावहज िवाखानयात.’’ आजी विगला महणाली. रण.... ! ‘तयाला सागन काय उरयोग ? एकफ कठ यतय तयाला ? आजी खत करत

परशतभा पानट-(जनम-१९४२) अमरावती यरील शी बवलिान राठी मक-बवधर ववदालयामधय वशवकका महणन कायथरत होतया. मक-बवधर व अरग याचया समसयाची उकल करणाऱया अनक करा, लख पवसि ध.

बोल व ऐकफ न शकणाऱया मलाची योगय वळी तरासणी करन, तयावर उरचार कलयास ती मल ऐकफ-बोल शकतात. तयासाठी ‘शाळा’ हा एक चागला उराय आह, ह या करतन सावगतल आह.

रटरटली आवण सवतःशीच रटरटत रढ चाल लागली.िवाखानयाचया बि िाराकड आजीच लक गल.

आता कठ राबणार ? आजी ववचारात रडली. एवढात ररकाचा जोराचा आवाज ऐकफ आला. वतन माग वळन रावहल, तर ररकाचया समोर विग उभा होता आवण ररकावाला तयाला काहीतरी बोलत होता, ‘‘अर रोरा, कवहाचा आवाज िताय; रण वढमम हालत नाही ! बवहरा आह की काय ?’’ ररकावालयाच बोलण एकफन आजीचया डोळात चटकन राणी आल.

जया विवशी विग बवहरा आह अस लकात आल, तया विवसारासन तयाच घरिार सवथ काळजीत रडल

98

आह. आता गावातलया लोकाचया सागणयावरन आजी तयाला घऊन वडा आशन शहराचया डॉकटरकड आली होती. िवाखाना बि होता. बाहर मसळधार राऊस. तशीच विङ मढ होऊन ती वभतीचया आडोशाला राबन रावहली. इतकयात एक तरण मलगी ‘वतसला’ आजीचया शजारी यऊन उभी रावहली. आजी शहराचया डॉकटरबि िल सवतःशीच बोलत होती. त सार वतसलन एकल होत. ररकावालयान विगला हटकल होत, तही वतन रावहल होत. काहीतरी मनाशी ठरवन ती आजीना महणाली,

‘‘कोणतया गावाला जायच आजी? राऊस तर ार रडतोय.’’

‘‘कोण ग बाई त ?’’‘‘माझ नाव वतसला आह. वशवकका आह मी.’’

वतसला महणाली.‘‘असस होय ? मला वाटल, त एखािी डॉकटरच

आहस. जयाचयासाठी मी शहराला आल होत, तो िवाखाना बि आह. काय कराव कळनास झालय बघ.’’ आजी बोलली.

‘‘एवढा रावसात कठ जाता ? या वािळात झाडवबड रसतयात रडतात. आजी, तयारका माझया घरी चला.’’

‘‘नको, घरी या रोराची आई वाट राहील.’’

‘‘राह दा. आजची रातर माझयाकड राहा. उदा मी तमहाला ज काय िाखवीन त राहन हसत घरी जाल.’’ वतसलान आजीला मोहात राडल.

आजी रोडीशी ववचारत रडली आवण मनाशी काहीतरी ठरवन महणाली,

‘‘असस होय ? हसण वमळणार असल तर तझया घरी यत मी. गली राच वषष झालीत, हसण ववसरलो आमही !’’

राऊस ओसरलयावर आजी, विग वतसलाचया घरी गल. जवण झाली. गपरा मारण सर झाल.

वतसला ही मक-बवधर मलाचया शाळत वशवकका होती. अतयत आनिी, हसऱया सवभावाची.

वतन ववचार कला, की बोलकी मल वशकतात, हसतात, खळतात, आनिी जीवन जगतात. तयाना कोणीही वशकवील; रण जयाचया वाटाला बवहररणाच, मकरणाच िःख आल आह, तयाना कोण वशकवणार, कोण सखवणार, तया मक कळा कोण उमलवणार ?

तयाचयातील सवतव जागवन तयाचया चहऱयावर अवभमानाच, ववशवासाच हासय लवायच, हा रका वनधाथर करनच ती मक-बवधर मलाचया शाळत वशवककच काम करत होती.

आजीशी गपरा मारत वतन तयाची सवथ मावहती काढन घतली.

99

आजीरण वकतीतरी विवसानी अस मनमोकळ बोलायला वमळालयागत बोलत होती.

‘‘आमचयाकड कोणीच अस मक-बवधर नाही रोरी. तयामळ आमहाला ार धका बसला.’’ आजी हळहळली. वतसलाला खर वाईट वाटल.

