सामान्य नवज्ाि -...

A

महाराषट रा य पा पसतक नननमधती व अ यासकम सशोधन मडळ, पण .

शासन ननणधय कमाक अ यास- (पर.क. ) एसडी- नदनाक . . अ वय सथापन करणयात आलयासम वय सनमतीचया नद. . . रोजीचया बठकीम य ह पा पसतक ननधाध रत करणयास मा यता दणयात आली आह.

इयतता सातवी

सामा य नव ानसामा य नव ान

B

दसर पनमधरिण 2 19महाराषट रा य पा पसतक नननमधती व अ यासकम सशोधन मडळ, पण 411 4.महाराषराजयपाठपसतकहनहमगातीवअभयासरिमसाशोधनमाडळाकडययापसतकाचयसवगाहककराहतील.यापसतकातीलकोणताहीभागसाचालक,महाराषराजयपाठपसतकहनहमगातीवअभयासरिमसाशोधनमाडळयााचयालयखीपरवानगीहशवायउदधतकरताययणारनाही.

©

परकाशक शी. नववक उततम गोसावी

हनयातकपाठपसतकहनहमगातीमाडळ,परभादयवी,माबई-25.

नननमधती शी. सल तानद आफळमखयहनहमगातीअहधकारी

शी. राजरि नवसपतहनहमगातीअहधकारी

सयोजक शी. राजीव अ ण पाटोळहवशयषाहधकारी,शासतहवभागपाठपसतकमाडळ,पणय.

मखप व सजावट शी. नववकानद नशवशकर पाटील

क. आशना अ डवाणीशी. सरश गोपीचद इसाव

अकषरजळणी मदराहवभाग,पाठपसतकमाडळ,पणय.

कागद 70जी.एस.एम.हरिमवोवह

मरिणादश

मरिक

शासत नवषय सनमती डॉ.चादरशयखरवसातरावमरमकर,अधयकषडॉ.हदलीपसदाहशवजोग,सदसयडॉ.अभयजयरय,सदसयडॉ.सलभाहनहतनहवधातय,सदसयशरीमतीमणाहलनीदयसाई,सदसयशरी.गजाननहशवाजीरावसयगावाशी,सदसयशरी.सधीरयादवरावकााबळय,सदसयशरीमतीहदपालीधनाजयभालय,सदसयशरी.राजीवअरणपाटोळय,सदसय-सहचवशासत नवषय अ यास गट डॉ.परभाकरनागनारकषीरसागरडॉ.शयखमोहममदवाकीओ ीनएच.डॉ.हवषणवझयडॉ.अजयहदगाबरमहाजनडॉ.गायतीगोरखनारचौकडयशरी.सकमारशरयहणकनवलयशरी.परशाातपाडीतरावकोळसयशरी.दयाशाकरहवषणवदशरीमतीकााचनराजदरसोरटयशरीमतीअाजलीखडकशरीमतीशवयताठाकरशरीमतीजयोतीमयडहपलवारशरीमतीपषपलतागावाडयशरी.राजयशवामनरावरोमनशरी.शाकरहभकनराजपतशरीमतीमहनषाराजदरदहीवयलकरशरी.हयमातअचयतलागवणकरशरी.नागयशहभमसयवकतयलगोटयशरी.मनोजरहाागडाळयशरी.मोहममदआहतकअबदलशयखशरीमतीहदपतीचादनहसागहबशतशरी.हवशवासभावयशरीमतीजयोतीदामोदरकरणय

परथमावतती 2 17

‘w»¶ g‘Ýd¶H$ :lr‘Vr àmMr aqdÐ gmR>o

E

परसतावना

हवदारणीहमताानो,

इयततासातवीचयावगागाततमहासवााचयसवागतआहय.नवीनअभयासरिमावरआधाररतहयसामानयहवजानाचयपाठपसतकआपलयाहातीदयतानाआमहाालाहवशयषआनादहोतआहय.इयतताहतसरीतयपाचवीपयाततमहीपररसरअभयासयाहवषयाचयापाठपसतकातनहवजानाचीमाहहतीअभयासलीआहय.तरमागीलवषणीइयततासहावीतसामानयहवजानयासवतातपाठपसतकातनहवजानाचयाअभयासालासरवातकलीआहय.

हवजानाचयायापाठपसतकाचामळहयत समजनघयावइतराानासमजवा हाआहय.‘हनरीकषणवचचागाकरा’,‘जराडोकचालवा’,‘शोधापाह’,‘हवचारकरा’अशाअनयककतीतनतमहीहवजानहशकणारआहात.यासवगाकतीमधययभागघया.‘रोडयआठवा’,‘साागापाह’याकतीचाउपयोगउजळणीसाठीकरा.पाठपसतकात‘करनपहा’,‘करनपाहया’अशाअनयककतीचाआहणपरयोगााचासमावयशकलयलाआहय.याहवहवधकती,परयोग,हनरीकषणयतमहीसवतःकाळजीपवगाककरा.तसयचआवशयकतयरयतमचयाहशकषकााची,पालकााचीववगागातीलसहकाऱयााचीमदतघया.पाठाामधययकाहीहठकाणीतमहालामाहहतीशोधावीलागयल,तीशोधणयासाठीगरारालय,तातजानजसयइाटरनयटयाचीहीमदतघया.दनाहदनजीवनात हदसणाऱया हवजान,उलगडणाऱयापषकळकतीइरयहदलयलयाआहयत. तमही सदधा दनाहदन जीवनात हवजान वापरणयाचा परयतनकरत राहा. तमही अभयासलयलयापाठााचयाआधारयपढीलइयततााचाअभयासतरसोपाहोणारचआहय. हशवाय हमळालयलयामाहहतीचयाआधारयनवीनगोषीहीतमहाालाकरताययतील.

पाठपसतकातील हवहवधकतीवपरयोगकरतानाकाळजीघयावइतराानाहीतीदकषताघयायलासाागा.हवजानकायआहयहयजाणनतयाचायोगयवापरकरा.वनसपती,पराणीयााचयासादभागातअसणाऱयाकती,हनरीकषणयकरतानातयाानाइजापोहोचणारनाहीयाचीकाळजीघयणयतरआवशयकचआहय.

हयपाठपसतकवाचताना,अभयासतानाआहणसमजनघयतानातमहाालातयातीलआवडलयलाभागतसयचअभयासकरतानाययणाऱयाअडचणी,हनमागाणहोणारयपरशनआमहालाजररकळवा.

तमहाालातमचयाशकषहणकपरगतीसाठीहाहदगाकशभयचछा.

(डॉ.सहनलबा.मगर)साचालक

महाराषराजयपाठपसतकहनहमगातीवअभयासरिमसाशोधनमाडळ,पणय.पणय

हदनााक माचगा

F

l हवजान हशकताना अनयक नवीन गोषीची माहहती होतय, नवीन तथयय समजतात. तयामळय मनात कतहलअसलयलया लहान मलााना हा हवषय राजक वाटतो. तराहप, जगाहवषयी, तयात घडणाऱया घटनााहवषयीतकहनषठवहववयकबदधीनय हवचारकरतायावावतयाआधारयआतमहवशवासानयवआनादानयजीवनजगतायावयहयखरयहवजानहशकषणाचयउदहदषआहय.सामाहजकजाहणवा,पयागावरणसावधगानाहवषयीजागरकतायााचाहवकासवहावा,तसयचतातजानवापरणयातसहजतायावीहयहीहवजानहशकषणातनअपयहकषतआहय.

l आपलयाजगाचीपरयशीवसतहनषठमाहहतीवसमजययणयआवशयकअसतय परातझपाटानयबदलतयाजगातअशाचौफरवयसकतमतवहवकासासाठीजीवनाचयाएकाटपपयावरहमळवलयलयजानआयषयभरपरणयअशकयगोषआहय, महणनमाहहती हमळवणयाचयकौशलय हशकणयमहतवाचयठरतय. हवजान हशकणयाचयापरहरिययतनयमकीहीचकौशलययउपयोगीपडतात.

l हवजान हवषयातीलअनयकबाबीवाचनसमजणयापयकषारयट हनरीकषणानयसहजलकषातययतात.काहीअमतगाकलपनातयााचयाहोणाऱयापररणामाामळयदशयहोतात,महणनतयासाबाधीपरयोगकलयजातात.अशाकतीतनहनषकषगाकाढणयवतयपडताळनपाहणयअशीकौशलययहीआतमसातहोतात.तयामळयहवजानहशकतानामाहहतीहमळवणयाचयायाकौशलयााचासहजसरावहोतोआहणतीअागवळणीपडतात.हीकौशलययहवदाथयााचयाजीवनपदधतीचाएकअहवभाजयभागहोणयहयहवजानहशकषणाचयमहतवाचयउदहदषआहय.

l जयहवजानहशकलोतयशबदाातमााडनइतराानासाागतायावय,तयाआधारयपढचाअभयासकरतायावाआहणशयवटी हमळवलयलयायाजानामळय योगयतोबदलपरतययकाचयाआचरणातहीयावा,अशाअपयकषा हवजानहशकषणातनआहयत,महणनचपाठहशकवताना हवजानाचयाआशयाबरोबरयाकौशलयाचाही हवकासहोतआहयकीनाहीयाचीखातीकरणयगरजयचयठरतय.

l पवगाजानाचाआढावा घयणयासाठीथोड आठवा तर मलााचय अनभवानय हमळालयलय जान व तयााचीअवाातरमाहहतीएकहततकरनपाठााचीपरसतावनाकरणयासाठीपाठााशााचयासरवातीलासागा पाह हाभागआहय.हवहशषपवागानभवदयणयासाठीकरन पहा आहय.तरहाअनभवहशकषकाानीकरनदायचाअसलयासकरनपाहया आहय.पाठााशवपवगाजानाचयाएकहततउपयोजनासाठीजरा डोक चालवा आहयय,ह नहमी लकषातठवा यातनहवदाथयाानाकाहीमहतवाचयासचनाहकवामलययहदलीआहयत.शोध या, मानहती नमळवा,माहीत आह का तमहाला? हीसदरयपाठपसतकाबाहयरीलमाहहतीचीकलपनादयणयासाठी,आणखीमाहहतीहमळवणयासाठीसवतातपणयसादभगाशोधनकरणयाचीसवयलागावीयासाठीआहयत.

l सदर पाठपसतक हय कवळ वगागात वाचन, समजावन हशकवणयासाठी नाही, तर तयानसार कती करनहवदाथयाानीजानकसयहमळवावयहयमागगादशगानकरणयासाठीआहयहयतयााचयासहजलकषातययईल.याकतीवतयाावरआधाररतसपषीकरणववगागातीलचचजनातरहवदाथयाानीपसतकवाचलयासतयाानातयकठीणवाटणारनाही,तसयचपाठातनहमळालयलयाजानाचयएकतीकरणवदढीकरणसहजहोईल.पाठााशाबरोबरहदलयलयापरयशावआकषगाकहचतााचीपाठसमजनघयणयासमदतहोईल.

l हशकषकाानीसागा पाह, जरा डोक चालवाइतयादीमददासादभागाततसयचकतीवपरयोगकरणयासाठीपवगातयारीकरावी.तयासाबाधीवगागातचचागासरअसतानाअनौपचाररकवातावरणअसावय.जासतीतजासतहवदाथयाानाचचजतभागघयणयासपरोतसाहनदावय.हवदाथयाानीकलयलापरयोग,उपरिमइतयादीहवषयीवगागातअहवालसादरकरणय,परदशगानयमााडणय,हवजानहदवससाजराकरणयअशाकायगारिमााचयआवजगानआयोजनकरावय.

नशकषकासाठी

मखप हवहवधकती,परयोगााचीहचतयमलप पणयहजलहातीलहभगवणययरयययणारय यहमागोवइतरपकषी

G

सामा य नव ान अ ययन नन पतती ः इयतता सातवी

अ यनाथयाधस जोडीन गटाम य वयलकतकरीतया सवधसमावशक कती करणयास सधी परदान करण आनण खालील बाबीसाठी परोतसनहत करण.• पररसर, नसहगगाक परहरिया, घटनायााचा पाहणय, सपशगा करणय, चवघयणय, वास घयणय, कणय हाजानहदरयाा ारयशोधघयणय.

• परशन उपससरत करणय व मनन,चचागा, रचना, सयोगय कती,भहमका, नाटक, वादहववाद,माहहतीसापरयषणतातजानइतयादीचयासाहाययानयउततरशोधणय.

• कती, परयोग, सवजकषण, कषयतभयट,इतयादीदरमयानचयाहनरीकषणााचयानोदीघयणय.

• नोदकलयलयामाहहतीचय हवशलयषणकरणय, पररणामााचा अरगा लावणयआहण अनमान काढणय.सामानयीकरणकरणय, हमतआहणपरौढााबरोबर हनषकषगा सामहयककरणय.

• नवकलपना सादर करणय, नवीनरचना /नमनय, आयतया वयळीहवसतार करणय इतयादी ारयसजगानशीलतापरदहशगातकरणय.

• सहकायगा, सहयोग, परामाहणकअहवालदयणय,सासाधनााचावाजवीवापर इतयादी मलयय आतमसातकरणय, सवीकारणयआहण तयााचीपरशासाकरणय.

• अवकाश हनरीकषणासाठी हनयोजनकरनहवहवधतारकासमह,नकषतय,इतयादीचयानोदीघयणय.

• पररसरात घडणाऱया हवहवधसाकटाापरहत,आपततीपरतीजागरकराहणयवकतीकरणय.

अ ययनाथमी07.72.01 हनरीकषणकषमवहशषटााचयाआधारयपदारगावसजीव(उदा.पराणीजनय

तात,दातााचयपरकार,आरसयवहभाग,इतयादी.)ओळखतात.जसयकी,तयााचयसवरप,सपशगा,कायगाइतयादीचयासाहाययानय.

07.72.02 गणधमगा, सारचना वकायगा यााचयाआधारय पदारगाआहण सजीव यााचयवगणीकरणकरतो. जसय की हवहवध सजीवाातील पचन एकहलागी वउभयहलागी फलय उषणतयचय सवाहक व दवागाहक आमलधमणी,आमलारीधमणीआहणउदासीनपदारगा आरसावहभागाचयासाहाययानयतयारहोणाऱयापरहतमा,इतयादी.

07.72.03गणधमगा/लकषणााचयाआधारयपदारगावसजीवााचयवगणीकरणकरतात.उदा.वनसपतीजनयवपराहणजनयतात,भौहतकवरासायहनकबदल,इतयादी.

07.72.04 हजजासयतन हनमागाण झालयलया परशनााची उततरय शोधणयासाठी साधयातपासणयाकरतात. उदा. रागीतफलाापासनकाढलयलयअकव तयााचयउपयोग.हहरवयापानााखयरीजइतररागाचीपानयपरकाशसाशलयषणकरतीलका?पााढरापरकाशहाहवहवधरागााचयहमशरणआहयका?

07.72.05परहरियाआहणघटनायााचाकारणााशीसाबाधजोडतात.उदा.,वाऱयाचावयगवहवयचा दाब,वाढणारी हपकवमातीचापरकार,खालावलयलीपाणीपातळीवमानवीकती,इतयादी.

07.72.06परहरियाआहणघटनासपषकरतात.उदा.पराहणजतातवरीलपरहरिया उषणता सारिमणाचय परकार मानव व वनसपतीमधील इाहदरय वइाहदरयसासरा हवदतधारयचय सषणकवचाबकीयपररणाम,इतयादी.

07.72.07 रासायहनकअहभहरियााचीशासबदकसमीकरणयमााडतात.उदा.आमल-आमलारीअहभहरिया,कषरण,परकाशसाशलयषण,शवसन,इतयादी.

07.72.08मापनवगणनकरतात.उदा.,तापमान,नाडीठोकयााचादर,गहतमानवसतचीचाल,साधयादोलकाचाआादोलनकालइतयादी.

07.72.0 वजाहनकसाकलपनासमजनघयणयासाठीसकमदशगाक,रमागास ासक,अपकदरी,इतयादीउपकरणााचावापरकरतात.

07.72.10आहाराहवषयीजागरकराहनअननभयसळओळखतात.07.72.11 हवहवधभौहतकराशीचयमापनवतयातीलसाबाधसपषकरतात.07.72.12 नामहनदजहशत आकतया/परवाह तकतय काढतात. उदा. मानव आहण

वनसपतीचयाइाहदरयसासरा हवदतपररपर परयोगाचीमााडणी रयशीमहकडाचाजीवनरिम,इतयादी.

07.72.13आलयख काढन तयाचय अरगाहनवगाचन करतात. अातर-कालआलयख,धवनीवारावाररता-धवनीउ नीचता.

07.72.14 पररसरात हमळणारय साहहतय वापरन परहतकती तयारकरतात व तयाचयकायगासपषकरतात.उदा.सटयरोसकोप,हवादाब-मापक,हवदतचाबक,नयटनचीरागतबकडी,बयकरीपदारगा,चाबकसची,इतयादी.

सचवलली शकषनणक परनकया अ ययन नन पतती

H

A.H«$. nmR>mMo Zmd n¥îR> H«$.

1. सजीव सषी अनकलन व वगमीकरण .............................................................. 12. वनसपती ः रचना व काय ..........................................................................103. नसनगधक ससाधनाच गणधमध .......................................................................164. सजीवातील पोषण ................................................................................265. अननपदाथाची सरकषा .............................................................................346. भौनतक राशीच मापन ..............................................................................417. गती, बल व कायध .................................................................................468. लसथनतक नवदत ..................................................................................519. उ णता ............................................................................................581 . आपतती यवसथापन ..............................................................................6411. पशीरचना आनण सकमजीव ........................................................................7112. मानवी सनाय व पचनससथा ........................................................................8113. बदल ः भौनतक व रासायननक .....................................................................8814. मलरि य, सयग आनण नमशण .....................................................................9215. पदाथध ः आपया वापरातील .................................................................... 10016. नसनगधक साधनसपतती ........................................................................... 10417. परकाशाच प रणाम ............................................................................... 11318. वनी ः वनीची नननमधती ......................................................................... 11819. चबकीय कषताच गणधमध ......................................................................... 1262 . तारकाचया दननयत ............................................................................... 131

AZwH«$‘{UH$m

07.72.15शासतीयशोधााचयागोषीवरचचागाकरतातवतयााचयमहतवजाणतात.07.72.16शासतीयसाकलपनााचयदनाहदनजीवनातउपयोजनकरतात.आमलहपततावरउपायकरणय/आमलताहाताळणय,

कषरणरोखणयाचयउपाय,शाकीयपनरतपादनानयशयतीकरणय,उपकरणाामधययदोनहकवाअहधकहवदतघटयोगय पदधतीनय जोडणय,आपततीचया वयळी व तयानातर योगय तय उपाय करणय/काळजी घयणय परदहषतपाणयाचया पनवागापरासाठी योगय तया पदधती सचवणय चाबकाचय उपयोग साबण हनहमगाती व उपयोग हमशरणातीलघटकवयगळयकरणयइतयादी.

07.72.17 नसहगगाकसासाधनााचयवगणीकरणकरनतयााचयउपयोगसपषकरतात.07.72.18 पयागावरणाचयसारकषणकरणयासाठीपरयतनकरतात.पररसराचयासवचछतयसाठीचाागलयासवयीअाहगकारतात.

परदषकााचयपरमाणकमीकरणयाचापरयतनकरतात.वकषारोपणकरतो नसहगगाकसासाधनााचयाअहतवापराचयापररणामााहवषयीइतराानासावयदनकषमकरतात.

07.72.1 हनयोजनामधययनवहनमागाणकषमतावउपलबधसाधनसामगरीचासयोगयवापरकरतात.सजगानशीलतापरदहशगातकरतात.07.72.20परामाहणकपणा,वसतहनषठता,सहकायगा,भयआहणपवगागरहयााचयापासनमकतीहीमलययपरदहशगातकरतात.07.72.21सभोवतालीघडणाऱयाआपततीजसयकीदषकाळ,महापर,ढगफटी,वीजपडणय,वादळय,इतयादीबाबत

जागरकराहनतयाबाबतउपाययोजनााचादनाहदनजीवनातवापरकरतात.07.72.22माहहतीसापरयषणतातजानााचयाहवहवधसाधनााचावताताचावापरकरनहवहवधवजाहनकसाकलपना,परहरिया

जाणनघयतात.07.72.23अवकाशहनररकषणकरनराशीनकषतययाबाबतअसलयलयगरसमजदरकरणयासाठीपरयतनकरतात.