‘‘ऐकफ यत नाही महणज सार सरल अस नाही. शहरात तयाचया कानाची तरासणी करन तयाचा शवणऱहास वळीच रावहला असता, तयानसार शवणयतर विल असत, तर आतारयात तो ऐकफ-बोल शकला असता. वकती लवकर ह वहायला रावहज होत. मलाची रवहली राच वषष महणज भाषा वशकणयाच वय.’’ वतसला महणाली.

िसऱया विवशी आजीबाईना घऊन वतसला शाळत आली. मकया मलाची शाळा असत, ह राहन आजीला आशचयथ वाटल. हडोनस लावन बसलली मल, माईकमधन वशकवणाऱया बाई, ह सगळ आजीला नवलच वाटत होत.

शाळतील एक बाई एका छोटा मलाला यतराचया साहाययान गोष वशकवत होतया, ह वतसलान आजीला िाखवल.

आजी उतसकतन बघत होतया. बवहऱया मलाचया तोडन बाहर रडलल उचचार वटरायला तयाच कान सावध झाल होत आवण मल बाईसारखच हसत हसत बोलल तवहातर आजीचया अगभर आनिलहरी उसळलया.

आजी खरच उलहवसत झालया. वतसला तयाना यतराची मावहती करन ित होती,

‘‘यतरामळ बवहऱया मलाला आवाज ऐकफ यतो. आवाज आलयाचया आनिान त मल आरलया चहऱयाकड राहत, आरलया ओठाचया हालचाली राहत व तस बोलणयाचा पयतन करत.’’

वतन तयाना वहअररग एड स िाखवल. इडकशन लर वससटीमची खोली िाखवली अन हळच आजीला ववचारल, ‘‘काय आजी, मग विगला ठवायच का आमचया शाळत ?’’

आजी खिकन हसली अन महणाली, ‘‘होय ग, माझा विग यऊ ि तमचया शाळत.’’

‘‘रण....’’ अस रटरटत आजी एका वगळा सवपनात हरवली.

आजीला नातवाचया िःखावरन सवथच मकयाचया िःखाची जाणीव झाली होती. वतचया मनात ववचार आला, ‘आरलयाही खडात अशी मक-बवधर शाळा काढली तर.... !’

मनाशी काहीतरी ठरवन आजी महणाली, ‘‘रोरी, माझया गावी अशी शाळा काढन िशील ?’’

‘‘आजी, शाळा काढायची महणज जागा रावहज, रसा रावहज. यतर वकती महाग ?’’ वतसला महणाली.

‘‘वतसलाबाई, आमही खडातल लोक वशकणान अडाणी रावहलो; रण कषान आमही शती खर जमवली. एक शत ववकल, तर लाखाला जाईल.’’ आजी महणाली.

आता मातर वतसला रक होऊन ऐकत होती.‘‘महणज शत ववकफन एवढा रसा िणार तमही

मकयाचया शाळला ?’’‘‘हो िणार ! अगबाई, माझया गावची मल शाळत

जातील, वशकतील, तयाना वळण लागल. सवतःचया रायावर उभी राहतील.’’

आजीन या मक-बवधरासाठी काही करणयाच ठरवल आवण वतन तस बोलन िाखवल. आजीचया ववचारातील या नवया रलच िशथन होताच वतसलाच अतःकरण भरन आल. ती महणाली,

‘‘आजी, मी महटल होत ना, उदा मी ज िाखवीन. त राहन तमही हसत घरी जाल महणन !’’

‘‘होय ग वतसला, तया कालचया रावसान माझयावर ार उरकार कल. मी शहरातलया डॉकटरकड वनघाल होत. तझया ररात मला डॉकटरच भटला बघ.’’

आजी हस लागलया. आजीचया उततरान वतसलाही आनवित झाली. वतलाही हस आल.

कालरासन ही आरलया आईसारखी विसणारी बाई हसतय, आजी हसतय ह राहन कस का होईना विगचया चहऱयावर हस उमटल !

शविार करन सागया.

100

सवाधयायपर. १. तीन-िार वाकयात उततर शलहा. (अ) आजी नातवाला लवकर चल, महणन घाई का करत होती ? (आ) ररकावालयाचया बोलणयान आजीचया डोळात राणी का आल ? (इ) वतसलाबाईनी आजीला घरी यणयाचा आगरह का कला ? (ई) शाळत गलयावर आजीला आनि का झाला ? (उ) मक-बवधराची शाळा राहन आजीचया मनात कोणत ववचार आल ? पर. २. का त शलहा. (१) आजी शहरात गली. (२) आजी वतसलाबाईचया घरी गली. (३) आजीन गावात शाळा काढायच ठरवल. (४) वतसलन आजीला शाळत नल.पर. ३. रोडकयात उततर शलहा. (१) वतसलाबि िल राच त सहा ओळी वलहा. (२) या राठाला ‘नवा रल’ ह शीषथक आह त योगय कस त रोडकयात वलहा. (३) आजीचया रोर ववचाराबाबत राच त सात ओळी वलहा.पर. ४. खालील िबिसमहािा वाकयात उपयोग करा. खत वाटण, विङ मढ होण, सवावभमान, ववशवासाच हासय लण, रका वनधाथर करण, धका बसण, जाणीव होण, रक होण.पर. ५. तमचया पररसरातील मक-बशधराचया िाळला भट दा. तया मलािी सवाि साधा. ती मल यतािा वापर

करन कस शिकषण घतात ह जाणन घया.

उपकरम ः वतसलाबाई मक बवधराचया शाळत वशवकका महणन काम करतात महणज तया समाजसवा करतात. तमचया रररसरातील अशा काम करणाऱया समाजसवकाशी सवाि साधा. त कोणत काम करतात तयाची मावहती घया.

मजावर रोजचा सारखा शाळला जात िोता. का झाल त कळल नािी; पण मोटारसाकलवर जाणारा एक मनष खाली पिला. ताला उठता त नवित. ताचा पााला लागल िोत, मिणरन तो कणित िोता. िोकाला मोठी जखम झाली िोती. मजावर एकटाच तथ िोता. ताला कािी सचना आता का कराव? तमिी तरी सागा..

२६

101

जसी हरळामावज रतनवकळा । वक रतनामावज वहरा वनळा ।

तसी भासामावज चोखळा । भासा मराठी ॥१॥

जसी रसरामावज रसर मोगरी । वक रररमळामावज कसतरर ।

तसी भासामावज सावजरी । मरावठया ॥२॥

रकखआमध मयोर । वरकखआमध कलरतर ।

भासामध मान रोर । मरावठयवस ॥३॥

तारामध बारा रासी । सपत वारामावज रवी ससी ।

या िीवरचआ भासामध तसी । बोली मरावठया ॥४॥

- फािर रॉमस सटीफनस

वनबा कडरण ित अस कोण । यका गोडरण कवण करी ।।१।।

बीज तस ळ गोडीचा वनवाडा । हा अरथ उघडा विसतस ।।२।।

इदवनामळी कोण घाली ववष । अमत आमरास ित कवण ।।३।।

बचनागाआगी ववष कोण लावी । सगधता दावी नलग रषरा ।।४।।

तीकण मोइरी कररतस कोण । खारीक वनमाथण मधर का हो ।।५।।

बहवण महण बीजाऐस यत ळ । उततम वोगळ ररीकाव ।।६।।

- सत बशहणाबाई

रातरविवस मन करी तळमळ । बह हळहळ वाट जीवा ।।१।।

काय कर आता राउल न विसती । रवडलीस गती न सट गळ ।।२।।

बह हा उबग आला ससाराचा । तोडा ासा याचा मायबारा ।।३।।

वनमथळा महण आता िजरण । चोकखयाची आण तमहा अस ।।४।।

- सत शनमथळा

सतवाणीl ऐका. महणा. वािा.

³ सायकल महणत, मी आह ना!

रखडत िालण - रगाळत चालण. शकमत माफक असण - वकमत यरायोगय, बताची असण. धडा शिकण - वनयम, वशसत वशकण. परवाना काढण - ररवानगी काढण. मि - चरबी. िलन - रस. हातभार लावण - मित करण.

³ डॉ. कलाम याि बालपण

िदशमथळ - िलथभ, वमळणयास कठीण. शवतरक - ववतरण करणारा. रस असण - आवड असण. एक खाबी तब असण - सवथ जबाबिारी, भार एकावर असण. दशय पररणाम जाणवण - पतयक रररणाम जाणवण. शनःसिय - शका नसण. आतररक िकी - आतील उमपी. सजथनिीलता - नववनवमथती. ओढवढ घण - हो, नाही महणण.

³ गवतफला र! गवतफला! (कशवता)

नभ - आकाश. हरखन जाण- आनिन जाण. रशिम-पाती - मऊ रान. गोशजरवाणी - सिर, सरख. पराग - लातील कण. तळी - खालची. भान हरपण - सवतःला ववसरन जाण. झगमगण - चमकण.

³ बाकी वीस रपयाि काय?

नाराजी वयक करण - नाराज होण.