1

वनसपतीमधील अनकलन ( )ननरीकषण करा व तकता पणध करा.(तमचया प रसरातील इतर वनसपतीचीही उदाहरण या.)

वनसपती नठकाण मळाचा परकार पानाची नवशषता खोडाची नवशषता

कमळ पाणी तातमय गोलाकार,पसरट,मोठी,मयणचटरर जाडसरकदहनवडागवड

जलीय वनसपतीमधील अनकलन ( )

करन पहा.

1.1 वाळवटी परदश

सजीवाामधीलहवहवधताकोणकोणतयाबाबीमळयलकषातययतय?

पथवीवर अनयक परकारचया वनसपतीआहयत. काही वनसपतीना हवहवधरागी फलयआहयत. काही वनसपतीपाणयातअाढळतात,तरकाहीपाणयाचयदहभगाकषअसलयलयावाळवाटीपरदयशातआढळतात.काहीवनसपतीसकमदशगाकयाताहशवाय हदसत नाहीत, तरकाही मात परचाड मोठाआकारााचयाआहयत.काही वनसपती बफागाळ परदयशातआढळतात.वनसपतीसारखीचपराणयाामधययहवहवधताआहय.काहीएकपयशीयतरकाहीबहपयशीय,काहीअपषठवाशीयतरकाहीपषठवाशीय तसयचजलचर,भचर,उभयचर,नभचर,सरपटणारयअशा हकतीतरीपरकारचयापराणयाानीआपलयजगभरलयआहय.हयपाहनआपलयालापरशनपडतो,कीसजीवाामधययएवढीहवहवधताकशामळयहनमागाणझालीअसावी?

काशमीरवराजसरानयापरदयशाातआढळणारयपराणीववनसपतीएकाचपरकारचयाआहयतका?तयाामधययकोणताफरकतमहीसाागशकाल?

काशमीरसारखयाहहमपरदयशातदयवदार,पाईनअसयसचीपणणीवकषमोठापरमाणातआढळतात. राजसरानसारखयावाळवाटीपरदयशातमातबाभळ,हनवडागासारखयावनसपतीमोठापरमाणातआढळतात,तसयचवाळवाटातआढळणाराउाटहाकाशमीरमधययआढळनययतनाही.असयका?अनकलन ( ) परतययक सजीव जया पररसरात व वातावरणात राहतो,तयाचयाशीजळवनघयणयासाठीतयाचयाशरीराचयाअवयवाामधययतसयच जीवन जगणयाचया पदधतीमधयय कालानरप घडनआलयलयाबदलाला अनकलन महणतात.

तमचया पररसरातील नदी,ओढय, तलाव, सरायवर अशा जलाशयााना भयटदा.जहमनीवरीलवपाणयातीलवनसपतीमधययकायफरकजाणवतो?

1. सजीव सषी अनकलन व वगमीकरण

थोड आठवा.

सागा पाह !

2

जलाशयामधययअसणाऱयावनसपतीपकीकाहीवनसपतीचीमळयतळातीलमातीशीघटटरजलयलीअसतात.तयााचीखोडयपाणयातबडालयलीतरपानय,फलयपाणयावरतरागतअसतात.काहीवनसपतीतरमळाासहहतपाणयावरतरागतात.

1.2 जलीय वनसपती

1.3 कमळाचा दठ

काहीवनसपतीचीपानयअरद,ररहबनीसारखीपातळअसतात.तयामळययावनसपतीपाणयाचावयगवानपरवाहसहनकरशकतात.खोडवपानााचयदयठयाामधययअसलयलयाहवयचयापोकळावनसपतीनापाणयावरतरागणयासाठीउपयोगीपडतात.

1.अळ,कमळाचयापानााचयापषठभागाावरनपाणीकाओघळनजातय?2.यावनसपतीचीपानयपाणयामळयसडनकाजातनाहीत?3.यावनसपतीचीमळयआकारानयलहानवतातमयकाअसतात?वाळवटी परदशातील वनसपतीमधील अनकलन (Adaptation in desert plants )

एक हनवडागाचीवएकभरपर पानयअसणारीवनसपतीअशादोनकडा घया. दोनहीकडाामधील वनसपतीचया पानााभोवतीपलससटकचया हपशवया सलसर बााधन कडासकाळपासनउनहातठयवा.दपारीतयाकडावगागातआणनहनरीकषणकरा.

दोनहीहपशवयाातीलपाणयाचयपरमाणसारखयहदसतयका? वाळवाटीवनसपतीनापानयनसतातहकवातीखपबारीकसईसारखीअसतातहकवातयााचयकाटाामधययरपाातरझालयलयअसतय.यारचनयमळयतयााचयाशरीरातीलअगदीकमीपाणीवाफचयारपातबाहयरटाकलयजातय.खोडहयपाणीवअननसाठवनठयवतयतयामळयतयमाासलबनतय.पानााचयाअभावामळयखोडाानापरकाशसाशलयषणकरावयलागतय,महणनती हहरवीअसतात.यावनसपतीचीमळयपाणयाचयाशोधातजहमनीतखप खोलवर जातात. तर काहीची जहमनीत दरवर पसरतात. यावनसपतीचयाखोडावरदयखीलमयणचटपदारााचाजाडररअसतो.1.4 ननवडग

जरा डोक चालवा.


वाळवटी परदशातील वनसपतीमधील अनकलन

जलाशयामधय जलाशयामधय जलाशयामध य असणाऱयाअसणाऱयाअसणाऱ वनसपतीपवनसपतीपवनसपती कीपकीप काहीघटटघटटघट रजलयलीरजललीरजल असतात. तयातयात ाचीयााचीया खोडयपखोडयपखोड ाणयपाणयप यााणयााण तयातयाअसतात. काही वनसपती तर मळाासहमळासहमळाासहा हसहहसह तहतह पतपत ाणपाणप यााणयााण

पाणयाचयातळाशीपाहहलयकीतयरयहीकाहीवनसपतीहदसनययतात.कमळ,जलपणणीअशावनसपतीचयदयठ,मऊ,पोकळवलवचीकअसतात. बऱयाचशाजलीयवनसपतीचयापानय, खोडय या अवयवाावर मयणचटपदारााचापातळररअसतो.

डतात.

3

नहमपरदशातील वनसपतीमधील अनकलन ( )

बटाटा,भईमग,सरण,जलपणणी,कोरफड,बाभळ,गाजर,काादा, बीट, कारलय, दराकषवयल तसयच तमचया सभोवतालीअसणाऱया वनसपतीचयाकोणतयाअवयवाातअनकलनझालयलयआहय,तयहनरीकषणानयहलहा.

ननरीकषण करा व चचाध करा.

सागा पाह ! हहमपरदयशातीलवनसपतीचयाउतरतयाफाादााचातयाानाकायउपयोगहोतो?

हहमपरदयशामधीलवनसपतीमधययपरामखयानयदयवदार,पाईनअशासहचपणणीवकषााचासमावयशहोतो.तयााचाआकारशाकसारखाअसतो.फाादााचीरचनाउतरतीअसतय.यापरदयशाामधययखप हहमवषीहोतयतसयचराडीहीखपअसतय.शाकचयाआकारामळययावनसपतीवरबफसाचनराहातनाही,तसयचतयााचयाजाडसालीमळयतयाराडीतहीतगधरशकतात.

सफाातसयचराडीहीखपअसतय.शाकचसाच

जगल परदशातील वनसपतीमधील अनकलन ( )

यापरदयशातवकष,झडप,रोपटयअसयहवहवध परकारआढळतात. सयगापरकाशहमळवणयासाठी या सवगा वनसपतीमधययसपधागा असतय. जागलात सयगापरकाशहमळवणयासाठीवकषउाचवाढताततसयचतयााचयाआधारानयवयलीहीउाचवाढतात.काहीवयलीचयाखोडाावरअसणारयतणावमहणजयखोडााचयअनकलनचहोय.

गवताळ परदशातील वनसपतीमधील अनकलन ( ) गवताळपरदयशातमोठापरमाणावरखरटीझडपयवगवताचयहवहवधपरकारवाढतात.हयगवततातमयमळाामळयजहमनीचीधपरााबवतय.हवषववततीयपरदयशातदाटजागलअसतय.तयामधययतयरीलपराणीलपनराहशकतात तराहपराडपरदयशातआढळणारय गवतउाचीनयखजयअसतय, तयामळय यातसशासारखय पराणीआढळतात.डोगरउतारावर,पठारीवमदानीपरदयशाातमोठापरमाणावरकरणयआढळतात.

1.6 जगल

1.7

1.5 दवदार वकष

सरण व बटाटा

4

अननगहणासाठी वनसपतीम य झालल अनकलन ( )

1.8 अमरवल

1.9 हीनस ायटटरप

1.1 मासा

बहतयकसवगावनसपतीयाजहमनीवरससररवसवयापोषीअसतात,मातअमरवयलीसारखयाकाही वनसपती परपोषीअसतात.अमरवयलीचय शरीरमहणजयफकतहपवळातातमयकाडाासारखयाखोडााचयजाळयअसतय.पानयनसलयानयअमरवयलसवतःचयअननसवतःहनमागाणकरशकतनाही परातआधारक वनसपतीचया खोडाातन पोषकदरवयय शोषन घयणयासाठी हतलाचषक मळय असतात. ती आधारक वनसपतीचया रसवाहहनया,जलवाहहनयाापयातपोहोचतातवअनन,पाणीशोषनघयतात. बरशीमधयय हररतदरवयय नसलयामळय तीपरकाशसाशलयषणकरशकतनाही. ती भाकरी, पाव याासारखया हपषमय अननपदाराापासन अननहमळवतय.अननशोषनघयणयासाठीबरशीलामळाासारखयतातअसतात. वनसपतीचया वाढीसाठी नायटोजन, फॉसफरस व पोटलहशयम याघटकााचीआवशयकताअसतय.जयाजहमनीतनायटोजनचीकमतरताअसतयअशा हठकाणी वाढणाऱया काही वनसपती, जशा घटपणणी, वहीनसायटलप,डॉसयरायाकीटकााचयभकषणकरनसवतःचीनायटोजनचीगरज

भागवतात.अशावनसपतीमधययकीटकाानाआकहषगातकरणयासाठी व तयपकडनठयवणयासाठीपानयहकवाफलाामधययअनकलनझालयलयअसतय.

पराणयामधील अनकलन ( )

इटरनट माझा नमत

. . या साकतसरळाावरनवनसपतीमधीलअनकलनाचीमाहहतीहमळवा.

तमचयाआजबाजलाअसणाऱयावतमहीपाहहलयलयापराणयााचीयादीबनवा.आतासमहातबसन हमताानीकलयलीयादीअाहणतमचीयादीयाातीलपराणयााचयाहवहवधतयचीतलनाकरा.कोणकठयराहतो,कायखातो,तयाानापाठीचाकणाआहयकाय,तयाानापाख,क य,शयपटआहयकाय,यामददााचयाआधारयचचागाकरावतकताबनवा. जहमनीवरीलवपाणयातराहणाऱयापराणयााचयाशरीरातकायणतावयगळयपणाहदसनययतो? जहमनीवरीलपराणयाापयकषापाणयातराहणाऱयापराणयााचीतवचा,शरीराचाआकारयाामधययबदलझालयलयहदसनययतात.माशााचयातवचयवरखवलयतसयचशरीरावरपरअसतात.शरीराचाआकारदोनहीटोकाानाहनमळताअसतो.शवसनासाठीनाका वजीक यअसतात.पापणयापारदशगाकअसतात.यापराणयााचयाशरीराातहवयचया हपशवयाअसतात.

कल खवल

पर बयडक,बदक,कासवयााचयाशरीरााचयहनरीकषणकरा.1.पायााचातयाानाकशासाठीउपयोगहोतो?2.बयडक पाणयात असताना कशा ारय शवसन

करतो?3.बयडकाचया मागचया लााब पायााचा कशासाठी

उपयोगहोतो?4.बदकपाणयातअसतानाओलयकाहोतनाही?

5

बयडक, बदक यााचया पायााचया बायटाामधयय पडदय असलयानयपायााचातयाानावलहापरमाणयउपयोगहोताय.बदक,पाणकोबडीअशापकयााचयपाखवहपसयतयलकटअसलयानयपाणीतयावरनओघळनजातय.बयडकाचया पायाातील बोटाातील पडदय, बळबळीत तवचा, हतकोणीडोकयाामळयतोपाणयातसहजपोहतो.पाणयाततसयचजहमनीखालीअसतानातोतवचय ारयशवसनकरतोतरजहमनीवरअसतानानाकवफपफसादवारय, महणन तो पाणयातवजहमनीवर दोनही हठकाणी राहशकतो.बयडकाचीवहशषटपणगापाठतयालागवतातलपणयासमदतकरतय. तमहााला माहीतअसणाऱयाआणखीकाही उभयचरपराणयााचीनावयसाागा.तयााचयामधीलअनकलनअभयासा.

वाळवटी परदशातील पराणयाच अनकलन ( )

1.12 नसह

1.11 बदक

जगल व गवताळ परदश या नठकाणी आ ळणा या पराणयामधील अनकलन ( ) जागलीकता,कोलहा, वाघ, हसाहासारखयामाासाहारी पराणयााचय पायमजबतअसतातवतयाानानखयाअसतात.यापराणयाानाअणकचीदारसळयअसतात.तयााचातयाानाकशासाठीउपयोगहोतो? वाघाचया पायााचया तळवयााना गादी असतय, तयामळय तयाची चाहलभकयासलागतनाहीवसहजतयनयभकयपकडताययतय.माासाहारीपराणयााचयाडोळााचय सरान डोकयाचया हनमळतया बाजस समोर असतय. तयामळय दरअातरावरीलभकयनजरयसपडतय. शाकाहारी पराणयााचया डोळााचय सरानकपाळाचयाखाली व बाजसअसतय.तयामळयतयाानाखपमोठापररसरहदसतोवशतपासनबचावकरणयाससाधीहमळतय.शाकाहारीपराणयााचयपायहनमळतयवबारीकतसयचखरमजबतअसतात तयामळय तयााना वयगानय उडा मारत धावता ययतय. अशा पराणयााचयहलणारयलााबकानदरअातरावरीलआवाजाचावयधघयऊशकतात.हररण,काळवीट यााचा राग पररसराशी हमळताजळता असतो. वनसपतीची खोडयचावनखाणयासाठीतयाानामजबतदातअसतात.

1.13 काळवीट

वाळवाटी परदयशात पाणयाची ती कमतरता असतय. शरीरातीलपाणीहटकवनठयवणयासाठीतयरयराहणाऱयापराणयााचीतवचाजाडअसतय.पायलााबवतळवयगादीसारखयवपसरटअसतात.नाकावरतवचयचीघडी असतय. पापणया लााब व जाड असतात. वाळवाटी परदयशातीलउादीर,साप,कोळी,सरडयअसयपराणीखोलवरहबळातराहतात.

1.14 वाळवटातील पराणी

ामजबतदातअसतात.

बोटामधील पडदा

1.12 नसहनसहनस

6

नहमपरदशातील पराणयाच अनकलन ( )

1.16 पकयातील अनकलन

याक,धवीयअसवल,पााढराकोलहा,पवगातीयशयळी,चादयरीकोलहा,सायबयररयन हसकी कता, हहमहबबटा या पराणयााची व हवषववततीयजागलातीलयाचजातीचयापराणयााचीइाटरनयटवरनहचतयहमळवनतयााचीतलनाकरा. हहमपरदयशातराहणाऱयावरीलसवगापराणयााचयतयााचयातवचयवरीललााबवदाटकस,पााढरयहकवाचादयरीरागहयवहशषटआहय.तयााचातयाानाकायउपयोगहोतअसयल?


हवत सचार करणा या पराणयाच अनकलन ( )

रसतयावरनधावणारीवाहनयवआकाशातउडणारी हवमानययााचयारचनयतीलमखयफरककोणताआहय? पकयााची शरीरयदयखील दोनही टोकााना हनमळती असलयानय तयाानाउडतानाहवयचाहवरोधहोतनाही.शरीरावरीलहपसााचयआवरण,पढचयापायााचयपाखाातझालयलयरपाातर,पोकळहाडययाामळयतयााचीशरीरयहलकीवउडणयासाठीअनकहलतझालीआहयत. कीटकााचीशरीरयहीहनमळती,हलकीअसतात.पाखााचयादोनजोडावकाडीसारखयसहापायअशारचनयमळयकीटकहवयतउडशकतात,तसयचतयाानाचालतानाही तमही पाहहलयअसयलच.वटवाघळ तयाचया पढचयापायााचयाबोटाामधययतवचयचयपडदयअसलयानयउडशकतय. तमचयापररसरातीलहवहवधपकषीतसयचकीटकााचयहनरीकषणकरा.

या

याानायाानायाानया

चीशरीरयहलकीव

सरपटणा या पराणयामधील अनकलन ( ) साप,गााडळकसयसरपटतातयाचयदरनहनरीकषणकरा.सरपटतानाकोणतयाअवयवााचावापरकरतात?तयासाठीकाहीहवशयषबदलझालयलयहदसतातका?याबदलााचीनोदकरा.पाल,सरडा,मगरयाासारखयपराणीसनायाचावहशषटपणगावापरकरनसरपटतात.तयाचबरोबरतयााचीतवचा,पाजय,हवहशषरागयाामधययअनकलनझालयलयअसतय.जसय,पाल,घोरपडयााचय पाजय नखयकत व पातळअसतात, तर सापाची तवचाखवलययकतअसतय.

पख

नखयकत पाय

ननमळत शरीर

1.15 नहमपरदशातील पराणी

1.17 सरपटणार पराणी

7

अननगहणासाठी पराणयाम य झालल अनकलन ( )

पराणयााचयशाकाहारीवमाासाहारीअशादोनगटाातवगणीकरणकरताययतय.तयासाठीहवहशषअसयबदलझालयलयअसतात.तयाआधारयपराणयाानाअननगरहणकरणयसोपयजातय.तयाबाबतअहधकमाहहतीआपण‘पोषण’यापाठातघयणारआहोत. बयडक, साप, पकषी, डास,फलपाखरयअसय सवगा पराणी तयााचय भकयकसयहमळवतातवखातात,तयाहवषयीअहधकमाहहतीहमळवणयासाठीहडसकवहरी,नलशनलहजओगराहफकयावाहहनयाावरीलहवहवधकायगारिमपहा.

प रसर साधमयाधसाठी पराणयाम य झालल अनकलन ( )

ह नहमी लकषात ठवा.

अनकलनहीलगयचहोणारीपरहरियानाही.हीपरहरियाहनरातरअसतय.हजारोवषाापवणीअससततवातअसलयलयपराणीआहणआजचयपराणीयााचयाशरीराातहदसणारयबदलहयपररससरतीनसारझालयलयअनकलनचहोय.हयवहवधयजपणयआपलयकतगावयआहय.

ननरीकषणाचया आधार खालील तकता पणध करा. (प रसरातील इतरही पराणयाची ननरीकषण करा.)झालल अनकलन पराणी अनकलनाचा उपयोग

तीकणसळय हसाह,वाघ माासफाडनखाणयासाठीटोकदारलााबचोचआखडचोचलााबहचकटजीभलााबमान

अहधवासानसार,भौगोहलकपररससरतीनसारहवहशषपररसरातजगणय,पनरतपादनकरनसवतःलाहटकवणय,अननहमळवणय,शतपासनसवतःचयरकषणकरणयअशाअनयकबाबीसाठीवयगवयगळाअवयवाामधययवशरीरहरियाामधययझालयलयबदलमहणजयअनकलनहोय.

1.18 अननगहणासाठीची काही अनकलन

हवहवध रागााचय सरडय व नाकतोडयआपलयाला सहजरीतया हदसत नाहीत. वनसपतीवर, गवतामधयय अरवाझाडााचयाखोडाावरअसतानातयााचयाशरीराचारागतयाहठकाणचयारागाशीहमळताजळताराहतो.

करणकरताययतय.ाअननगरहण

तीआपण‘पोषण’यापाठातघयणार

कसयरी,

8

डानवधनचा उतकाती नसद धा त ( ) चालसगा डाहवगान या जीवशासतजानय अनयक परकारचया पराणयााचा आहणवनसपतीचाअभयासकरनअसयसचवलय,कीजयसजीवतयावयळचयापयागावरणातजगणयास सवाात जासत सकषम होतय, तयच सजीव पढील काळात हटकणयाचीशकयतासवाातजासतअसतय.यालाचसकषम तोच नटकलहसदधानतमहणतात.हाडाहवगानचापहहलाहसदधानतआहय. एखादासजीवतयालाफायदयशीरठरणारयएखादयवहशषटघयऊनजनमालाआलावहटकशकला,तरतयाचीपढचीहपढीतयाचयासारखीचबनतय.यालाचडाहवगानचादसरानसनगधक ननवडीचाहसदधानतअसयमहणतात.

कालध नलननयसची द नवनाम पदधती कलपना करा, की एका वगागात ‘कबीर’ हकवा ‘हकरण’ नावाचय चार हवदारणीआहयत. तयाापकी एकाचहवदाथयागाब लतमहीबोलतआहाततयइतराानाहनःसाहदगधपणयकळावयमहणनतमहीकायकराल?आपणतयााचयपणगानावसााग.जसय,नाववआडनाव.यालाचद नवनाम पदधती महणतात. परतययकसजीवओळखणयासाठीदहवनामपदधतीचाअवलाबकलाजातो.तयानसारपरतययकसजीवालाएकवजाहनकनावदयणयातआलयआहय.यानावातदोनसाजाआहयत.पहहलीसाजापरजातीदशगावतय,तरदसरीसाजाजातीदशगावतय.आातरराषीयनामकरणसाहहतयचया हनयमानसारसवगासजीवाानादहवनामपदधतीनयवजाहनकनावयदयणयातआलीआहयत. एकाजातीमधीलसवगासजीवइतकसारखयअसतात,कीतयााचयाातराग,उाची,शयपटीचीलााबीअसयकाहीभयदअसलयतरीसाकरहोतो,परजननववाशवदधीहोऊशकतय.उदाहरणारगा,जगभरातीलसवगामााजरयएकाचपरजातीतमोडतात.तसयचपराणयाातकोबडी,गाय,कताइतयादीआहणवनसपतीमधययआाबा,मका,गह.

वनसपतीवपराणयााचयवगणीकरणकावकोणकोणतयाहनकषााचयाआधारयकलयजातय?

सजीवाच वगमीकरण ( )

अस होऊन गल

आपलया सभोवतालचया यावहवधयपणगा सजीव सषीतील सजीवााचाएकाचवयळीअभयासकरणय,तयाानालकषातठयवणयहयअवघडअसतय. आजवरअनयकशासतजाानीवनसपतीचयवपराणयााचयसवतातपणयवगणीकरणवयगवयगळागणधमााचय हनकष लावन कलय आहय.यासाठीवगणीकरणाचीएकउतराडबनवलीजातय. याची सरवात पराणी सषी अरवा

पदानकम आबा मानव

सषी(Kingdom) Plantae Animalia

साघ(Phylum) Anthophyla Chordata

वगगा(Class) Dicotyledonae Mammalian

गण(Order) Sapindales Primates

कल(Family) Anacardiaceae Hominidae

परजाती(Genus) Mangifera Homo

जाती(Species) indica sapiens


वनसपतीसषीययरनहोतय.पढयसजीवााचयागणधमाातीलठळकआहणमलभतसामयवभयदयााचयाआधारयतयााचयठळकगटतयारहोतात.यालाच‘वगमीकरणाचा पदानकम ( )महणतात.

9

वनसपती व पराणी सषीतील द नवनाम पदधतीन वगमीकरण कलली काही उदाहरण प नदली आहत.

सजीव व ाननक नावकता कहनसफहमलयररसगाय बोसटालअरसजासवाद हहहबसकसरोझा-सायनयसनसस

जवारी सॉघगामवहलगयर

सवा याय

1. शोधा पाह माझा जोडीदार ! अ गट ब गट1. कमळ अ.फलयवपानयकीटकाानाआकहषगातकरतात.2. कोरफडआ.अननगरहणासाठीचषकमळयअसतात.3. अमरवयल इ.वाळवाटातराहणयासाठीअनकहलत.4. घटपणणी .पाणयातराहणयासाठीअनकहलत.

2. प रचछद वाचा व खाली नदलया पर नाची उततरतमचया श दात नलहा.मीपसगवन,बफागाळपरदयशातराहतो.मा याशरीराचीपोटाकडील बाज पााढरी आहय. माझी तवचा जाडअसनतवचयखालीचरबीचयआवरणअाहय.माझयशरीरदोनही टोकााना हनमळतयअाहय. माझय पाखआकारानयलहानआहयत. माझीबोटय पातळ तवचयनयजोडलयलीआहयत.आमहीनयहमीरवयानयराहतो.अ. माझीतवचाजाड,पााढऱयारागाचीवतयाखाली

चरबीचयआवरणकशासाठीअसावय?आ.आमही नयहमी रवयानय एकमयकााना हचकटनका

राहतो?इ. धवीय परदयशात कायमसवरपी वासतवय

करणयासाठीतमचयामधययकोणतयअनकलनहवयआहणका?

ई. मीकोणतयाभौगोहलकपरदयशातराहतो?का?

3. खोट कोण बोलतो?अ.झरळःमलापाचपायआहयत.आ.कोबडीःमाझीबोटयतवचयनयजोडलयलीआहयत.इ. हनवडागःमाझामाासलहहरवाभागहयपानआहय.

4. खालील नवधान वाचन तयाआधार अनकलनसदभाधत प रचछद लखन करा.अ.वाळवाटातखपउषणताआहय.आ.गवताळपरदयशहहरवागारअसतो.इ. कीटकजासतपरमाणातआढळतात.ई. आमहीलपनबसतो.उ. आमचयकानलााबअसतात.

5. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ.उाटाला‘वाळवाटातीलजहाज’कामहणतात?आ.हनवडाग,बाभळवइतरवाळवाटीवनसपतीकमी

पाणयाचयापरदयशाातसहजकाजगशकतात?इ. सजीवाामधील अनकलन आहण तयााचया

सभोवतालची पररससरती यााचयात काय साबाधआहय?

ई. सजीवााचयवगणीकरणकसयकलयजातय?

उपकम ःआहदमानवापासनआजचयामानवापयातझालयलयअनकलनकसयघडतगयलयअसयल,याचीमाहहतीहमळवा.

2 एहपरलहा‘जागहतकबयडकसारकषणहदवस’अाहय.वनयजीवसारकषण कायदानसार तयाानामारणय, इजा पोहोचवणय याावरबादीआहय.

याचपरमाणय आपलया सभोवताली आढळणाऱया पराणयााची ववनसपतीचीवजाहनकनावयशोधाववगागातचचागाकरा.

t t t

1

पराथनमक मळ

उपमळ

मलरोम

मलटोपी

मलाग

2.2 सोटमळ

1.पररसरातीलहवहवधवनसपतीआपणाासकशामळयसहजओळखताययतात?2.वनसपतीचयहवहवधअवयवकोणतय?

वयगवयगळावनसपतीचयमळ,खोड,पानय,फलय,फळयइतयादीवयगवयगळीअसतात.याहवशयषगणधमााचावापरकरनआपणवनसपतीनाओळखतो.आपणवनसपतीचयायाअवयवााचीआतासहवसतरओळखकरनघयऊया.मळ ( )

बीचयाआतनजहमनीचयाहदशयनयवाढणाऱयाभागासआनदमळ ( ), तर जहमनीचया वर वाढणाऱया भागास अकर ( ) महणतात. आहदमळापासन बनलयलया मळाची वाढ जहमनीखाली होतय.मळाचाजहमनीलगतचाभागजाडसरअसतो.पढयतोहनमळताहोतजाऊन टोकदार होतो. जहमनीखाली आधारासाठी वाढणाऱयावनसपतीचयायाअवयवास मळ महणतात. जहमनीमधययकाहीवनसपतीचयामळाानाउपमळयफटतातवतीहतरपीवाढनजहमनीतदरवरपसरतात.मळयझाडालाआधारदयतात.अशापरकारचयामळाानासोटमळ( )असयमहणतात. मळााचयाटोकााचयाभागाावरकसासारखयधागयअसतात.तयााना मलरोम ( ) महणतात. मळाचया टोकाचा भाग नाजकअसतो.मळाचीवाढयाचभागातहोतअसतय.तयालाइजाहोऊनययमहणन तयावर टोपीसारखय आवरण असतय. तयाला मलटोपी ( ) महणतात.

करन पहा.1.काचयचयाचाचपातातवतगामानपताचाबोळाठयवा.पाणीहशापडनबोळाओलसरकरा.काचआहणकागदयाामधययहभजवलयलयहरभरय/मटकीचयदाणयठयवा.दोन-तीनहदवसाानीहबयाामधययहोणाऱयाबदलााचीनोदकरा.

2. काचयचया बरणीत पाणी घयऊन तयाचया तोडावर एक काादा,तयाची मळय पाणयाचया हदशयत राहतील,असा ठयवा.आठ हदवसवाढणाऱयामळााचयहनरीकषणकरा. खोडापासन फटणाऱया तातसारखया मळााना ततमय मळ ( )महणतात. मळाच सोटमळ व ततमय मळ ह दोन परमख परकार असन द नवदल वनसपतीम य सोटमळ असत, तर एकदल वनसपतीम य ततमय मळ असतात.

2.1 मळनननमधती

2.3 ततमय मळ


2. वनसपती ः रचना व काय

अकर

आनदमळ

11

3.एकाकडीतवाटाणा,मोहरी,जवारी,मका,धनययााचयदाणयपयरा.आठहदवसकाळजीपवगाकवाढवा.शयवटीरोपयवीतभरउाचीचीझालयानातरकडीतीलमातीओलीअसतानाअलगदउपटाआहणपाणीभरलयलयाकाचयचयामोठाशाकपातातठयवाजयणयकरनमळाानाइजानहोतामळाावरीलमातीहनघनजाईल.आतायामळााचयकाळजीपवगाकहनरीकषणकरा.कोणतयावनसपतीचयसोटमळवकोणतयावनसपतीचयतातमयमळआहयतयपहा. मका,ऊस,जवारीयाानाजहमनीतवाढणारीमळयवजहमनीचयावरीलखोडाापासनवाढणारीआगतक मळ अशीदोनपरकारचीमळयअसतात.मातीघटटधरनठयवणय,पाणी,खहनजयवकषारशोषनघयणय,आधारदयणयअशीहवहवधकायज मळाानाकरावीलागतात, तयासाठी तयााचयामधयय झालयलया बदलाामळयतयाानारपात रत मळ महणतात.यामधययपरामखयानयहवाईमळय,आधारमळय,धावतीमळय,शवसनमळययााचासमावयशहायतो.

4. काचयचयाएकालहानबरणीतपाणीभरनघया.तयातएकरोपटयठयवा.रोपटाचीमळयपाणयातबडतीलअशीठयवा.पाणयाचयापातळीचीखणकरा.आतातयावर5हमलीतयलटाका.दसऱयाहदवशीपाणयाचयापातळीचीनोदकरा. असयकाझालय,याचीवगागातचचागाकरा.

1. हचाच,आाबायावनसपतीचीमळयतातमयअसतीतरकायझालयअसतय?2.मळााचयाटोकालाइजाझालीतरकायहोईल?3.मयरी,पालक,काादायावनसपतीचीमळयकोणतयापरकारचीआहयत?

2.4 म याच ताट

माहीत आह का तमहाला?

वडाचयाखोडावरफटलयलीमळयजहमनीचया हदशयनयवाढतात.तयाानापाराबयामहणतात.यापाराबयााचाकोणताउपयोगहोतअसयल?वटवकषाला सरवातीचया काळात रोडाच पाराबया असतात.कालाातरानययापाराबयाचीसाखयावाढनतयााचयजागलचतयारहोतय. कोलकाताययरीलइाहडयनबोटलहनकलगाडगानमधययसमारय250वषााचयवडाचयझाडखपमोठापररसरातपसरलयआहय.याझाडालाहजारोपाराबयाआहयत.असयवकषअापलयापररसरातआहयतका?

2.5 पाणयाची पातळी

मळा,गाजर,बीटयााचयजहमनीखालीलभागजाड,माासलआहणफगीरकाअसतात?हयवनसपतीचयकोणतयअवयवआहयत?

जोड तत ानाची. हवहवधपरकारचयामळााचीछायाहचतयहमळवावतमचयाहमताानाई-मयल ारयपाठवा.


मानहती नमळवा.

12

तकता पणध करा. (प रसरातील इतर वनसपतीचयाही खोडाची मानहती नमळवा.)वनसपतीच खोड पर जाडी (नममी) काड लाबी (नममी)

1.ऊस2.मयरी3..........

पान ( ) खोडालापयराचयाजागीपानयअसतात.सामानयतःती पातळ, पसरट आहण हहरवया रागाची असतात.पानाचया पसरट भागाला पणधपत ( ) महणतात. पणगापताचया कडयला पणधधारा ( ) महणतात.पणगाधारायापरामखयानयसलग,खाहडतहकवादातयरीअसतात.

खोड ( ) रजणाऱया बीजातीलजहमनीचया वर वाढणाऱयाअाकरापासनखोडाचीवाढजहमनीचयावरहोतय.अाकरजसजसा वाढतो तसतशी खोडाची लााबी वाढतय.खोडावर पर ( ) असतात. जया हठकाणी पयरयअसतात तयरय पानय फटतात. खोडाचया दोन पयराातीलअातराला काड ( ) महणतात. खोडाचयाअगरभागालामकल( )असयमहणतात.एकफाादीघयऊनआकतीतदाखवलयापरमाणयतयातीलहवहवधभागशोधा.

2.7 पानाच नवनवध भाग

पर

काड

मकल

सलग दतरी खनडत

पणगापताचयापढचयाटोकालापणाधग( )महणतात.यातमखयतःहनमळतय,टोकदारवगोलाकारअसयपरकारअसतात.काहीवनसपतीचयापानाानादठ( )असतात,तरकाहीवनसपतीचयापानाानादयठनसतात.पणगापताचाखोडाशीजोडलयलाभागमहणजयपणधतल( )होय.काहीपानााचयापणगातलापाशीछोटासापानासारखाभागहदसतो.तयालाउपपण( )महणतात.उपपणजसवगाचवनसपतीमधययअसतातका? काहीवनसपतीचयापानाामधययएकचपणगापतअसनएकचमधयशीरअसतय,अशापानाानासाध पान महणताततरकाहीपानाामधययमखयहशरयभोवतीपणगापतअनयकलहानलहानपहणगाकाामधयय( )हवभागलयलयअसतय,अशापानाानासयकत पानमहणतात.साधयपानवसायकतपानहयपानााचयमखयपरकारआहयत.

पान

पणाधग

पणधधारा

शीर

म यशीर

पणधतल

दठउपपणध

मकल

वा णार टोक

2.6 खोडाच नवनवध भाग

13


खोडाावरील पानााचया मााडणीनसार तीचय परामखयानय एकाातररत,आवतणी, सामख, वतगाळाकार असय परकारपडतात तरआकारानसारपणगापतयपरामखयानयगोलाकार,हसताकार,तरफदार,लाबाकारअशापरकारचीअाढळनययतात.

एकहपापळाचयवएकमकयाचयपानघया.दोनहीपानााचयापणगापतााचयकाळजीपवगाकहनरीकषणकरा.


हपापळाचयापणगापताचयामधोमधएकजाडशीर( )असतय.यामळयमखयपणगापतदोनभागाातहवभागलयासारखयहदसतय.यामखयहशरयसउपहशराफटनतयााचयएकजाळयचतयारहोतय,तरमकयाचयापणगापताचयासवगाहशरायापणगापताचयाखोडालाहचकटलयलयाभागापासनतयटोकाकडयअशाएकमयकााससमाातरअसतात.हपापळाचयपणगापतहयजाळीदार नशरानव यास(

)असणारय,तरमकयाचयपणगापतसमातर नशरानव यास( )असणारयअसतय.

पररसरातीलआणखीकाहीझाडााचयापानााचयकाळजीपवगाक हनरीकषणकरनतयााचयापानााचाहशराहवनयासओळखा.

गलाब,कडहनाब,कोहराबीर, जासवाद इतयादीची छोटीफाादीघयऊनहनरीकषणकरा.

एकात रत आवतमी समख वतधळाकार

प रसरातील वनसपतीच ननरीकषण करन तकता पणध करा.रि. वनसपतीचय

पानपानाचापरकार

पणगापताचाआकार

हशरााचीमााडणी

पणगाधारयचाआकार

पणागागराचाआकार

पणगादयठआहय/नाही

उपपणगाआहय/नाही

खोडावरीलरचनापरकार

1. मका2. कदगाळ3. हपापळ4. रई

थोडी गमत ! जहमनीवरपडलयलयहपापळाचयएकपानघयऊनतय15तय20हदवसपाणयातटाकनठयवा.पाणयाबाहयरकाढनसकवा.तयारझालयलयापानाचयाजाळीपासनभयटकाडगातयारकरा.

2.9 पान

2.8 पानाची माडणी

तमहाला आ ळलया वनश पणध पानाच नचत यथ का ा.

14


फल( )

1.जासवादीचयपणगाउमललयलयफलघयऊनतयाचयहनरीकषणकरा. फलाला लााब हकवाआखड दयठ ( ) असतो.दयठाचय एक टोक खोडाला जोडलयलय असतय. फल जयाहठकाणीदयठालाययतय,तोभागसामानयतःपसरटवफगीरअसतो. तयालाप पाधार ( )असय महणतात.फलाचया पाकळा आहण इतर भाग या पषपाधारावरअसतात. ननदलपज ( ) ः कळी अवसरयत पाकळाहहरवयारागाचयापानासारखयाभागानयझाकलयलयाअसतात.हयआवरणमहणजयहनदलपाजहोय. दलपज ( ) ः दलपाजपाकळाानी( ) बनलयलाअसतो.वयगवयगळाफलााचयदलपाजजसयगलाब,मोगरा, शयवाती, जासवाद, तगर, कणहयर या फलााचयादलपाजााचयआकार,गाधवरागयााचयहनरीकषणकरा. पमग ( ) ःफलाचाहा पस ागीभागअसनतोपकसराचा ( )बनलयलाअसतो.तयातपरागकोषववातअसतात. जायाग ः ( ) ः फलाचा हा सतीहलागीभागअसनतोसतीकसराचा( ) बनलयलाअसतोतयातककषी,ककषीवातवअाडाशयअसतय. 2.एकचाागलयबलयडघयाआहणफलाचयाककषीपासन( ) दयठापयात उभा छयद घया. या दोन भागाापकीपरतययकभागामधययसारखीचरचनातमहाालाहदसयल. परागकोष प झालयावर फटतो आहण तयातीलपरागकणहयककषीवरजाऊनपडतात.याहरिययलापरागीभवन ( ) असय महणतात. या परागीभवनापासन पढयअाडाशयातीलबीजााडााचयफलनहोऊनतयाचयरपाातरबीमधययहोतय,तरअाडाशयाचयरपाातरफळातहोतय.

नवनवध फलाच ननरीकषण करा व खालीलपरमाण तकता तयार करा.

फलाच नाव

ननदल स या

ननदल जोडलली नकवा सवतत

दलस या

दल जोडलली नकवा सवतत

पमग व जायाग याच सवरप


2.1 जासवदीचया फलाचा उभा छद

ककषी ककषीवतपरागकोष

वतदलपज

ननदलपज

दठ

अडाशय

दयठाचय एक टोक खोडाला जोडलयलय असतय. फल जहठ

फलाच

हहहयआवरणम

बमोगदलपाजााचयआकार,गाधवरागयााचयहनरी

पाकळी

दठ

ककषीपरागकोष

फलाावरहभरहभरणाऱयाफलपाखरााचावनसपतीनाकोणताउपयोगहोतो?

15

सवा याय

1. वनसपतीची तीन उदाहरण दा.अ.काटयरीआवरणाचीफळयअसणाऱया-आ.खोडावरकाटयअसणाऱया-इ.लालफलयअसणाऱया-ई.हपवळीफलयअसणाऱया-उ.रातीपानयहमटणाऱया-ऊ.एकचबीअसणारीफळयअसणाऱया-ए.फळामधययअनयकहबयाअसणाऱया-

2. कोणतयाही एका फलाच ननरीकषण करा. तयाच नवनवध भाग अ यासा व तयाच वणधन तमचयाश दात नलहन आकती का ा.

3. काय सारख? काय वगळ?अ.जवारीआहणमगआ.काादाआहणकोहराबीरइ.कळीचयपानवआाबयाचयपानई.नारळाचयझाडवजवारीचयताट

4. खालील नचतानवषयीच सपषीकरण तमचया श दातनलहा.

5. वनसपतीचया अवयवाची काय सपष करा.6. खाली पानाच काही गणधमध नदलल आहत. परतयक

गणधमाधच एक पान शोधन वनसपतीच वणधन नलहा.गळगळीत पषठभाग, खडबडीत पषठभाग, माासलपणगापत,पणगापतावरकाटय.