वावर - यण-जाण असण. शनतयािा - नहमीचा. आवाहन करण - ववनती करण. भकन वयाकफळ होण - खर भक लागण. हायस वाटण - आशचयथ वाटण. भारी कौतक - खर कौतक. अनभविनय - अनभव नसलला. शनरततर होण - उततर िता न यण.

³ पण रोडा उिीर झाला...

सवा बजावण - कतथवय बजावण. परशतकफल - अनकफल नसण. आठवणीना उजाळा िण - जनया आठवणी जागया होण. जीव तीळ तीळ तटण - अवतशय काळजी वाटण. उर अशभमानान फलन यण - खर अवभमान वाटण. अतरगािा ठाव घण - मनाचा ठाव घण. सरभर होण - मन अकसरर होण, गोधळण. मन हलावण - िःख होण. तळवट - अनक रोती एकाला एक जोडन वशवलल, अररणयाच साधन. कानोसा घण - अिाज घण.

³ आपल परमवीर

वजर - शसतर. मरणोततर - मतयनतर. पराणािी आहती िण - पाणाचा तयाग करण. असरी - हाड. घोगावण - आवाज करत वरण. वध घण - अचक मारण. शनधाथर - वनशचय. सामोर जाण - सकटाना तोड िण.

³ माय (कशवता)

तवहा - तवहा. माही - माझी. फनकाटया -

शिकषकासाठी ः या राठरसतकातील पतयक राठात आलल कठीण शबि व वाकपचार याच अरथ खाली विलल आहत. इयतता वतसरीमधय ववदारयाानी शबिकोश कसा राहावा, तयार करावा ह अभयासलल आह. तयापमाण खाली विलल शबिारथ व वाकपचार याची माडणी शबिकोशापमाण वहीत करायला सागावी.

अधययन-अधयारनामधय अाललया कठीण शबिाची भर घालन तयाच अरथ वमळवन ववदारयााना ‘माझा शबिकोश’ तयार करणयास सागावा.

शबदलारम

102

103

जळणाची लाकड. अनवाणी - पायात वहाणा नसण. जवहा - जवहा. खाय - खाण. टमण लावण - सतत मागणी करण. रमण - नागर, हतफण, काळप इतयादीचा दाडा, मठ. हाय - आह. आन - शपथ. कान भरण - उलट सलट सागण. िोयात - डोळात. तह - तझ. चशकशन - हशकण. माया - परम, हजवहाळा.

³ वारली चितकला नागरी ससककती - नगराची ससकती. मण मतती -

मातीचया मतदी. पाषाणमतती - दगडाचया मतदी. आचिम - मळचा, पहहला. चभसततचित - हभतीवरील हचतर. अपरचतम - अहत सदर. पािारण करण- हवनती करण. चितारण - रखाटण. मोहर उमटण - ठसा उमटण.

³ सगधी सषी

मोहरण - बहरण. उतकट आतर भासण - अहतशय उतसकता वाटण. चनरपाय - उपाय नसण. आनिात अचभमानािी साखर पिण - अहधक आनद होण. चटपन मारण - लकपवयाक एक एक करन मारण. चनररचछ - कोणतीही इचछा वयकत न करण.

³ माझया आजयान पजयान (कचवता)

यसणी - बलाचया नाकातन आवलली दोरी. मातल गोरप - न ऐकणार बल. इनलया - हवणलया. तवा - तवहा. नमान - हनयमान. िऱहाट - दोर, जाड दोरखड. बाजा - कारयाचया दोरीन हवणन बसणयासाठी बनवलली खाट. रघाळा - घामान हभजलला मनषय. काणया - गराना बाधणयासाठी वापरल जाणार दाव, दोरी. िभती महस - दधाची महस. िावणया- अनक दावी बाधलली आहत असा दोर. सोचनयािा - सोनयासारखा.

�भाषि नमन १. वऱहािी बोली चया - चहा. काहाल - कशाला. धाळल -

धाडण. नहानोरा - नवरदव, नवरीला सनान घालणयाचा एक लनि हवधी. गतन पळलया - गतन पडण. सकाऊनि - सकाळीच. गळाल - गडी. आगावर - अगावर. नोका - नको. सती - सारख. गयािा - गळाचा. अळचकतता - अडहकतता, सपारी कापणयाच एक हतयार. बयना - बाई. माविातन - घराचया अतभायागातील खोलीतन. िाबल - लहान डबी, ककवाचा करडा. कपाई - कपाळी. आखीन यकिाव - आणखी एकदा. चनरा - सारखी. कलकल - गोधळ. नासािा धस - नासधस, उधळपट टी. गाळ - गोड. चनपर - गरज.