7. तमही अ यासलया वनसपतीचया नवनवध भागाचीनाव खालील चौकटीत शोधा.

उपकम ः सागणकावर पटरिशचया साहाययानय हवहवधपानााचीहचतयकाढावतमचयानावानयफोलडरमधययसयवहकरा.

आपणदनाहदनजीवनातवयगवयगळीफळयवापरतो.परतययकफळहयवहशषटपणगाआहय.तयाचाआकार,राग,चवयाामधययहवहवधताआढळनययतय.आाबयात एकचकोयअसतय, तर फणसातअसाखय गरय व हबयाअसतात. बोर,आाबा, हचक,सफरचादअशाफळााची हनरीकषणयकरा.कायहदसतय?तयाामधययकवचाची,गराचीवहबयााचीरचना,साखयावयगवयगळीअसतय. काजसारखया काही फळाामधयय बी रोडयसय बाहयरचया बाजसआलयलयअसतय. शगदाणय,वाटाणा,गह,जवारीयाहबयातीनतयचारतासपाणयातहभजवा.हचमटीनयबीदाबा.कोणतयाबीचयदोनसमानभागहोताततयपहा.जयाचयदोनसमानभागहोताततयाानाद नवदल बी( ) महणतात, तर जयााचय दोन समान भाग होत नाहीत तयााना एकदल बी ( )महणतात. 2.11 नवनवध फळ व नबया

फळ( )

अा सो ट म ळ फ म बीबा क शी क ल ल ळ जााकषी पय र ल खो रो फ डअा डा श य गर ड म दजा दय ठ णागा ए क द लपा याा प णगा त ल काा पाप मा ग पा क ळी डय ज

अ आ t t t

16

1.हवयमधययकोणकोणतयवायअसतात?हवयलाएकहजनसीहमशरणकामहणतात? 2.हवयमधययअसलयलयावयगवयगळावायाचयउपयोगकोणतयआहयत?

हवच गणधमध ( ) आपलयासभोवतालीहवाअसलीतरीतीआपलयाडोळाानाहदसतनाही,तरीहवयचयअससततवआपलयालाजाणवतय.जयवहाआपणशवासघयतोयतयवहानाकावाटयहवाआतघयतलीजातय.तोडासमोरहातधरनफकरमारलयासआपलयालाहवयचासपशगाजाणवतो.

1.झाडची एककाडी हकवाशीतपययय हपणयासाठी वापरतात ती सटॉघया. काडीला मधयभागी दोरा बााधन अशा परकारय टाागा की ती बरोबरआडवयारयषयतराहील. काडीचयादोनटोकाानादोनसारखयाआकारााचयरबरीफगयबााधा.काडीआडवयारयषयतराहीलअसयपहा.आतातयाातीलएकफगाकाढाआहणतोफगवनपरतकाडीलापवणीचयाजागीबााधा.आताकाडीआडवयारयषयतराहतयका? फगवलयला फगा बााधलयलय काडीचय टोक खाली जात असलयाचयआढळयल.महणजयहवयलावजनअसतय.हवाहयवायाचयहमशरणअसलयानयइतरपदाराापरमाणयचहवयलासदधावसतमान आहणवजनआहय. 2.सईनसलयलीइाजयकशनचीएकहसरराजघया.हतचादटटाओढावतयावयळीदटटाचयहनरीकषणकरा. दटटा सहजपणय बाहयरओढता ययतो. बाहयरओढलयला दटटा हातसोडलयावरहीतसाचराहतो.आताहसरराजचयहछदरअागठानयघटटबादकरावदटटाबाहयरओढावनातरहातसोडनदा.दटटाबाहयरओढणयासाठीजासतजोरलावावालागतोकाकमी?हातसोडलयावरदटटातसाचराहतोका? हवयमधील वायाचय रयण सतत हालचालकरतअसतात. हय रयण जयवहाएखादावसतवरआदळतात तयवहा तया वसतवर तय दाब हनमागाणकरतात.हवयचयायादाबालाचआपण वातावरणाचा दाब असयमहणतो. हसरराजचय हछदर बाद करन दटटा खयचलयावर हसरराजमधलया हवयलाजासतजागा उपलबध होतयआहण ती हवरळ होतय. तयामळय हसरराजमधलयाहवयचादाबकमीहोतो.बाहयरचादाबमाततलनयनयखपजासतअसतो.महणनचबाहयरखयचलयलादटटासोडन हदलाकीतोलगयचआतढकललाजातो.हीहसरराजउभी,आडवी,हतरकीअशावयगवयगळाससरतीमधययधरनहाचपरयोग कलयास परतययक वयळी दटटा तयवढाच आत गयलयाचय आढळयल.यावरनवातावरणाचा दाब सवध नदशानी समानअसतो,हयआपलयालकषातययईल.


3.1 फग

3.2 हवचा दाब


नछरि

द ा

3. नसनगधक ससाधनाच गणधमध

17


चादरावरवातावरणाचादाबअसयलका?

अस होऊन गल डलहनअलबनागायली या सवीहडशशासतजानय 1726साली महतवाचय ततवमााडलय,कीहवयचावयगवाढलातर हतचादाबकमीहोतोआहणयाउलटजरहवयचा वयग कमी झाला, तर दाब वाढतो. एखादी वसत हवयमधन गहतमानअसलयासतयावसतचयागतीचयालाबहदशयलाहवयचादाबकमीहोतोआहणमगआजबाजचीहवाजासतदाबाकडनकमीदाबाकडयजोरानयवाहलागतय.

एकापलससटकचयाकपामधययपाणीघयऊनतयामधययएकसटॉउभीधरा.दसऱया एका सटॉचा लहान तकडा पहहलया सटॉचया वरचया तोडाजवळकाटकोनातधरा.सटॉचयालहानतकडातनजोरानयफकरमारा.तमहाालापाणयाचाफवाराउडतानाहदसयल.असयकाघडलय? सटॉमधनफकरमारलयावरतयाचयासमोरअसलयलीहवादरढकललीजातयआहणतयामळयतयाहठकाणीअसलयलाहवयचादाबकमीहोतो.सटॉचयावरचयातोडाजवळअसलयलयाहवयचादाबवातावरणाचयादाबापयकषाकमीझालयानयकपमधीलपाणीजासतदाबाकडनकमीदाबाकडयमहणजयवरचयाहदशयनय ढकललय जातय व पाणी फवाऱयाचया रपात बाहयर पडतय. जयव ाजोरात फकर माराल, तयव ा मोठा परमाणात फवारा उडत असलयाचयलकषातययईल.सटॉचाहाफवाराबन लीचयाततवावरकायगाकरतो.

डरननयल बन लीच छायानचत इटरनटवरन या

व यथ नचकटवा. ह करणयासाठी तमही

सगणकावर कोणकोणतया कती कया?

थोडी गमत ! पाणयानयपणगाभरलयलयापयलयाचयातोडावर पठठाचा तकडा बसवा.पठठालाहातानयआधारदयऊनपयलाझटकनउलटाकरा.हाताचाआधारकाढनघया.कायलकषातययतय?

सवगासामानयससरतीमधययसमदरसपाटीलावातावरणाचादाबहा समारय 101400 नयटन परहतचौरस मीटर इतका असतो.वायदाबमापकानय तो मोजता ययतो. वातावरणाचा दाबसमदरसपाटीपासनउाचजातानाकमीकमीहायतजातो.

3.3 हवचया दाबाचा प रणाम


जरा डोक चालवा. हवयचयतापमानवाढलयकी,तयाचाहवयचयादाबावरकायपररणामहोतो?


पाणयाचा फवारा

सटट

पाणी

18

जयवहादोनहठकाणचयाहवयतलयादाबाामधययफरकपडतो,तयवहाहवाजासतदाबाचयाहठकाणापासनकमीदाबअसलयलया हठकाणीवाहलागतय.अशावयळीआपलयालावारासटलयाचयजाणवतय, महणजयच हवयतलया दाबातपडलयलयाफरकाचा पररणाम महणजय वाहणारय वारय होय.याहवषयीअहधकमाहहती तमहीभगोलाचया ‘वारय’ यापाठातनघयणारआहात.

दपारीजयवहाहवयचयतापमानवाढलयलयअसतयतयवहाहवयचीबाषपधरनठयवणयाचीकषमतासदधावाढतय.हवयचयाकषमतयचयामानानयहवयतीलबाषपाचयपरमाणकमीहोतय.अशावयळीआपलयालाहवाकोरडीअसलयाचयजाणवतय. पावसाळाततसयचसमदरहकनारीहवयतलयाबाषपाचयपरमाणभरपरअसतय,अशावयळीआपलयालादमटपणाजाणवतो.

उनहाळातओलय कपडय चटकन वाळतात, पण पावसाळात मात तयलवकरवाळतनाहीत.असयकाघडतय?

एकागलासमधययपाऊणउाचीपयातबफागाचयखडयघया.आताहनरीकषणकरा.गलासचयाबाहयरपाणीकसयआलय? गलासमधययबफागाचयखडयठयवलयानयगलासभोवतीअसलयलयाहवयलाराडावाहमळतो.हवयमधययबाषपाचयारपातअसलयलयापाणयालाराडावाहमळाला,कीहवहशषतापमानालातयाचयसाघननहोतयआहणतयामळयबाषपाचयरपाातरपाणयातहोतयवहयपाणीगलासचयाबाहयरीलपषठभागावरजमाहायतय. हवयतलया आदरगातयचय परमाण वयगवयगळा हठकाणी वयगवयगळय असतय.तयाचपरमाणय,हदवसभराचयाकालावधीतहीहवयतलयाआदरगातयचयपरमाणबदलतय. हवयतलयाआदरगातयचयपरमाणहय हतचयाबाषपधरनठयवणयाचयाकषमतयनसारठरतय. राती हकवापहाटयजयवहाहवयचयतापमानकमीअसतयतयवहा हतचीबाषपधरनठयवणयाचीकषमताकमीहायतय.अशावयळीहवयतलयाजासतीचयाबाषपाचयपाणयाचयारबाातरपाातरहोतय.हालाचआपणदवहबादमहणतो.

3.4 लासबाहर जमा झालल पाणयाच थब

3.5 हवच गणधमध


करन पहा.1. ररकामीबाटलीबचनलावता उलटीकरनपाणयाचया पसरटभााडात

हतरपीधरा.तमहाालाकायहदसलय?

2.फगयातहवाभरलीकीतयामधययकायबदलहोतो?

वरीलहवहवधकतीमधनआपलयाअसयलकषातययतय,कीजागावयापणय,हवहशषआकारमानअसणय,वजनववसतमानअसणयअसयहवयचयहवहवधगणधमगाआहयत. हवा हयकाही वाय तसयचधळ,धर वबाषप यााचयाअहतसकमकणााचयहमशरणआहय.जयवहापरकाशहकरणहवयतीलयासकमकणाावरपडताततयवहातयपरकाशाला सवगा हदशयनय हवखरतात. या नसहगगाक घटनयस परकाशाच नवनकरण( )असयमहणतात.


19

तापमान ननयतण ( ) पथवीला सयागाकडनऊजागा हमळतय. ही ऊजागा पथवी उषणतयचया रपात परतफकतय. पथवीभोवतीअसलयलया हवयतील बाषपकाबगान डायऑकसाइड याासारखयघटकया उषणतयचाकाही भागशोषन घयऊन तो इतर घटकााना दयतात. तयामळयपथवीचा पषठभाग उबदार राहतो व पथवीवरील जीवसषीला अनकल होतो.पथवीवरहवाचनसतीतरपथवीचयापषठभागाचयसरासरीतापमानखपचकमीझालयअसतय.वननपरसारण ( ) आपलयाला कययणारयसवगाआवाजभोवतालचयाहवयतनआपणापयातययऊनपोहोचलयलय असतात. तापमानातील बदलामळय हवयची घनतासदधा बदलतय.राडीमधययहवयचीघनतावाढतय.राडीतपहाटयदरचयाआगगाडीचाआवाजसपषकययतो.यावरनसमजतय,कीधवनीचयपरसारणहोणयासाठीहवयचामाधयममहणनउपयोगहोतो.


3.6 पाणयाच गणधमध

1.पलससटकचयाएकाबाटलीतअधयागापयकषाजासतपाणीघया.बाटलीवरपाणयाचयापातळीशीखणकरा.हीबाटलीबफतयारकरणयासाठी ीझरमधययउभीठयवा.काहीतासानातर ीझरउघडनपहा.पाणयाचाबफझालयलाहदसयल.बफागाचयापातळीचीनोदकरा.तीपाणयाचयापातळीचयाखणयपयकषावाढलयलीहदसयल. यावरनकायलकषातआलय? पाणयाचयबफहोतानापाणीगोठतय,तयवहातयपरसरणपावतयवतयाचयाआकारमानातवाढहोतय.पाणीगोठलयावरपाणयाचयामळआकारमानातहकतीवाढझाली?हकतीपरमाणात?


पाणीकोणकोणतयाअवसराामधययआढळतय?


1. आपलया अवती-भोवतीची सवगा हवाजरकाढनटाकलीतरकायहोईल?

2. अवकाशात आवाजकययईलका?

पाणयाच गणधमध ( )

शयजारीलहचताावरनतमहीकायहनषकषगाकाढाल? सामानयतापमानालापाणीदरवअवसरयतआढळतय.पाणीहाएकपरवाहीपदारगाआहय.पाणयालासवतःचाआकारनाही,परातआकारमानआहय.सकमहछदराामधनहकवाअहतसकमफटीतनहीतयपारहोतय/हझरपतय. तयलानयमाखलयलयाताटलीतरोडयसयपाणीओतलयानातरपाणीताटलीतनपसरतापाणयाचयअनयकछोटयछोटयगोलाकाररबतयारहोतात.असयकाहोयतय?

2

नवचार करा ःदरवरपपाणयाचयबफागातअवसराातरहोतानातयाचयावसतमानातफरकहोईलका?

2.एकबादलीघयाआहणहतचयातपाणीभरा.तयातपषकळवयगवयगळावसत टाका. पाणयामधययकोणतयावसत बडतातवकोणतया तरागतात तयााचीयादीकरा. 3.एक गलासघया. तयातरोडय पाणीओता.आताबफागाचयकाहीखडयटाकावहनरीकषणकरा. बफपाणयावरतरागतानाकाहदसतो? बफपाणयापयकषा हलकाअसतो.जयवहा पाणीगोठन तयाचाघनरपबफहोतोतयवहामळचयादरवरपापयकषातोहलकाहोतो.पाणीगोठतानामहणजयतयाचयसरायतअवसराातर होताना तयाचयआकारमानवाढतय वबफागाचीघनताकमीहोतय.महणनबफागाचयखडयपाणयावरतरागतात.

पाणयाची घनता पदारागाचयआकारमानववसतमानयााचापरसपरसाबाधःएखादावसतनयवयापलयलीजागा महणजय हतचयआकारमान. पदारागातील दरवयसाचय महणजयवसतमान.

वसतमानहयगरलममधययतरआकारमानघनसयमीमधययमोजतात.

महणनघनतयचयएककगरलमपरतीघनसयमीआहय.

एकलीटरपाणयाचयवसतमान हकलोगरलमएवढयआहयतरपाणयाचीघनताहकती?

3.8 असगत वतधन

3.7 पाणयाची घनता

पाणयाच असगत वतधन( )

पाणयाचया घनतयचय एक वहशषटआहय. नयहमीचया तापमानाचय पाणी राड होऊ लागलयावर सवगासाधारणदरवाापरमाणयतयाचीघनतावाढतजातय.मात40Cतापमानाचयाखालीतापमानगयलयासपाणयाचीघनताकमीहोऊलागतय.महणजयच40Cहातापमानालापाणयाचीघनतासवाातजासतअसतयव40Cचयापाणयाचयतापमानकमीकलयासतयाचीघनताकमीहोऊनआकारमानवाढतय.महणजयच40Cचयाखालीतापमानजाऊलागलयावरपाणीपरसरणपावतय.यालाचपाणयाचयअसगत वतधनमहणतात.

साधारणपणयपदारागाचयतापमानकमीकलयासतयाचीघनतावाढतयवआकारमानकमीहोतय,परातपाणीयालाअपवादआहय. 4. गलासभर पाणी पाच तय दहा हमहनटयीझरमधयय ठयवा. नातर तो गलास बाहयर काढा व

काळजीपवगाकहनरीकषणकरा. पाणी गोठणयाची सरवात कोठन कोठय /कोणतयाहदशयनयझालीआहय?

10C00C

-10C

20C30C

40C

बफ

घनता वसतमानआकारमान

घनता गरलम

घनसयमी

21

दोनमोठयपयलयघया.तयातपाणीघाला.एकापयलयातीलपाणयात4-5चमचयमीठघालनतयपणगापणय हवरघळनटाका.आतादसऱयापयलयातीलपाणयातएकबटाटाटाका.बटाटापाणयातबडयल.बटाटातयापयलयातनबाहयरकाढनहमठाचयापाणयातटाकावहनरीकषणकरा.

मीठपाणयातहवरघळलयअसलयानयतयापयलयातीलपाणयाचीघनतावाढलीवतयावाढलयलयाघनतयमळयचबटाटापाणयाततरागलागला.

हवहीर/तलावाचयापाणयामधययपोहणयापयकषासमदरातपोहणयकासोपयजातय?

वरीलकतीमधययपयलयातीलपाणयातमीठटाकलयावरतयहवरघळतय,महणजयचहदसयनासयहोतय.अशापरकारयनाहीसयहोतयमहणजयनयमककायहोतय?

पाणयातहवरघळताना हमठाचयकणपाणयातपसरतात.हळहळतयआणखीलहानहोतहोतशयवटीइतकलहानहोतातकीतयहदसयनासयहोतात,महणजयचतयपणगापणयपाणयातहमसळतात.यालाचहवरघळणयअसयमहणतात.रिा य ःजोपदारगाहवरघळतो-मीठरिावक ःजयापदारागातदरावयहवरघळतय-पाणीरिावण ःजयवहादरावयदरावकातसापणगापणयहमसळतय.


गणधमानसार पाणयाचा वापर

1. पाणयाचयापरवाहहतयमळयतयाचाजलवाहतकीसाठीउपयोगहोतो.उाचावरनखालीपडणाऱयापाणयाचाउपयोगकरनजहनताचयासाहाययानयवीजहनहमगातीकरतात.

2. पाणीहयउततमशीतकअसनगाडााचयारयहडएटसगामधययइाहजनचयतापमानहनयाहततकरणयासाठीवापरलयजातय.

3. पाणयातअनयक परकारचय पदारगा हवरघळतात. पाणी हय वसशवक दरावकआहय. दरावक महणन पाणयाचाउपयोगकारखानयाामधयय,परयोगशाळाामधयय,अननपदाराामधयय,शरीराचयाअातगगातहोणाऱयापचन,उतसजगानइतयादीअनयकपरकारचयाजहवकपरहरियाामधययहोतो.

4. अाघोळकरणय,कपडयधणय,भााडीसवचछकरणयइतयादीसाठीपाणयाचाउपयोगहोतो.

अहतराडपरदयशातनदी,तलावगोठलयावरहीजलचरहजवातकाराहशकतात?जरा डोक चालवा.

थोड आठवा.1.मदामहणजयकाय?मदाकशीतयारहोतय?2.मदयतीलहवहवधघटककोणतय?

3.9 घनतचा प रणाम

अ

आ

नमठाच रिावण

पाणी

22

मदच गणधमध ( ) राग हा मदयचा एक महतवाचा गणधमगाआहय.अनयक परहरियााचा पररणाम होऊन मातीला राग परापत होतो.जहमनीचयापषठभागाचीमहणजयमदयचीरागछटाखालचयारराचयारागछटयपयकषागडदअसतय.मदावयगवयगळारागााचीअसतय.जसय-काळी,लाल,तााबस,हपवळी,राखाडी. मदयचय रागजहमनीचयवगणीकरणकरणयाकररताउपयोगीपडतात तसयचजहमनीचयअनयकगणधमगादाखवणयातअपरतयकषपणयउपयकतठरतात.अशापरकारयमदयचयारागावरनहतचाकस/सपीकता,पाणयाचाहनचरा,पाणीधरनठयवणयाचीकषमतायााबाबतसपषताययतय.मदयचारागहतचयापोतावर,जवघटकाावरतसयचलायह,चनाअशारासायहनकघटकाावरअवलाबनअसतो.

रताड मदा ( ) ः रयताड मदयत वाळचय / मोठाकणााचय परमाणअहधक असतय. यातन पाणयाचा जलद हनचरा होतो. अशी मदा मशागतकरणयासाठीफारसोपीअसतय.यातीलवाळचयकणहसहलकॉनडायऑकसाइड( ाटगाझ)याखहनजाचयबनलयलयअसतात.तयपाणयातनहवरघळणारयअसलयानययामदयचीअननदरवययपरवणयाचीकषमताखपचकमीअसतय.पोयटा मदा ( ) ः पोयटामदयतीलकणााचाआकारमधयमअसतो.पोयटामदायकतजहमनीरयताडजहमनीपरमाणयमशागतकरणयाससोपयानसतात,परात हचकणमातीचयाजहमनीपरमाणय मशागतकरणयासजडहीजात नाहीत.यामदयतजवघटकमोठापरमाणावरअसतात.यामदयचीअनयदरवययपरवणयाचीकषमताखपजासतअसतय.यामदयला‘गाळाचीमदा’असयहीमहणतात.नचकण मदा ( ) ः या मदयमधयय मातीचया सकम कणााचय परमाणसवागाहधक असतय. हचकणमातीचया कणााना सपशगा कला तर तय गळगळीतलागतात.हचकणमातीमधययपाणीधरनठयवणयाचीकषमताअहधकअसतय.

करन पहा. सानहतय ःतीनमोजपातय,काचयचीतीननरसाळी,गाळणकागद,पाणी,बारीकवाळ,जाडवाळ,कडीतीलमाती,इतयादी.कती ः काचयचयातीननरसाळाामधययगाळणकागदबसवा. या कागदाापकी एकावर (अ) वाळ,दसऱयावर (ब) रयताड माती, हतसऱयावर(क) हचकणमातीसमानपरमाणातभरा. परतययकनरसाळातसमपरमाणातपाणीघालावतयाखालीठयवलयलया परतययक मोजपातात हकती पाणी जमाहोतयतयपहा.यावरनतमहीकायहनषकषगाकाढाल?

मदचा पोत ( ) मदयतीलहवहवधआकारमानााचयाकणााचयापरमाणावरनमदयचापोतठरतो.तयाआधारयमदयचयपढीलपरकारपडतात.

3.1 जमा होणार पाणीअ ब क

3.11 मदच परकार

रताड मदा

पोयटा मदा

नचकणमदा

23

1.हचकणमदयला‘मशागतीलाजड’मदाअसयकामहणतात? 2.रयताडमदयला‘मशागतीलाहलकी’मदाअसयकामहणतात? 3.पोयटामदयचीजलधारणकषमताकशीअसतय? 4.कोणतीमदाहपकाासाठीयोगयअाहय?का?

मदची रचना (Soil structure) मदयतीलकणााचयारचनयनसारसतरीय,कणसवरप,सताभाकार व ठोकळााचया सवरपात मदयची रचनाआढळनययतय.

मदच उपयोग (Uses of soil)1. वनसपती सवधधनःवनसपतीचीवाढकरणय.2. जलसधारण ः मदा पाणीधरनठयवतय. यामळय बाधारय, तळी या

माधयमाातन पाणयाचाआपलयाला बाराही महहनय उपयोग करताययतो.

3.अाकायधता ः मदयला हवा तसा आकार दयता ययतो. मदयचया यागणधमागाला आकायगाता महणतात. या गणधमागामळय मदयपासनआपलयाला हवहवधआकारााचयावसतबनवताययतात.यावसतभाजनटणकबनवताययतात.उदाहरणारगा,माठ,रााजण,पणतया,मतणी,हवटा.

उपयकत मदच काही परकार 1. नचनी मदा (कआयहलन)ःहीपााढऱयारागाचीअसतय.यामदयपासन

कपबशया, सनानगहातील फरशया, टाकया, परयोगशाळयतीलउपकरणय,मखवटय,बरणयाइतयादीबनवतात.

2. शाडची मदा ःहीपााढरटरागाचीअसनपतळय,मतणीबनवणयासाठीवापरलीजातय.

3. टराकोटा मदा ःयामदयपासनकडा,सजावटीचयावसतबनवलयाजातात.

4. मलतानी मदा ः सौदयगापरसाधनाातवापरलीजातय.


मदारचनच महतव मदयचया रचनयवरच जहमनीची सपीकताअवलाबन असतय. चाागलया मदारचनयमळयखालीलपरमाणयफायदयहोतात.1. मळाानापरयसाऑसकसजनचापरवठाहोतो.2. पाणयाचाहनचराचाागलाहोताय,तयामळय

वनसपतीचयामळााचीयोगयवाढहोतय.

3.12 मदा रचना

3.13 मदच उपयोग

24


मदापरीकषण ( ) मदयचय परीकषण कलयानय जहमनीतील हवहवधघटकााचय परमाण लकषात ययतय. मदयचा राग, पोत तसयचतयातील सदरीय पदारााचय परमाण मदापरीकषणामधययतपासलय जातय. मदयमधययकोणतया घटकााचीकमतरताअाहयवतीदरकरणयासाठीकोणतयउपाययोजावयतहयठरवणयासाठीमदापरीकषणकलयजातय.

मदापरीकषणासाठी जमा कलयला मातीचा नमनाआठ तय दहा हदवस मोकळा हठकाणी सकवावा.(उनहातनठयवतासावलीतसकवावा.)नातरचाळणीतनचाळनघयावा. मातीचय गणधमगा लकषात ययणयासाठी(साम)आहणहवदतवाहकतायादोनपरीकषणााचा

हवशयष उपयोग होतो. हवहवध परयोगााचया आधारयतमचया शयतातील मदयची सपीकता तमहााला ठरवताययईल.

अस होऊन गल डयनमाकचाशासतजसोरयनसनयानयहायडोजनआयनााचया साहतीवर अाधाररत (साम)साकलपना मााडली. मातीचा साम ठरवणयासाठीपाणी व माती यााचय 1 2 या परमाणात हमशरणकरन तयााचय हवहवध दशगाकााचया साहाययानयपरीकषण करतात. तयानसार मदयचय तीन परकारआढळतात.1.आमलयकतमदा- 6.5पयकषाकमी2.उदासीनमदा- 6.5तय7.53.आमलारीधमणीमदा- 7.5पयकषाजासत

मदची सपीकता कमी होणयाची कारण1.मदयचासाम( )6पयकषाकमी/8पयकषाजासत.2.सहदरयपदारााचयपरमाणकमी.3.जहमनीतीलपाणयाचाहनचरानहोणय.4.सततएकचपीकघयणय.5.खाऱयापाणयाचासततवापर.6.रासायहनकखतयवकीटकनाशकयााचाअहतवापर.

रासायहनक खतय अहधक परमाणातवापरलयासजहमनीचा पोत हबघडतोआहण तीजमीन पयरणीयोगय राहत नाही. जहमनीचीसपीकता हटकवन ठयवणयासाठी हपकााचीअलटापालटकरावी. उदाहरणारगा, गवहाचय पीक काढलयावरजहमनीचा कस कमी होतो. तयानातर भईमग,मग, मटकी, वाटाणा, तर, हरभरा, सोयाबीनयाासारखी हपकघयावी.यामळयजहमनीचाकमीझालयलाकसभरनहनघतो.

जागनतक मदा नदन ः 5 नडसबर मदासवधधनासाठी परयतन करण.


हचनीमातीहय‘कओहलनाइट’यापरकारचयएक दोहगकखहनजआहय.हयचीनमधययसापडतयमहणनयालाहचनीमातीमहणतात.यामातीलाउषणताहदलयावरहतलाचकाकी,तसयचकाहठणयपरापतहोतय,महणनयाचावापरभााडीबनवणयासाठीकरतात.

25

सवा याय

1. रकामया जागी कसातील यो य श द नलहा.(तापमान,अाकारमान, वसतमान, घनता,आदरगाता,आमलधमणी,वजन,उदासीन,आकार)अ.हवयची बाषप धरन ठयवणयाची कषमता हवयचया

.............परमाणयठरतय.आ.पाणयालासवतःचा...............नाही,परात

हनसशचत.............व.............आहयत.इ. पाणीगोठतानातयाचय..................वाढतय.ई. ................मदयचा 7असतो.

2. अस का महणतात?अ.हवा हय वयगवयगळा वायाचय एकहजनसी हमशरण

आहय.आ.पाणयालावसशवकदरावकमहटलयजातय.इ. सवचछतयसाठीपाणयाहशवायदसरापयागायनाही.

3. काय हो ल त सागा.अ.हवयतीलबाषपाचयपरमाणवाढलय.आ.जहमनीतसाततयानयएकचपीकघयतलय.

4. सागा, मी कोणाशी जोडी लाव?अ गट ब गट1. हवा अ.उतसजगानहरिया2. पाणी आ.परकाशाचयहवकीरण3. मदा इ.आकायगाता

5. खालील नवधान चक की बरोबर त सागा.अ.रयताडमदयचीजलधारणकषमताकमीअसतय.आ. जया पदारागात दरावय हवरघळतय तयाला दरावक

महणतात.इ. हवयमळय पडणाऱया दाबाला वातावरणीय दाब

महणतात.

6. खालील नचतानवषयी सपषीकरण तमचया श दातनलहा.

पाणीबफ

7. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ.हवयमळयपरकाशाचयहवहकरणकसयहोतय?आ.पाणयाचयहवहवधगणधमगासपषकरा.इ. समदराचया पाणयाची घनता पावसाचया

पाणयापयकषाजासतकाअसतय?ई. चाागलयामदारचनयचयमहतवकायआहय?उ. मदयचयहवहवधउपयोगकोणतय?ऊ.मदा परीकषणाचीशयतकऱयााचया दषीनय गरजव

महतवकायआहय?ए. धवनीचयापरसारणामधययहवयचयमहतवकाय?. पाणयानय पणगाभरलयलीकाचयचीबाटलीकधीही

ीझरमधययकाठयवनयय?

उपकम ः मदापरीकषण परयोगशाळयस भयट दा.मदा परीकषणाची परहरिया जाणन घया वइतराानासाागा.

अ अा

t t t

26

1.कपोषणमहणजयकाय?2.कपोषणरोखणयाचयउपायकोणतय?

पोषण ( ) सजीवाामधययकाहीजीवनपरहरियाअखाडपणयसरअसतात. आपलया शरीराची वाढ होणयासाठी वहनरोगीराखणयासाठीजयापदारााचयपचन ( ) आहण सातमीकरण ( ) होऊन ऊजागापरापतहोतय,तयापदाराानाअननपदारगाअसयमहणतात. अनन आपलयाला हवहवध परकारचय अननघटकपरवतय. हय अननघटक महणजयच पोषकदरवयय होय.पोषकदरवयााचय दोन गटाात वगणीकरण कलय जातय.बहत पोषक रि य ( ) आहणसकमपोषक रि य ( ). कब दक,परहरनयवससनगधपदारगायााचीशरीरालामोठापरमाणातआवशयकताअसतय,तरखहनजय,कषारव जीवनसतवय यााची शरीराला अलप परमाणातआवशयकताअसतय.


4.1 परकाशस लषण

पोषकदरवयय शरीरात घयऊन तयााचा वापरकरणयाचया सजीवााचया परहरिययला पोषण असयमहणतात.पोषणाची गरज 1.कामकरणयासाठीऊजजचापरवठाकरणय.2.शरीराचीवाढवहवकास3.पयशीचीझीजभरनकाढणयवऊतीदरसतकरणय.4.शरीरालारोगाापासनवाचवणय.सवयपोषण ( ) काहीसजीवसवत चयअननसवतःतयारकरनतयावरसवत चयपोषणकरतात.यापोषणपदधतीलासवयपोषणमहणतात.परपोषण ( ) काही सजीव अननासाठी इतर सजीवाावरमहणजयचवनसपतीहकवापराणीयाावरअवलाबनराहनसवतःचय पोषण करतात. या पोषणपदधतीलापरपोषणमहणतात.सवयपोषी वनसपती ( )


सयधपरकाश

पानामधील ह रतरि य

काबधन डाय साइड

ल सजन

पाणी, खननज, कषार

काबगानडायआलकसाइड +पाणी परकाशऊजागा अनन(गलकोज)+ ऑसकसजन6 CO

2 6H

2O

हररतदरवय C

6 H

12 O

6 + 6O

2

4. सजीवातील पोषण

वनसपतीसवत चयअननसवतःकसयतयारकरतात? वनसपतीनासदधा वाढीसाठी अननाची गरजअसतय.वनसपतीसवत लालागणारयअननसवतःतयारकरतात. जहमनीतील पाणी, पोषकततवय व हवयतीलकाबगान डायऑकसाइडचा उपयोग करन ह रतरि य( ) व सयगापरकाशाचया साहाययानयवनसपती पानाामधययअननतयारकरतात. या हरिययलापरकाशस लषण ( ) महणतात.

27

वनसपती परकाश ऊजजचय रपाातर रासायहनकऊजजमधयय करतात व ही ऊजागा अननाचया सवरपातसाठवनठयवतात. मळहयपाणी,खहनजयवकषारजहमनीतनशोषणयाचयकायगा करतय तर खोड हय पाणी व कषार पानाापयातपोहोचवतय. पानाामधयय असणाऱया सकम हछदराावाटयहवयतील 2घयतलाजातो.पानाावरीलहछदराानापणगाराधय( ) महणतात. पानाामधील हररतलवकात( )हररतदरवयअसतय.तयसयगापरकाशशोषनतया ारय अननपदारगा तयार करणयास मदतकरतय. यापरहरिययतऑसकसजनबाहयरसोडलाजातो. पानााबरोबरच परकाशसाशलयषणाची हरियावनसपतीचयइतरभाग,जसय हहरवयखोडयामधययसदधाहोतय,कारणतयातहररतदरवयअसतय.

4.3 वनसपतीमधील वहन यवसथा

ह रतलवक

वनसपतीमधील वहन यवसथा( ) भोपळाचयावयलाचा2-3पानाासहएकतकडाघयऊनतयाचाखोडाचाभागचाकनयपाणयाखालीकापा.एकाचाचपातातरोडयपाणीघयऊनतयामधययशाईचय7-8रबटाका.वयलउभाठयवावतयातहोणाऱयाबदलााचयहनरीकषणकरा,चचागाकरा. वनसपतीमधयय जलवानह या ( ) वरसवानह या ( ) अशा सवरपात दोन वहनवयवसरा असतात. जलवाहहनयाामाफत मळााकडनपाणी व कषार वनसपतीचया वरील सवगा भागााकडयपोहोचवलयजातात,तरपरकाशसाशलयषणातनपानाामधययतयार झालयलय अनन (शकरा व अनय घटक)रसवाहहनयाामाफत वनसपतीचया इतर भागााकडयवापरणयासाठी व साठवण करणयासाठी वाहन नयलयजातय. अशा परकारची वहनवयवसरा वनसपतीमधययअसलीतरीवनसपतीमधययसवतातपचनसासरावउतसजगानसासरानसतय.


रासायहनकसाशलयषणमहणजयकाय?कोणतयावनसपतीयाहरिययतनअननतयारकरतात?

वनसपतीकोणकोणतयपदारगाउतसहजगातकरतात?का?

4.2 पानातील ह रतलवक



मळाचा छद

पानाचा छद

खोडाचा छद

ßß

ßßß

ß

ß

ßß

ßß

ß

ßß

ßßß

ß

रसवानहनी

हपवळा,जााभळातसयचतााबडारागाचयापानाामधययपरकाशसाशलयषणहरियाकशीहोतय?

जलवानहनी

28

परकाशसाशलयषणहरिययमधययवनसपतीकब दकतयारकरतात.कब दकहीकाबगान,हायडोजनवऑसकसजनयाापासनतयारहोतात.परहरनयहीकाबगान,हायडोजन,ऑसकसजनवनायटोजनपासनबनतात.परहरनयतयारहोणयासाठीआवशयकअसलयलाहानायटोजनवनसपतीकोठनहमळवतात?

4.4 नशबावगमीय वनसपतीच मळ

4.5 दगडफल

माहीत आह का तमहाला? नायटटोजनच वातावरणीय लसथरीकरण ःपावसाळातआकाशामधययजयवहावीजचमकतयतयवहाहवयतीलनायटोजनआहणऑसकसजनचासायोगहोऊननायहटकऑकसाइडतयारहायतयवतयाचयपनहाऑसकसडीकरणहोऊननायटोजनडायऑकसाइडबनतय. पावसाचयापाणयातहय नायटोजनडायऑकसाइड हवरघळतयव तयाचयनायहटकआमलातरपाातरहोतय.हयआमलपावसाचयापाणयाबरायबरजहमनीवरययतय.हयआमलजहमनीतील हवहवधखहनजााबरोबरअहभहरियाहोऊनकषाराामधययरपाातररतहोतय.वनसपतीयानायटोजनचयाकषाराचाउपयोगसवतःचयावाढीसाठीकरतात.

सहजीवी पोषण ( ) दोन हकवाअहधकसजीवााचया हनकटसहसाबाधातनपोषण,सारकषण,आधारइतयादीबाबीसाधयहोतात.यालाचसहजीवी पोषणमहणतात. काहीझाडााचयामळााजवळबरशीवाढतय.झाडबरशीलापायषकततवयपरवतय.याबदलयातबरशीझाडाचयामळाानाकषारवपाणीपरवतय.तसयचशवालवबरशीएकतराहतात.तयावयळीबरशीशवालालाहनवारा,पाणीवकषारपरवतय.तयाबदलयातशवालबरशीलाअननपरवतय.यापरकारातनतयारहोणारीसहजीवीवनसपतीमहणजयचदगडफल ( )होय.

हवयमधयय नायटोजन वायरपात असतो, परात वनसपती हावायरपातील नायटोजन शोषन घयऊ शकत नाहीत. तयासाठी तयाचयससररीकरण होणय महणजयच सायगात रपाातर होणय आवशयक असतय.नायटोजनचयससररीकरणजहवकआहणवातावरणीयअशादोनहीपदधतीनीहोतय.नायटटोजनच जनवक लसथरीकरण या पदधतीत दोन परकारचय सकमजीव नायटोजनचय ससररीकरणघडवन आणतात. रायझोहबअम हय सकमजीव दहवदल हशाबावगणीयवनसपतीचया मळाावरीलअसलयलया गाठीमधयय असतात. हय सकमजीवहवयतीलनायटोजनशोषनघयतातवतयाचयनायटोजनचयासायगातरपाातरकरतात. मातीमधीलअहझटोबलकटर हय सकमजीव हवयतील नायटोजनचयतयााचयासायगातरपाातरकरतात.

29

4.6 बाडगळ

कीटकभकषी वनसपती ( ) काहीवनसपतीकीटकभकषणकरनतयााचयाशरीरापासनअननघटकहमळवतात, हय आपण मागील इयततयत अभयासलय आहय. या वनसपतीपरामखयानयनायटोजनसायगााचाअभावअसणाऱयाजहमनीतहकवापाणयातवाढतात. डॉसयरा बमागानी या कीटकभकषी वनसपतीची रचना एखादाफलासारखीअसतय.तीजहमनीलगतवाढतय.हतचीपानयआकषगाक,गलाबी,लालरागाचीअसतातआहणतयााचयाकडाानाबारीककसतातअसनतयाावरकीटकाानाआकषगाणारय हचकटदरवाचय हबादअसतात. इ.स.1737मधयययशरीलाकत जोहानस बमगान या शासतजानय या वनसपतीचा शोध लावला.तयााचयासनमानारगायावनसपतीचयनावबमागानीअसयआहय.

1.बााडगळवनसपतीमधययपरकाशसाशलयषणहरियाकोणामाफतहोयतय?2.तयाानापाणीवकषारकोठनहमळतात?3.बााडगळवनसपतीहीअधगापरजीवीवनसपतीमहणनकाओळखलीजातय?

परपोषी वनसपती ( ) परपोषी वनसपतीमधयय हररतदरवय नसतय. परपोषी वनसपतीकशाजगतअसतील?तयाकायठनअननहमळवतअसतील? एखादा मोठा झाडावर वाढणारी हपवळा रागाची, पानयनसलयलीदोरीसारखीवयलतमहीपाहहलीअाहयका?तयावयलीचयनावकायआहय? जयावनसपतीइतरसजीवााचयाशरीरातहकवाशरीरावरवाढतातवतयााचयाकडनआपलयअननहमळवताततयाानापरजीवी( ) वनसपतीमहणतात.उदाहरणारगा,बााडगळ,अमरवयलइतयादी. हररतदरवयय नसलयानय अमरवयल सापणगापणय आशरयी वनसपतीवरचअवलाबनअसतय,महणनहतलासापणगापरजीवीवनसपतीमहणतात. झाडाावरवाढणारयबााडगळतमहीपाहहलयअसयलच.