२. मराठवािी बोली बसलत - बसल होत. झोपलता - झोपला होता.

गपपमन - एकदम. घटल - घतल. पाजीवलाल - पाज लागल. चघवन - घऊन. आगी - अगातला सदरा. चयवलालत - यऊ लागल. रिलालयाला - रड लागलला. पाचजवलव - पाजवल. अई - आई. तयला - तयाला. बाहीर - बाहर.

³ मला मोठ ठ वहायिय!

आकाशाला गवसणी घालण - अशकय गोष करावयास धजण. अनत अििणी - अनक अडचणी. चनशिय िािगा असण - पका हनधायार असण.

³ आपली सरकषा, आपल उपाय!

अाचछाचित - पसरलल, आचछादलल. अाटोकयात आणण - हनयहतरत करण. आपतकालीन - कठीण वळी, सकटाचया वळी. वयतयय यण - अडथळा यण.

³ आता उजािल! (कचवता)

सखनन - दःखी. कलाबत- चादीची अथवा सोनयाची जर, रशमी दोरा. पालवल - पसरण. िचहवर - दव. महािान - सवायात मोठ दान. जयोचतममय - परकाशमान होण.

³ बालसभा

परशतमा - छायावचतर. हातभार लावण - मित करण. अासरा - आवड, आरलकी. शविारािा पगडा - ववचाराचा पभाव. परररत होण - परणा वमळण, पोतसावहत होण.

³ सफर मटोिी

सफर - पवास. साररी - चालक. अशवसमरणीय - कायम आठवणीत राहणार.

धाकधक होण - भीती वाटण.

³ िदखण बोटभर

शिधी - जनया ाटकया कारडाचा तकडा. मशरतारथ - साराश. हराण करण - वतागन सोडण. वमगी बसण- नाजक, िखऱया भागावर घाव बसण. ममथजान - सपत, कशल जान. आशियाथन तोडात बोट घालण - खर नवल वाटण. हात कपाळाला लावण - वतागण. बडतयाला काडीिा आधार - अडचणीचया काळात मित करण. रागान हपप होण - गपर बसण. मसका मारण - रढ रढ करण. मन हलक होण - बर वाटण. भरमशनरास होण- अरकाभग होण. अवसान गोळा करण - शकी एकवटण. कामािा बट टयाबोळ हाण - कामात अडचणी वनमाथण होण. मगीचया पावलानी बर होण - हळहळ बर वाटण.

³ बहमोल जीवन (कशवता)

भोगाव लागण - सोसण. सकला - सवााना. बोट मोडण - िाष िण. लशतका - वल. िह - शरीर. नभ - आकाश. घन - ढग. अवस - अमावसया. लीलया शभडण - सहजरण करण. बहमोल जीवन - मौलयवान जीवन.

³ मल बाजाराला जायाि बाई!

समि - सगळ. महजी - महणज. नहाई - नाही. डोलयातन - डोळातन. आकरीत घडण - वववचतर घडण. खडीभर - खर जासत.

³ ओळख रोरािी

शीगणिा होण - सरवात होण. िीत करण - राठीवर उताण राडण, हरवण. धड आतमसात करण - वशकण. तमा न बाळगण - वकीर, काळजी न करण. साधना करण - वमळववण.

³ या काळाचया भाळावरती (कशवता)

भाळ - कराळ. झळा - उषण वाऱयाची धग, झळक.पाणकळा - रावसाचया धारा. फततर -िगड. उषा - रहाट, सकाळ. करणी - कमाथतन, कामातन. शिळा - मोठ िगड.

³ वशडलास पत

उमगण - समजण. गपत खलबत - गढ चचाथ. ³ पररवतथन शविाराि

शहरमसण - वनराश होण. कपाळावर आठा पसरण - अवतशय तरासण. मन खट ट हाण - वाईट वाटण, धाकधक वाटण. उतसाह आसाडन वाहण - खर आनि होण. कावराबावरा होण - भयभीत होण, गोधळण. डोकयात लखख परकाि पडण - समजण, कळन यण, उमजण. पररवतथन - बिल.

³ रोजशनिी

शिवार - गावाचा रररसर. ओबया - गवहाच कणीस. डहाळ - हरभऱयाचया झाडाचया ादा.

³ नवा पल

खत करण - झरण, एकसारख आठवत राहण. पटपटण - सवतःशी बोलण. शिङ मढ होण - अचवबत होण, चवकत होण. मोहात पाडण - भरळ राडण, पमात राडण. पका शनधाथर करण - रका वनशचय करण. रक होण - आशचयथ, चवकत होण.

***

104