4.7 डट सरा बमाधनी

घटपणणीमधययपरकाशसाशलयषणहरियाहोतअसनहीतीकीटकभकषणकाकरतय?

4.8 मतोपजीवी वनसपती

मतोपजीवी वनसपती ( ) सजीवााचयाकजलयलयामतअवशयषाावरअवलाबनअसणाऱयावनसपतीनामतोपजीवीवनसपतीअसयमहणतात. कवकगटातीलकाहीबरशीवभछतययामतअवशयषाावरजगणाऱयावनसपतीअाहयत.यामतअवशयषाावर पाचकरस सोडतातआहण तयातीलकाबगानीपदारााचयहवघटनकरनतयापासनतयारहोणारयदरावणशोषनघयऊनपोषकदरवययहमळवतात.



3

वनसपतीमधील पोषकरि याची काय व अभावाच प रणाम पोषकरि य काय अभावामळ होणार प रणामनायटोजन परहरनय,हररतदरवययवपयशीदरवयााचयातील

महतवाचाघटकआहय.वाढखाटणय,पानयहपवळीहोणय.

फॉसफरस परकाशऊजजचयरासायहनकऊजजतरपाातर अकालीपानयगळणय,उहशराफलयययणय,मळााचीवाढखाटणय

पोटलहशअम चयापचयाचयाकायागासाठीआवशयक खोडबारीक होणय, पानयकोमयजणय, हपषमय पदारगातयारनहोणय.

मलगयहशअम हररतदरवयहनमागाणकरणय. सारवाढहोणय.पानयहपवळीहोणय.लोह हररतदरवयहनमागाणकरणय. पानयहपवळीपडणय.मागनीज परमखसापरयरकघटकहनमागाणकरणय. वाढखाटणय,पानाावरडागपडणय.हझाक सापरयरकवतयाातीलघटकहनमागाणकरणय. वाढखाटणय,पानयहपवळीहोणय.

*प रसरातील वनसपतीचया ननरीकषणातन तयाना कोणती पोषकरि य नमळत नाहीत, त ठरवा.



पराणयामधील पोषण ( ) पराणयाामधीलपोषणयासाकलपनयतपोषकततवााचीशरीरालाअसणारीगरज,अननगरहणाचीपदधतवतयााचाशरीरामधययहोणारावापरयााचासमावयशहोतो.

अननामधययअसणारीहवहवधपोषकततवयकोणती?तयााचाकायउपयोगहोतो?

काही बरशीमळयअननदहषत होतय. तसयच तयामळय हवहवधपरकारचय रोग/आजार होतात, तरकाहीबरशीमधयय षधीगणधमगाआढळनययतात. यीसटवकाहीभछतयउपयोगीआहयत.यीसटहयहकणवरियडतयारकरणयआहणआाबवणयाचयापरहरियाासाठीवापरलयजातय.भछताामधययजीवनसतवयवलोहभरपरपरमाणातअसतय.

शरीराचयासवगा हरियासरळीतपणयहोणयासाठीआवशयकअसणारयघटकअननातन हमळतात.रकतादवारयहयघटकशरीराचयासवगाभागाानापरवलयजातात.आपणखा यलयअननजसयचयातसयरकतातहमसळतनाही.तयासाठीअननाचय रपाातर रकतात हमसळ शकतील अशा हवदरावय घटकात वहावय लागतय. पराणयाामधयय पोषणहरिययचयअननगरहणापासनउतसजगानापयातहवहवधटपपयआढळनययतात.

पोषणाच ट प 1.अननगरहण( )-अननशरीरातघयणय.2.पचन( )-अननाचयरपाातरहवदरावयघटकाातहोणययास‘अननपचन’असयमहणतात.3.शोषण( )-पचनातनतयारझालयलयहवदरावयरकतातशोषलयजाणय.4.सातमीकरण( )-शोषलयलयादरावणीयअननाचयशरीरातीलपयशीवऊतीमधययवहन वऊजागाहनहमगातीकलीजाणय.5.उतसजगान( )-पचनवशोषणनझालयलयउवगाररतअननघटकशरीराबाहयरटाकलयजातात.

31

अ. समभकषी पोषण ( )


सभोवतालचया पराणयाची ननरीकषण नमद करन खालील तकता पणध करा. क. पराणयाच नाव अननाचा परकार नाव अननगहणाची पदधत1. गाय2. बयडक

खरवडणय,चघळणय,चषका ारयशोषणययाावरनतमचयालकषातआलयअसयल,कीअननगरहणाचयाहवहवधपदधतीसजीवाातआढळतात.

अमीबामधययहात,तोडअसयभागनसतात.हाएकपयशीयपराणीआहय.तो शरीराचया महणजय पयशीचया कोणतयाही पषठभागातन अननआत घयऊशकतो.अननकणालासवगाबाजानीवयढनतोकणआपलयापयशीमधययसमाहवषकरतो. तयानातर अननकणाावर हवहवध हवकरााची हरिया घडन तयाचय पचनहोतय.नपचलयलाउरलयलाभागतयरयचमागयसोडनछदमपादाचयासाहाययानयअमीबापढयसरकतो.अमीबा,यगलीना,पलरामयहशअमयाासारखयाएकपयशीयसजीवातपोषणासाबाधीचयासवगाहरियातयााचयापयशीतहोतअसतात. बहपयशीय पराणयाामधयय तोडानय अननगरहण होतय. हकटकाामधययअननगरहणाकरीतामखावयवअसतात.उदाहरणारगाझरळवनाकतोडासारखय‘करतडय’ हकटकाामधयय जबडासारखय मखावयव महतवाचय असतात.फलपाखर नळीसारखी सोड वापरन अननगरहण करतय. डास व ढयकण हय‘चषक’ सईसारखय मखावयव टोचणयाकरीता वापरन नळीसारखयामखावयाानीरकतअरवारसगरहणकरतात.

करिकअननकण

अननकण

करिक

4.9. अमीबा

4.1 अननपरकारानसार नवनवध सजीव

अमीबासारखयाएकपयशीयसजीवामधययअननगरहणकसयहोतय?

ननरीकषण करा व चचाध करा.खालीलसजीवााचयवगणीकरणअननपरकाराानसार कोणतयापरकाराातहोईल?

32

अननपरकारानसार पराणयाच परकार खालीलपरमाण आहत.1. शाकाहारी पराणी (Herbivores) :शाकाहारीपराणीपरतयकष वनसपतीचा अनन महणन उपयोग करतात. जसयगवतखाणारय,हबयाखाणारय,फळयखाणारय.2. मासाहारी पराणी (Carnivores) : काही पराणीअननासाठीइतरपराणयाावरअवलाबनअसतात.माासाहारीपराणी अननासाठी अपरतयकषपणय वनसपतीवर अवलाबनअसतात. जसय शाकाहारी पराणयााना खाणारय, कीटकखाणारय.3. नमशाहारी पराणी (Omnivores) : काही पराणीअननासाठीवनसपतीतसयचपराणीअसयदोनहीवरअवलाबनअसतात.जसयवानर,हचपााझी,मानव.

काहीकीटक,एकपयशीयसकमजीवहयमतशरीरातीलहकवाआजबाजचयावातावरणातीलदरवरपसदरीयपदारााचयशोषणकरनतयााचाअननमहणनवापरकरतात.यालाच‘मतोपजीवीपोषण’असयमहणतात.जसयकोळी,मागया,घरमाशया.

क. परजीवी पोषण (Parasitic nutrition)1.घरातील कता, गोठातील महस अशा पराणयााचया शरीरावर

तमहीलहानलहानपराणीपाहहलयआहयतका?तयकोणतय?2.हयपराणीतयााचयअननकोठनहमळवतअसतील?3. पोटामधययझालयलयजाततयााचयअननकोठनहमळवतात?

आपलयासभोवतालीआढळणारयकाहीसजीवहयतयााचयाअननगरहणाबरोबरपयागावरणसवचछतावसावधगानाचयकायगाहीकरतअसतात.तयानसारतयाानासवचछताकममी व नवघटक असयहीओळखलयजातय.4. सवचछताकममी (Scavengers) :हयमतपराणयााचयाशरीरापासनअननहमळवनजगतात.जसयतरस,हगधाडय,कावळय.5. नवघटक (Decomposers) :महणजयचकाहीसकमजीवहयमतशरीराचयाअवशयषतसयचकाहीपदारगाकजवनतयापासनअननहमळवतात.नसहगगाकपदारााचयाकजणयाचयापरहरिययमधनसकमजीवााचयपोषणहोतय.ब. मतोपजीवी पोषण (Saprozoic nutrition)

4.11 परजीवी पराणी

काहीपराणीहयइतरसजीवाावरअननासाठीअवलाबनअसतात.तयतयााचयाकडनचअननपरापतकरतात.यालाचपराणयााचयपरजीवीपोषणअसयमहणतात.इतरपराणयााचयाशरीराचयापषठभागावरराहनतयााचयरकतशोषनतयादवारयअननपरापतकरणयाचयापदधतीलाबाहयपरजीवी पोषण (Ectoparasitic nutrition)असयमहणतात.जसयउवा,गोचीड,ढयकण. पटटकमी,गोलकमीअसयजातआपलयाशरीराचयाआतमधययराहनरकतादवारयअननाचयअरवापरतयकषअननाचयशोषण करतात. या पदधतीलाअतःपरजीवी पोषण (Endoparasitic nutrition) असय महणतात. हय पराणीअातःपरजीवीपराणीमहणनअोळखलयजातात.

ॲनटइटरहामधयवदहकषणअमयररकाहयमळसरान असणारा पराणी असन तो मागीअसवलयानावानयओळखलाजातो. भारतात उदमााजर हा पराणी आढळतो.तयाचीहचतयइाटरनयटवरनहमळवा.

33

सवा याय

1. अननपरकारानसार वगमीकरण करा.वाघ,गाय, हगधाड,जीवाण,हररण,शयळी,मानव,कवक,हसाह,महस,हचमणी,बयडक,झरळ,गोचीड.

2. यो य जो ा जळवा.अ गट ब गट

1. परजीवीवनसपती अ.भछत2. कीटकभकषीवनसपती ब.दगडफल3. मतोपजीवीवनसपती क.डॉसयरा4. सहजीवीवनसपती ड.अमरवयल

3. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ.सजीवाानापोषणाचीगरजकाअसतय?आ.वनसपतीचीअननतयारकरणयाचीपरहरियासपषकरा.

इ. परपोषी वनसपती महणजय काय? परपोषीवनसपतीचयहवहवधपरकारउदाहरणासहहलहा.

ई. पराणयाामधील पोषणाचय हवहवध टपपय/पायऱयासपषकरा.

उ. एकाचपयशीतसवगाजीवनहरियाहोणारयएकपयशीयसजीवकोणतय?

4. कारण नलहा.अ.कीटकभकषीवनसपतीचारागआकषगाकअसतो.आ.फलपाखरालानळीसारखीलााबसोडअसतय.

5. वनसपती आनण पराणी याचया पोषणपदधतीनसारघतकता तयार करा.

6. नवचार करा व खालील पर नाची उततर दा.अ.आपणवयगवयगळयअननपदारगाघराततयारकरतो,महणजयआपणसवयापोषीआहोतका?

आ. सवयापोषी व परपोषी सजीवाापकी कोणाचीसाखयाजासतअसतय?का?

इ. वाळवाटी भागात परपोषीची साखया कमीआढळतय,मातसमदरामधययजासतसाखययनयपरपोषीआढळतात.असयका?

ई. हहरवया भागाावयहतररकत वनसपतीचया इतरअवयवाातअननकातयारहोतनाही?

उ. बाहपरजीवीवअातःपरजीवीपराणयाामळयकायनकसानहोतय?

उपकम 1. पररसरात असलयलया एकाच वनसपतीवर

जगणाऱया वयगवयगळा परपोषीब ल माहहतीघया.यापरपोषीचाअननमहणनवापरकरणाऱयाइतरसजीवााचीहनरीकषणयकरननोदीघया.

2. ‘सजीवातील पोषण’ यावर ePresentationतयारकरा.

वनसपती पराणी

पायषण

सवयापोषी

कीटकभकषी

परजीवी

बाहपरजीवी

t t t

34

अ.क. पदाथध ( ोत) आपया शरीराला नमळणार घटक

कायध

1. जवारी,गह,बाजरी,ताादळइतयादी.

2. कडधानयय,सवगाडाळी3. तयल,तपइतयादी.4. फळय/भाजीपाला कब दक,ससनगधपदारगा,परहरनय,जीवनसतवय,खहनजय,तातमयपदारगा,पाणीहयसवगाघटकआपलयाशरीराचयायोगयवाढीसाठीआवशयकआहयत.पणहयअननघटकजयापदाराातनहमळतातजसय-गह,जवारी,डाळी,ताादळ,भाजया,फळयइतयादीखराबहकवाहकडलयलयअसतीलतरकायहोईल?अनननबघाड ( )



खालीलतकतायोगयमाहहतीभरनपणगाकरा.

5.1 प रसरातील नवनवध घटनाअनननबघाडास कारणीभत घटक काहीवयळाफळय-फळााचयासालीकाळपटपडतात.काहीपदाराानाकडवटहकवानकोसावाटणाराघाणयरडावासययतो.हयपदारगाखाणयासअयोगयअसतात.काहीवयळाहनसगगातःहमळणारयपदारगामानवीपरहरिययमळयहबघडतातउदाहरणारगा, जासत हशजवणय, ओलसर जागी ठयवणय, अयोगय साठवणक याामळय पदारााचा दजागा हबघडतो.एकाहठकाणाहनदसऱयाहठकाणीवाहतककरतानातयखराबहोतात.याहवषयीचीअहधकउदाहरणयतमहाालादयताययतीलका?

नवनव

अ

आ

इ

5. अननपदाथाची सरकषा

35

सटटीचया हदवशीबाहयरगयलयावरआपणआपलयापररवारासोबत/हमतमहतणीसोबतपाणीपरी,वडापाव, हप झा,बगगार,शयवपरी,पावभाजीअसयतोडालापाणीआणणारयपदारगाआवडीनयखातो,पणहयपदारगाकोठयबनवलयजातात?कोणतयाहठकाणीहवरिीसठयवलयलयअसतात?आपणाासहयपदारगादयणाऱयावयकतीचयहातसवचछहोतयका?यासाठीकोणतयपाणीवापरलय होतय? या सवााचाआपण हवचारकरतोका? या सवगा बाबीचीतमचयाहवजानहशकषकाासोबतचचागाकरा.


ननरीकषण करा. हचतातीलकोणतीफळयखाणयायोगयवाटतात?का?

फळााचारागकाळपटहोणय,चवबदलणय,माासालाआाबटवासययणय,शगदाणयखवटलागणयअशापरकारचयबदलअननपदाराातघडतात.हयसवगाबदलअातःसरघटकाामळयचहोतात. शयतातअननपदारगातयारहोतानाअनयकवयळातयाानाइजापोचतय.जसय,अयोगयहाताळणी,अयोगयसाठवण,अयोगयवाहतकइतयादीमळयतयखराबहोतात. काही अननपदारगा, उदा., दध, माास इतयादी आमल हकवाआमलारीयकत असतात. काही अननपदारााचा धातशी सापक झालयासरासायहनक परहरिययमळय तय हबघडतात. बऱयाच वयळा हवा, पाणी, जमीनयाामधील सकमजीव हकवा कीटकााचा अननामधयय परवयश होऊनही अननहबघडतय. अननहबघाडकरणारयआणखीकोणतयघटकतमहाालासाागताययतील?

अनननासाडी ( )

अननकोठयकोठयवकसयवायाजातय?

हवजानवतातजानाचयामदतीनयआपलयादयशानयहवहवधपरकारचीअननधानयय,फळय,भाजया,मतसयउतपादनतसयचदधवदगधजनयपदारााचयाउतपादनातपरचाडआघाडीघयतलीआहय.असयजरीअसलयतरीआजहीआपलयादयशातवसापणगाजगातअनयकलोकदररोजअननाहशवायझोपीजातात.तयाानाएकवयळचयजयवणहीहमळतनाही.अशापररससरतीमधययजयाजयाहठकाणीअननवायाजातयतयटाळणयआपलयपररमकतगावयआहय. स यातमक अनननासाडी ( ) ःचकीचयापदधतीनयशयतीकरणय.उदाहरणारगा,मठीनयपयरणय,अवयवससरतमळणीकरणय,अयोगयसाठवणवहवतरणाचयाचकीचयापदधतीचावापरकरणयतसयचपागतीसारखयापारापररकजयवणपदधतीतअनावशयकआगरहकलयानयसदधाअननवायाजातय.याामळयसाखयातमकरीतयाअनननासाडीहोतयकारणवायागयलयलयअननइतराानादयताआलयअसतय.

5.3 नवनवध फळ

5.2 आपली आवड

आपणजयवनसपहतजनयवपराहणजनयअननपदारगाखातोतयचाागलयवउततमदजागाचयचअसणयआवशयकआहय.अनयराआपणरोगासबळीपडहकवाआपलीपरकतीहबघडयल.अननपदारााचाराग,वास,पोत,दजागा,चवयाामधययबदलहोणयवतयाातीलपोषकदरवयााचानाशहोणयमहणजयचअननहबघाडहोय.

नवचार करा व चचाध करा.

36

गणातमक अनननासाडी ( ) ःअननरकषणकरतानाअननसरकषयचयाचकीचयापदधतीवापरणय,परररकषकााचाअहतरयकीवापरकरणय,अननअहतहशजवणय,भाजयाहचरननातरधणय,अननतयारहोऊनतयगराहकापयातपोहोचणयासलागणाऱयावयळयचाअादाजचकणय,तसयचदराकषय,आाबययााचीअयायगयहाताळणीइतयादीगोषीअननाचयागणातमकनासाडीलाकारणीभतठरतात.

लगसमाराभात अकषता महणन वापरणयातययणारय ताादळ व अननपदारााचा अपवययकसाटाळताययईल?

नवचार करा व चचाध करा.

अननसाठवण व सरकषा( ) अननपदारगा राड करणय, वाळवणय, सकवणय, उकळणय,हवाबाद डबयात ठयवणय. अशा अननपदारगा सरहकषतपणयसाठवणयाचया पदधतीची माहहती आपण मागील इयततयतघयतली आहय. या हवहवध पदधतीमळय अननपदाराात होणारीसकमजीवााचीवाढरोखलीजातयआहणतयखराबहोतनाहीत.अननरकषण व प ररकषण अननरकषण ःवयगवयगळाकारणाानीअननातीलसकमजीववाढनतयखराबहोणय,कीडलागणययाापासनअननसरहकषतठयवणयमहणजयअननरकषणहोय. अननप ररकषण ः अननामधीलअातगगातघटकाामळयहोणाराहबघाड टाळन अनन दीघगाकाळ हटकवणयासाठी तयामधययवयगवयगळा परररकषकााचा वापर कला जातो. या पदधतीलाअननपरररकषणअसयमहणतात.

अनन वाया जाऊ नय, अननाची नासाडी होऊ नय यासाठी तमची भनमका काय असल?1. आवशयकतयवढयचअननताटातवाढनघयावय.2. अननजासतवयळहशजवनका.3. हश कअननटाकन दयऊ नका, योगय पदधतीनय तय

पनहावापरा.4. आवशयक तयवढयच अननधानय, फळय, भाजया यााची

खरयदीकरा.अहधकखरयदीचामोहटाळा.5. अननधानय व इतर ततसम पदारााची योगय पदधतीनय

साठवणककरा.उदा.फळय,भाजया,दधइतयादी.6. हवाबादडबय,बाटलयाामधीलपदारााचीवापरणयायोगय

तारीखपाहनघयावतयातारखयपवणीचहयपदारगावापरा.7. ताटातघयतलयलयसवगापदारगासापवा.

कोण काय करत?अनन अानण षध परशासन ( ) अननआहण षधययााचयपरमाणीकरणकरन तयााचया हनहमगातीवर व वाटपावरहनयातण ठयवणारी ही शासकीय यातणाआहय. अननसरहकषतता आहण मानााकनयकायदा 2006 अनसार भारतीयअननसरहकषतताआहणमानााकनयपराहधकरण(FSSAI) या सासरयची सरापनाकरणयातआलयलीआहय.साकतसरळयः . . .

. . . .

जागनतक अननसरकषा नदन 16 टोबर

अननसरकषा करण व अनननासाडी टाळण.

37



महाराषातलासलगाावययरयकाादयवबटाटययाावरवनवीमाबईययरयमसालयाचयापदाराावर हकरणीयन करणारी सायातयअसलयलीकदरयउभारलयलीआहयत.

वाढलयलया तापमानाचावापर करन अननपदाराामधययसकमजीवााचीवाढरोखनतयााचीगणवतता हटकवन ठयवणयाचीपदधती जीवाण शासतज लईपाशचरयाानीहवकहसतकली.

अननरकषण पदधती

नकरणीयन या पदधतीत अननपदाराावर आयनीभवनकरणाऱया हकरणााचा मारा करतात उदा., उ ऊजागायकत इलयकटॉन, तवरकाादवारा (ॲसकसलरयटर)हनहमगातकष-हकरणवाहकरणोतसारीसमसराहनकाादवारयउतसहजगातगलमाहकरण.यापरहरिययमळयसकमजीव,बरशीव कीटकााचा नाश होतो. फळााचया हपकणयाचाकालावधीवाढलयामळयतयााचीहानीकमीहोतय.तसयचअाकरणयाची परहरिया माद झालयामळय बटाटय, काादयइतयादी अननपदारगा जासत कालावधीसाठी हटकशकतात.

कीटकनाशकाचा वापर पोतयाात धानय भरलयावरमयललहरऑनचा फवारा पोतयाावरमारतात.

धरीकरण यामधययधरदयऊनअननसारहकषतकलय जातय. यासाठी ॲलयहमहनअमफॉसफाइडवापरतात.

पा चरीकरण या पदधतीनय दध हकवा ततसम पदारगाहवहशष तापमानापयात उदा., दध 80

सयसलसअसला15 हमहनटय तापवलयजातय वनातरताबडतोब तय राड कलय जातय. यामळय दधातीलसकमजीवााचानाशहोऊनतयदीघगाकाळहटकतय.

गाठणीकरण कमीतापमानालाअननपदाराातीलजहवकवरासायहनक परहरियााचा वयग मादावतो तयामळयअननपदारगा खप काळ हटक शकतात. यासाठीचघरातील शीतकपाटाचा (रयह जरयटर) उपयोगकरतात.

वायचा वापरवयफसगावइतरखादपदारगाहवाबाद हपशवयाामधययबादकरताना नायटोजन वायचा उपयोग करन तयाातीलकीटकवबरशीचयावाढीलाआळाघातलाजातो.

प ररकषकाचा वापरनसनगधक प ररकषक हनसगगातः उपलबधअसणारय पदारगायात परामखयानय मीठ, साखर, तयलवापरन बनवलयली लोणची, जाम,मरााबय,पयठाइतयादीपदारगातयारकरतात.रासायननक प ररकषक यात परामखयानय ॲसयहटक आमल(सवहनयगर),सायहटकआमल,सोहडअमबयनझोएटतसयचकाहीनायटयटवनायटाइटकषारााचावापरकरनसॉस,जयली,जाम,हशजवणयास तयार भाजया व अननाचीतयारपाहकटय इतयादीखपकालावधी-साठीहटकवनठयवताययतात.

38

खालील तकता पणध करा.अ. क. अननपदाथध भसळीच पदाथध1. दध .......................

2. लालहतखट .......................

3. ................ पपईचयाहबया4. आइसरिीम ....................

भयसळयकत अननामळय लहान-मोठय, गरीब-शरीमात सवााचयाच आरोगयाला धोका पोहोचतो.अननातीलवयगवयगळाभयसळीचय वयगवयगळय पररणामअसतात. काही भयसळीचया पदाराामळय पोटाचयआजारहकवाहवषबाधाहोऊशकतय.काहीपरकारचयभयसळयकतअननदीघगाकाळपयातखाललयानयशरीरातीलअवयवााचयाकायागावरहवपरीतपररणामहोतात.तसयचकनसरसारखयदधगाररोगहोणयाचाधोकासाभवतो.

अननभयसळमहणजयकाय?थोड आठवा.

अननभसळ अशीही होत.1.अननपदाराातीलकाहीमहतवाचयघटककाढनघयणय.उदा.,दधातीलससनगधााशतसयचलवाग,वयलदोडययााचयअककाढनघयणय.

2.कमी परतीचा, सवसत हकवा अखाद पदारगाहकवाअपायकारकरागहमसळणय.

3.अपायकारक पदारगा वापरणय. उदा., बारीकदगड, खडय, लोखाडी चरा, घोडाची लीद,यररया,लाकडीभसाइतयादी.

अननपदाथध भसळ चाचणी नन कषधदध पाणी दधाचाएकरबकाचपटटीवरठयवन

काचपटटीरोडीहतरकसकरा,जयणयकरनदधाचारबखालीओघळयल.

काचपटटीवरओघळणयाचीपााढरीखणनहदसलयासदधातपाणीहमसळलयलयअसतय.

हमरचीपावडर

हवटााचीभकटी

एकचमचाहमरचीपावडरचाचपातातघयऊनतयातअधजचाचपातभरयलएवढयपाणीघया.दरावणढवळनपाचहमहनटयससररकरणयासाठीठयवा.

जरपाणयाचयातळाशीलालरराचासाठाजमाझालाअसयल,तरहमरचीपावडरमधययहवटााचीभकटीहमसळलयलीआहयहयसमजावय.

हळदपावडर मयटलहनलयलो

परीकषानळीतहचमटभरहळदपावडरघयऊनतयातरोडयपाणीटाकावहमशरणढवळा.तयातराययडयती हायडो ोररकआमलटाका.

ती हायडो ोररकआमलामळयहमशरणालालालसररागययतो.हळदपावडरमधययमयटलहनलयलोचीभयसळअसलयासलालसररागकायमराहतो.

रवा लायहकण रवयातनएकचाबकहफरवा. चाबकासलोहकीसहचकटलयासरवयातलोहकीसाचीभयसळअसतय.

नवचार करा. आपणआपलयादनाहदनजीवनातनयमककायखातआहोतवआपलयअननसकसआहयकायाचापरतययकानयहवचारकरणयआवशयकआहय.

अननभसळ कशी शोधाल?

इटरनट माझा नमत. . e. वरअननभयसळओळखणयाचयसवहहडओपहावतयाआधारयअननभयसळओळखपयटीतयारकरा.

39


1 54मधययलोकसभयनयअननभयसळपरहतबाधक कायदा सामत कला. यामधययवयळोवयळी सधारणा करन 1 76 मधययकायदातील तरतदीनसार अपायकारकपदारााची भयसळ करणाऱयास जनमठयपयचीतरतद करणयात अाली आहय. अननाचीसाठवण योगय हठकाणी व योगय परकारयवहावी,अननपदाराावरीलवयषनअननालाव षधाला घातक नसावय, तयावरहनहमगातीचा हदनााक, कालावधी वसाठवणयासाबाधी सचना सपषपणयहलहहलयलया असावयात अशा अनयकतरतदीकलयाआहयत.

पसतक माझा नमत. अननपदारागातीलभयसळयासादभागातअहधकमाहहतीदयणारीपसतकहमळवा,वाचावअननभयसळओळखा.


1. फळाानाअहधकसवाहदषवआकषगाकबनवणयासाठीतयाानारासायहनकपदारााचयइाजयकशनहदलयजातय.

2.दधहवरितय दधाची ससनगधता वाढावी महणन दधातयररयाहमसळतात.

3. आपलय नकसान कमी होणयासाठी हवरितय हकतययकहवाबाद डबयआहण पाहकटय यााचयावरची ‘एकसपायरीडयट’बदलतात.

4. आकषगाक व हपवळीधमक हपकलयासारखी हदसणारीकळी, तसयच अनय काही फळय हपकवणयासाठीकसलशअम काबागाइड व इतर काही रसायनााचा वापरकलयलाअसतो.

5. शीतपययाामधयय अनयकदा काब नयटयड सोडा, फॉसफररकॲहसडइतयादीघातकपदारगावापरलयलयअसतात.

सवा याय

1. नदलया पयाधयापकी यो य पयाधय ननवडन नवधान पणध करा.

(हकरणीयन, हनजगालीकरण, पाशचरीकरण, नसहगगाकपरररकषक,रासायहनकपरररकषक)

अ. शयतातील धानय परखर सयगापरकाशात सकवणययाला...................असयमहणतात.

आ.दध व ततसम पदारगा हवहशष तापमानापयाततापवनताबडतोबराडकरतात.अननपदारााचयापरररकषणाचया या पदधतीला ................

असयमहणतात. इ. मीठहय................आहय. इ. सवहनयगरहय.................आहय.2. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा. अ.दधाचयपाशचरीकरणकसयकरतात? आ.भयसळयकतअननपदारगाकाखाऊनययत?

इ. घरामधील अनन सरहकषत राहणयासाठी तमचयआईबाबाकायकाळजीघयतात?

ई. अननहबघाड कसा होतो? अननहबघाड करणारयहवहवधघटककोणतय?

उ. अनन हटकवणयाचया कोणतया पदधतीचा वापरतमहीकराल?

3. काय कराव बर? अ. बाजारातअनयकहमठाईवालयउघडावरहमठाईची

हवरिीकरतात. आ.पाणीपरी हवरिता असवचछ हातानयच पाणीपरी

बनवतआहय. इ. बाजारातन भरपर भाजीपाला, फळय हवकत

आणलीआहयत. ई. उादीर,झरळ,पालयाापासनअननपदारााचयरकषण

करायचयआहय.

4

4. आमचयातील वगळा कोण ह शोधा.अ. मीठ, सवहनयगर, सायहटक आमल, सोहडअम

बयनझोएट.आ.लाखीचीडाळ,हवटााचीभकटी,मयटलहनलयलो,

हळदपावडर.इ. कळी,सफरचाद,पयर,बदाम.ई. साठवणय,गोठवणय,हनवळणय,सकवणय.

5. खालील तकता पणध करा.

रि. पदारगा भयसळ1. ----- मयटलहनलयलो2. हमरी -----3. ----- लोहकीस4. मध -----

6. अस का घडत त नलहन तयावर काय उपाय करतायतील त सागा.अ.गणातमकअनननासाडीहोतआहय.आ.हशजवलयलाभातक ालागतआहय.इ. बाजारातनआणलयलागहरोडाओलसरआहय.ई. दहाचीचवआाबट/कडवटलागतआहय.उ. खपवयळापवणीकापलयलयफळकाळयपडलयआहय.

7. कारण नलहा.1. 5 सयसलसअसतापमानालाअननपदारगासरहकषत

राहतात.2. सधया मोठा समाराभात बफ पदधतीचा वापर

करतात.उपकम ः

1. तमचयाघरातीलसवयापाकघरातजाऊनतयरीलअननसरकषावअनननासाडीयााबाबतनोदीकरा.

2. अननपदाराातील भयसळ ओळखणयाची हवहवधउदाहरणयहवजानपरदशगानातसादरकरा.

t t t

41

हचतातदाखवलयलयाहवहवधवसतवपदारााचयमापनकसयकलयजातय?ननरीकषण करा व चचाध करा.

भौनतक राशी ( ) दनाहदन जीवनात वयगवयगळा वसत व पदारााचय मापन कलय जातय. उदाहरणारगा, फळभाजया, धानय यााचयवसतमान शरीर,दरवपदारगायााचयतापमान दरव,सराय,वाययााचयआकारमान हवहवधपदारााचीघनता,वाहनााचावयगइतयादी.वसतमान,वजन,अातर,वयग,तापमान,आकारमानइतयादीराशीनाभौनतक राशीअसयमहटलयजातय. भौहतकराशीचयपररमाण( )साागणयासाठीमलय( )वएकक( )यााचावापरकरतात.उदाहरणारगा,सवरालीदररोजदोनहकलोमीटरचालतय.याउदाहरणामधययअातरयाभौहतकराशीचयपररमाणसपषकरतानादोनहयअातराचयमलयअसनहकलोमीटरहयअातराचयएककवापरलयआहय.

वसतमान ( ) पदारागातील दरवयसाचयाला वसतमान महणतात. पदारागातनसहगगाकपणय ससरतीबदलास हवरोध करणयाची परवतती असतयमहणजयचजडतवअसतय.वसतमानहयवसतचयाजडतवाचयगणातमकमापआहय.हजतकवसतमानजासतहततकजडतवहीजासतअसतय.वसतमान ही अनदश राशी आह.जगातकोठयहीगयलयतरीतयबदलतनाही मात वसतमानआहण वजन या दोन हभनन राशीआहयत.वसतमानगरलमहकवाहकलोगरलमयाएककातमोजतात. दकानदाराकडील दोनपारडााचातराजवापरनआपणदोनवसतमानााचीतलनाकरतो.वजन ( ) जया वसत आपण गरलम, हकलोगरलममधयय मोजतो तय तयााचयवजननसनवसतमानआहय.यावसतमानावरजयवढयगरतवीयबलकायगाकरतयतयालावजनअसयमहणतात.एखादावसतलापथवीजयागरतवीयबलानयआपलयाकदराचयाहदशयनयआकहषगातकरतय,तयालावसतचयवजनअसयमहणतात.महणनवजन ही सनदश राशी आह.तीपथवीवरीलवयगवयगळाहठकाणीवयगवयगळीभरतय.

6.1 नवनवध वसत व पदाथध

अनदश राशी ( ) कवळपररमाणाचयासाहाययानयपणगापणयवयकतकरताययणारीराशीमहणजयअहदशराशीहोय. उदाहरणारगा, लााबी, रदी, कषयतफळ,वसतमान,तापमान,घनता,कालावधी,कायगाइतयादी राशी वयकत करणयासाठी कवळपररमाणाचामहणजयचमलयवएककाचावापरहोतो. उदाहरणारगा रसतयाची लााबी दोनहकलोमीटर,101 फरनहाइटतापइतयादी.सनदश राशी ( ) पररमाण व हदशा यााचया साहाययानयपणगापणय वयकत करता ययणारी राशी महणजयसहदशराशीहोय. हवसरापन,वयगयासहदशराशीआहयत.उदाहरणारगा,20हकलोमीटरहवसरापनउततरहदशयस, माबईचया हदशययनय आकाशात 500हकमीपरहततासवयगानयचाललयलयहवमान.

रीकषण करा व चचाधरीकषण करा व चचाधरीकषण करा व च करा.चाध करा.चाध

6. भौनतक राशीच मापन

42

1. वसतचय वजन धवावर जासतीत जासत, तर हवषववततावर सवाातकमीकाराहील?

2.वसतचयवजनउाचजागयवरसमदरसपाटीपयकषाकमीकाराहील?


वसतमान,वजन,अातर,वयग,तापमानइतयादीभौहतकराशीचयमोजमापकरतअसतानाएकाचएककाचावापरकरताययईलका? दनाहदन वयवहारात आपण वयगवयगळा भौहतक राशीचयमोजमाप करत असतो. भौहतक राशी या एकमयकाापासन हभननअसलयानय परतययक राशीचय मोजमाप करणयासाठी हवहशष एककवापरलय जातय, महणन वयगवयगळा राशीचय मोजमाप करतानातयानसारहनरहनराळीएककवापरतात.


आपलयाला पथवीचया गरतवीयबलामळय वजन असतय. चादराचय गरतवीयबल कमी असलयानय तयरय पथवीपयकषाआपलयवजनकमीभरतय.वसतमानमातदोनहीहीहठकाणीसारखयचअसतय.

करन पहा.ह नहमी लकषात ठवा.

परचनलत मापन पदधती 1.एमकएस(MKS)पदधती-यामापनपदधतीतलााबीमीटरमधययवसतमानहकलोगरलममधयय वकाळ (वयळ) सयकदाातमोजतात. 2.सीजीएस(C )पदधती-यामापन पदधतीत लााबी सहटमीटरमधयय,वसतमान गरलममधयय व काळ (वयळ)सयकदातमोजतात. एमकएस या मापन पदधतीमधययलााबी, वसतमान व काळ या राशीआधारभत मानणयात ययतात. तयााचाउपयोगकरनइतरराशीचयमापनहोतय.

खालील तकता पणध करा.भौनतक राशी वसतमान हकलोगरलम गरलमलााबीवयळचाल

परमानणत मापन ( )

1.सतळीचागाडा घया.वगागातीलएका हवदाथयागानयचारहातसतळी मोजन तयरय तीकापावी.आता इतर हवदाथयाानीअशाचपरकारय4-4हातसतळीकापावी.आतासवगातकडयएकतजळवावयआहणतयााचयएकटोकएकतपकडावय.आतासवगातकडयबरोबरएकाचलााबीचयभरतातकातयपाहावय.कायआढळलय? 2. वगागातीलकोणतयाही एका बाकाची लााबी तमही वतमचयहमतहमळनपरतययकाचयाहवतीनयमायजा.परतययकानयमोजलयलीलााबीएकसारखीआलीका?असयकाझालयअसयल? मापनासाठी परमाहणत मापााची आवशयकता असतय. यामापाानापरमाहणतएककमहणतात. अचकमापनकरतानाहनरहनराळाराशीचयमोजमापकरावयलागतय.कोणतयाही राशीचय मोजमाप तया राशीसाठीसहनसशचतकलयलया एककामधयय आपण करतो. उदाहरणारगा, लााबीमोजणयासाठी मीटर ( ) हय एकक सहनसशचत कलयलय आहय.तयासाठीएकहवहशषअातरमहणजय1.0मीटरअसयपरमाणमानलयआहय.अशापरमाणएककाचीआवशयकताकाबरयआहय?समजा,लााबी मोजणयासाठी ताणलयला ‘हात’ हय एकक मानलय. याएककाचावापरकरनदोनहात,तीनहातअशापरकारयकापडमोजताययईल,मातअसयकलयावरपरतययकानयमोजलयलयाकापडाचीलााबी वयगवयगळीययईल. तयामळयलााबी मोजणयासाठी ‘हात’ हयपरमाणएककहोऊशकतनाही.

43

भौहतकराशीअनयकआहयत,पराततयाापकीबहतयकराशीएकमयकााशीहनगहडतआहयत.जसय,‘चाल’हीराशी‘अातर’आहण‘काळ’याराशीचयगणोततरआहय,हयतमहीमागीलवषणीहशकलाआहात.


तमचयावगागाचयकषयतफळकाढा. कषयतफळकाढणयासाठीतमहीकोणतयाराशीहवचारातघयतलयाआहयत? पायाभत राशी ःअनयकराशीपकीकाहीराशीहनवडनतयााचयपरमाणठरवलयतरीतयपरयसयआहय.वरीलउदाहरणाावरनतमचयालकषातययईल,कीलााबीवकाळयाराशीचयपरमाणठरवणययोगयठरयल.अशाराशीना‘पायाभतराशी’वतयााचयापरमाणास ‘पायाभत परमाण’ महणतात. अरागातच पायाभतपरमाण सवााना उपलबध असलय पाहहजय आहण तय बदलतयअसताकामानयय.

एककाची आतरराषटीय पदधती ः सात पायाभतराशीवर आधाररत अशी एककााची आातरराषीय पदधती

e e a al ( ) सधया जगभरात वापरलीजातय.यापदधतीलाचमयहटकपदधतीअसयहीमहणतात. यानसारलााबी,वसतमानवकाळयापायाभतराशीचयाएककााची नावयआहण हचनहय सोबतचया तकतयामधयय हदलीआहयत.राशी एककाच नाव एकक नच हलााबी मीटर mवसतमान हकलोगरलम kgकाळ सयकद s

पायाभत राशीच परमाण वसतमानाचय परमाण महणन पलहटनम-इररहडयम साहमशराचा एक भरीव दाडगोल पलररसययरीलआातरराषीयवजनमापसासरयमधययठयवलाआहय. आातरराषीय करारानसार तयाचयावसतमानाला एक हकलोगरलम महणतात.हाआहदरपाचयाअहधकतअचकअशापरतीपरमाणीकरणकरणाऱयाजगभरातीलपरयायगशाळा/सासराामधययठयवणयातआलयलयाआहयत. पलररस ययरील आातरराषीय सासरयमधययठयवलयलया पलहटनम-इररहडयम साहमशराचया याआहदरप पटटीवर दोन सकम रयषा कोरलयलयाआहयत.यादोनरयषाामधीलअातर‘मीटर’महणनपरमाण मानलय आहय. या आहदरप पटटीचयाअचकपरतीतयारकरनजगभरातपरमाणीकरणकरणाऱया परयोगशाळा/सासराामधयय हदलयलयाआहयत. पथवीचया एका पररवलनास जो वयळलागतो, तोअचकसाधनानय मोजन तयास 24तासधरनएकहदवसपरमाहणतकलाजातअसय.तासाची60हमहनटयवएकहमहनटाचय60सयकदयापरमाणयएकसयकदपरमाहणतकलाजातो.

इततहासात डोकावताना..... मानवालाजयवहा मोजमापकरणयाची महणजयच मापनाची गरजभासलागली, तयवहा तयानय पहहलयाादासवतःचयाशरीराचयाभागााचावापरकरणयसरकलय.पराचीनकाळातइहजपतमधययमाणसाचयाकोपरापासनमधलयाबोटाचयाटोकापयातचयाअातरास‘कयहबट’असयमहणत.परतययकवयकतीनसारहयमापवयगवयगळयअसय,महणनराजाचय‘कयहबट’हयपरमाणमानणयातययतअसय.तसयचपवणीआपलयाकडय‘गाज’यामापानयसोनयतोलतअसत.कालमापनासाठीवाळचयघडाळवापरलयजातअसय.तयतमहीपाहहलयआहयका?

मानहती नमळवा. .अणघडाळमहणजयकाय?तयकोठयठयवलयआहय?.मीटरहयपरमाणहनसशचतकरणयासाठीपरकाशाचयावयगाचाउपयोगकसाकरतात?

44

ननरीकषण करा व चचाध करा. हचतातीलचकीचयामापनपदधतीचाशोधघयावतयाचयकारणसाागा.

अचक मापनाच महतव मापन हकतीअचकअसावय,हयमापनकशासाठीहोणारयावरठरतय.तयापरमाणययोगयतयासाधनाचावापरमापनासाठीकरावालागतो.मौलयवान, हवशयष महतवाचया आहण अलप परमाणात वापरलयाजाणाऱया पदारााचय मोजमाप नयहमीच अहधक काटयकोरपणय आहणअचककलयजातय.तातजानाचयापरगतीमळयअातर,वसतमान,काळ,तापमान इतयादी राशीची सकम मापनयही अचकपणय करणारी साधनयआता उपलबध आहयत. जसय, अतयात महतवाचया रिीडासपधााशीहनगहडतअातरयवकाळ,सोनयाचयवसतमान,शरीराचयतापमान.मोजमाप करत असतानाचया काही परमख तटी 1.योगयसाधनााचावापरनकरणय. 2.साधनााचायोगयपदधतीनयवापरनकरणय. याहशवायहोणाऱयाइतरतटीचीयादीकरा. पयटोलपापावरजयवढयलीटरपयटोलघयतलयाचयदशगावलयजातय,हततकपयटोलपरतयकषातहमळालयआहयकायाचीखातीकरणयासाठीपरमाहणतमापानय तय अधनमधन तपासणय गरजयचय असतय, यालाच परमाणीकरणअसयमहणतात.बाजारातीलवजनयवमापयवयळोवयळीपरमाहणतकरणयगरजयचयअसतय. हकराणा दकान/भाजी माडईमधयय वसत/भाजी हवकत घयतानातमहीहयकाळजीपवगाकपहावतमचयापालकाानाहीसाागा.1.तराजवरवजनमापहवभागाचापरमाहणतछापआहयका?2.तराजससररआहयका?तराजचाकाटासरळआहयका?3.मापधातचयचआहयका?तराजकसाधरलाआहय?4.तराजचयापारडाचीखालचीबाजकशीआहय?

कोण काय करत?गराहकााची वजनमापामाधयय

फसवणक होऊ नयय, यासाठीशासनाचया अनन, नागरी परवठा वगराहक सारकषण हवभागात वजनमापउपहवभाग कायगारत असतो. याउपहवभागाचय अहधकारी हठकहठकाणीजाऊनयोगयवजनवापरलयजातआहयकी नाही, तराज योगयआहयकी नाहीयाचीखातीकरतअसतात.परमाहणतवजनमापय वापरणय कायदानयबाधनकारक कलय आहय. वजनमापउतपादन, हवरिी व दरसती याासाठीआवशयक तय परवानय दयणयाचय कामशासनाचावजनमापउपहवभागकरतो.


1. www.legalmetrology.maharashtra.gov.in 2. नवी नदली यथ राषटीय भौनतकी परयोगशाळत मीटर, नकलोगरम, सकद, कलवन, अनपअर, कडला हया सहा मलभत एककाची परमाण ठवली आहत. www.nplindia.org/npl-charter

6.2 नवनवध मापन पदधती

45


धरणामधयय हकती पाणीसाठतआहय, हकती पाणीधरणातनसोडलयआहय,सधयाधरणामधयय हकतीपाणीसाठाहश कआहय,यासादभाातीलबातमयापावसाळाचयाकाळाततमही कलया,पाहहलयातसयचवाचलयाअसतील.यााबाबतीततमहाालाखालीलबाबीमाहीतआहयतका?1TMCपाणीमहणजय e a ll ee महणजयएकअबजघनफटपाणीहोय.1घनफटमहणजय28.317लीटर.1TMC 283168465 2लीटरमहणजयचसमारय28.317अबजलीटर.

1. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ.परतययकगरहावरएकाचवसतचयवजनवयगवयगळयका

भरतय?आ.दनाहदनजीवनामधययअचकमापनासादभागाततमही

कोणतीकाळजीघयाल?इ. वसतमानववजनयाामधययकायफरकआहय?

2. सागा लाव मी कोणाशी जोडी? अ गट ब गट1. वयग अ.लीटर2. कषयतफळ आ.हकलोगरलम3. आकारमान इ.मीटर/सयकद4. वसतमान ई.हकलोगरलम/घनमीटर5. घनता उ.चौरसमीटर

3. उदाहरणासनहत सपष करा.अ.अहदशराशीआ.सहदशराशी

4. मापनात आ ळणा या तटी उदाहरणाचया साहा यानसपष करा.

5. कारण नलहा.अ.शरीराचयाभागााचावापरकरनमोजमापकरणय

योगयनाही.आ.ठरावीककालावधीनातरवजनवमापयपरमाहणत

करनघयणयआवशयकअसतय.6. अचक मापनाची आव यकता व तयासाठी

वापरायची साधन कोणती त सपष करा.

उपकम ःदनाहदनजीवनामधययवापरातययणाऱयाहवहवधभौहतकराशीवतयााचयमापनकरणयासाठीअसणारीसाधनय/साहहतययााचयाहवषयीमाहहतीसागरहहतकरा.

सवा याय

वतधमानपत माझा नमत महाराषातीलहवहवधधरणााचीपाणीसाठवणकषमताहकतीआहय?चालवषणीहवहवधधरणाातनऑगसट,सपटबरवऑकटोबरमधययझालयलयापाणयाचयाहवसगागाचीवतयाचयापररणामााचीमाहहतीहमळवा.

t t t

46


7.1 कायध

अतर व नवसथापन ( )

रणहजतचयघरAयाहठकाणीआहय.Dयाहठकाणीतयाचयाशाळयतपोहोचणयासाठीतयानयकापलयलयअातरबाजचया हचतात दाखवलय आहय. रणहजतनय हदशयचाहवचार न करताAB+BC+CD अातर कापलय. मातअसय कलयावर तयाचय हवसरापन AD इतक झालय.हचतामधयय रणहजतचय घरापासन शाळयपयात झालयलयहवसरापन तटक रयषाAD नय दाखवलयआहय.AD हयरणहजतचया घरापासन शाळयपयातचय सरळ रयषयतीलकमीतकमीअातरआहय. एकाहवहशषहदशयनयसरळरयषयतकापलयलयाकमीतकमीअातरासहवसरापनअसयमहणतात.

चाल व वग ( )1. चालमहणजयकाय?2. चालकाढणयाचयसतकोणतयआहय?

जयवहाआपणएखादागाडीचीचाल40हकमीपरहततास असय साागतो तयवहा हदशा साागणयाचीआवशयकता नसतय, परात वादळ एखादा हनसशचतहठकाणी ययणार की नाही याची कलपना ययणयासाठीहदशयचाउ यखकरणयअहनवायगाठरतय.

थोड आठवा. गतीमहणजयकाय?गतीमधययबदलकशामळयहोतो?

वसतवर बलकायगाकरतय तयवहा हतचया गतीमधययहकवा आकारामधयय बदल होतो. हय आपण पाहहलयअाहय.आताबलानयकायगाकसयघडतयतयपाह.

अतर ःएखादागहतमानवसतनयहदशयचाहवचारन करता, परतयकष पणगा कलयलया मागागाची लााबीमहणजयअातरहोय.अातरहीअहदशराशीहोय. नवसथापन ः एखादा गहतमान वसतनयआराभीचया हठकाणापासन अाहतम हठकाणापयातपोहोचणयासाठी एका हदशयनय पार कलययलय कमीतकमीअातरमहणजयहवसरापनहोय. हवसरापनामधययअातरवहदशायादोनहीगोषीचाहवचारहोतोमहणनहवसरापनहीसहदशराशीआहय. अातरवहवसरापनयादोनहीराशीचयSIवMKSमापनपदधतीतीलएककमीटर( )हयचआहय.

हवसरापनवयग

हवसरापनालालागलयलावयळ(कालावधी)

वग ः वयग महणजय हवहशष हदशयनय एकककालावधीत वसतनयकापलयलयअातर होय. वसतचावयगखालीलसताचयासाहाययानयकाढताययतो.

5 मीटर

(8 नम

ननट)

1 मीटर

7 मीटर (11 नमननट)

3 म

ीटर (

6 नम

ननट)

7.2 अतर व नवसथापन

7. गती, बल व कायध

47

चला एकक शोधया.कती चाल वगसतहलहा. चाल वयगराशीचीएककहलहा. अातरः---कालावधीः--- हवसरापनः---कालावधीः---सताामधययराशी वजीएककठयवा.तमहाालाचालववयगयााचयएककहमळयल.

चालहकवावयगाचयएककहयमीटर/सयकदमहणजय( / )असयहलहहलयजातय. वरीलसतााचावापरकरनआकती7.2परमाणयरणहजतचाशाळयतजाणयाचावयगवचालकाढया.रणहजतनयघरापासनशाळयपयातपरतयकषकापलयलयअातर A C C 500मीटर 700मीटर 300मीटर 1500मीटररणहजतलाघरापासनशाळयपयातपोहोचणयासाठीलागलयलाएकणवयळ 8हमहनटय 11हमहनटय 6हमहनटय 25हमहनटयरणहजतचयघरापासनशाळयपयातझालयलयहवसरापन 1000मीटरअ.रणहजतचाशाळयतजाणयाचावयग

ब.रणहजतचीशाळयतजाणयाचीचाल

रणहजतनयशाळयतजातानाकमीतकमीअातराचासरळमागगाघयतलानाही.तयामळयतयाचावयगवचालयााचयपररमाणवयगवयगळयअालय.जररणहजतपरतयकषातADयासरळमागागानयगयलातरतयाचावयगवचालयााचयपररमाणएकचअसयल. सरासरी वग व तातकानलक वग ः एखादी वसत सरळ रयषयत जाताना सदधा हतचा वयग बदल शकतो.उदाहरणारगा,एकटकAयाहठकाणापासनDयाहठकाणापयात40हकमीसरळरयषयतजातआहय.महणजयचADएवढयहवसरापनहोईल.

आता CवCDअातरासाठीवयगकाढा.याचाअरगाA , CवCDयाभागाासाठीटकचावयगवयगवयगळाआहय,परातसापणगारसतयासाठीसरासरीवयग40हकमी/तासइतकाआहय.एकाहवहशषकषणीअसलयलयावयगालातातकाहलकवयगअसयमहणतात.हावयगवयगळावयळीवयगवयगळाअसशकतो.

60हकमी/तासABअातराचापरहततासवयग 10हकमी60हकमी

10हमहनटय60हमहनटय

1000मीटर

25हमहनटय 40मीटर 0.66मीटर/सयकद

60सयकद

हवसरापनवयग एकणलागलयलावयळ

1500मीटर

25हमहनटय 60मीटर 1मीटर/सयकद

60सयकद

कापलयलयअातरचाल वयळ

तयालालागणाराएकणकालावधीजर1तासअसयल, तर तयाचा सरासरी वयग 40 हकमी/तासइतकाहोईल परातABहय10 हकमीअातरटकनय10हमहनटाात,BCहयअातर20हमहनटाातआहणCDहयअातर30हमहनटाातपारकलयअसयल,तर

A C10हकमी10हकमी20हकमी

7.3 नवसथापन

48


वयगातीलबदलतवरण बदलासलागलयलाकालावधी

तवरण( )

मागील उदाहरणात AB हय अातर टकनय 60 हकमी/तासइतकयावयगानय,तरBCहयअातर30हकमी/तासइतकयावयगानयपारकलयआहयवCDहयअातर40हकमी/तासवयगानयकापलयआहय,महणजयBCहाअातरासाठीचयावयगापयकषाC अातरासाठीचावयगजासतआहय.वयगातीलहाबदलहकतीसयकदाामधययहोतो,तयावरनपरहतसयकदातहोणारावयगातीलबदलकाढताययतो.तयालाचतवरणअसयमहणतात.हयतवरणकशामळयघडतय?

बल आनण तवरण ( )

एकामोठागळगळीतपषठभागाचयाटयबलावरकाचयचीखयळातलीगोटीघयऊनतीघरागळतजाऊदा.काहीवयळानातरहतचावयगमादावयलवतीरााबयल.करमबोडगावरसटायकरनयढकललयलीसोगटीसदधाअशीचपढयजाऊनरााबयल.करमबोडगावरपावडरटाकनसोगटीढकललयासतीजासतकाळपढयजातराहीलवनातररााबयल.

यावरनकायलकषातययतय?

घषगाणबलामळयसोगटीचावयगकमीहोतोवसोगटीरााबतय.करमबोडगावसोगटीयााचयातीलघषगाणकमीकलय,तरसोगटीअहधककाळचालतराहतय.महणजयचएखादागहतमानवसतवरकोणतयहीघषगाणबलकायगाकरतनसयलतरतीवसतएकसारखयावयगानयचालतराहील. बलआहण तयामळयघडणाऱया तवरणासाबाधीचाअभयासपररमसरअायझलकनयटनयाशासतजानयकला.

यटनचा गनतनवषयक पनहला ननयम ः एखादावसतवरबलकायगाकरतनसयल,तरतयावसतचावयगबदलतनाही,अरागाततयावसतचयतवरणघडतनाही.वयगळाशबदाातसाागायचयझालयतरबललावलयनसतानावसतजरससररअसयलतरतीससररराहील.हतलागतीअसयल,तरतीएकाचवयगानयवहदशयनयसततपढयजातराहील.

तवरणहासहदशराशीचयएकक / 2असयआहय.हयपडताळनपहा.जरा डोक चालवा.

टकचाचालकतवरकाचा( )वापरकरनवयगजासतहकवाकमीकरतअसतोहयतमहाालामाहीतआहय.हसपरागवरचालणारीखयळणयातीलमोटारतमहीपाहहलीअसयल.सपाटजहमनीवरचावीदयऊनसोडलयावरतीसरळजातय,परातएकाबाजनयधककाहदलयासहदशाबदलनतीपढयजातय.पढयहभातीलाधडकलयासरााबतयमहणजयचहतचयावयगातबदलहोतो.हाबदलकसाघडला?तयामोटारीचाबाहयरीलकशाशीतरीसापकआलयानयहयघडतय.फटबॉलचयामदानावरसरळजातअसणाऱयाचडचीहदशाकशीबदलतय?एखादाखयळाडतोचडपायानयढकलनतयाचीहदशाबदलतानाआपणपाहतो.हदशाबदलणयामळयचडचावयगबदलतो,महणजयचतवरणघडतय.हयतवरणघडवणारीजीकाहीआातरहरियाआहय,हतलाचबलअसयमहणतात.हयबलवसतवरकायगाकरतय.

7.4 बल आनण तवरण

49

बलमहणजयकायहयतमहीसमजनघयतलयआहय.बलामळयवसतचयतवरणघडतयहयतमहीपाहहलय.समजा,तमही‘मापन’यापाठात पाहहलयलय एक हकलोगरलमचय परमाण घषगाण नसलयलयापषठभागावरठयवलयआहण1 / 2इतकयातवरणानयओढलय,तरतयासाठीलावलयलयाबलाला1 (1नयटन)असयमहणतात.

एकालाकडीगळगळीतटयबलावर1हकलोगरलमचयवजनठयवा.टयबलावररोडीटालकमपावडरटाकनवयवससरतपसरवा.आता1हकलोगरलमचयवजन1 / 2.इतकयातवरणानयओढा.पनहा2 / 2इतकयातवरणानयओढा.महणजयचआता2Nइतकबलतमहीलावलय.यापरयोगासाठीबऱयाचचाचणयाकरावयालागतील.


तवरणहीसहदशराशीआहय.बलहीसदधासहदशराशीआहयका?


वसतवरबललावलयानयहोणारय हवसरापनआहणकायगायााचासाबाधआपणमागीलइयततयतपाहहलाआहय.कायगा-ऊजागा साबाधाची माहहतीकरनघयतलीआहय.कायगाकरणयाचयाकषमतयलाचऊजागा महणतात, हयहीआपणहशकलोआहोत.

बलहयतयानयहनमागाणकलयलयातवरणानयमोजलयजातय.

बल, नवसथापन व कायध ( , )

शयजारीलआकतीतलाकडीठोकळाटयबलावरठयवनदोरीलावन,तीकपपीवरननयऊनवजनालाबााधलीआहय.परयसयवजनलावलयअसताठोकळापढयसरकतानाहदसयल. शयजारीलआकतीतकोणतयबललावलयअाहय?हयबलकसयवाढवताययईल?अहधकबललावलयतरकायहोईल?लावलयलयाबलानयकायगाझालयअसयकधीमहणताययईल? ठोकळापढयसरकलयासतयाचय‘हवसरापन’झालयअसयआपण महण शकतो. हवसरापन झालयामळय बलानय कायगाकलयअसयमहणतात.हयकायगामोजताययईलका?कायगाहयबलव हवसरापनावरअवलाबनअसलयाचयआपलयाला माहीतआहय,महणनचखालीलसतामधययतयााचासाबाधसपषकलाआहय. बलानयकलयलयकायगा (W) वसतलालावलयलय बल( )Íबलाचयाहदशयतझालयलयवसतचयहवसरापन(s) Í SI पदधतीत कायागाचय एकक जयल (J) तर बलाचयएकक नयटन (N)आहण हवसरापनाचय एकक मीटर (m)आहय.CGSपदधतीतकायागाचयएककअगगा(e )आहय.

टयबलावरीललाकडीठोकळालाटयबलाचया पषठभागाशी समाातर असय1Nइतकबललावलयआहणएकमीटरइतकठोकळाचय हवसरापनकलय,तर1 जयल इतककायगा बलानयकलयअसयमहणताययईल.याउदाहरणामधययझालयलयहवसरापनहयबलाचयाहदशयतचझालयलयआहय.

7.5 कायध

लाकडी ठोकळाक पी

वजन

5

सवा याय

1. रकामया जागी कसातील यो य पयाधय नलहा.(ससरर,शनय,बदलती,एकसमान,हवसरापन,वयग,चाल,तवरण,ससररपरातशनयनाही,वाढतय)अ. जर एखादी वसत वयळयचया समपरमाणात अातर

कापत असयल, तर तया वसतची चाल.............असतय.

आ.जरवसतएकसमानवयगानयजातअसयलतरहतचयतवरण.............असतय.

इ. .............हीराशीअहदशराशीआहय.ई. ............. महणजय हवहशष हदशयनय एकक

कालावधीतवसतनयकापलयलयअाातर.2. आकतीच ननरीकषण करा व पर नाची उततर दा.

3हकमी 3हकमी

5हकमी4हकमी

3हकमी

सहचनआहणसमीरमोटरसायकलवरनAयाहठकाणाहनहनघालय. याफाटापाशीवळनCययरयकामकरनCDमागजतय याफाटाशीआलयवपढयययरयपोहोचलय. तयाानाएकण1तासएवढावयळलागला.तयााचयAपासनEपयातचयपरतयकषकापलयलयअातर व हवसरापन काढा. तयावरन चाल काढा.AपासनEपयातA या हदशयनय तयााचावयग हकतीहोता?यावयगालासरासरीवयगमहणताययईलका?

3. खालील गटामधील श दाची यो य जोडी व गटातन ननवडा.

कायगा नयटन अगगा

बल मीटर सयमी.हवसरापन जयल डाईन

4. तारवर बसलला पकषी उडन एक नगरकी घऊन प हाबसलया जागी यतो. तयान एका नगरकीत कापलल एकण अतर व तयाच नवसथापन याबाबत सपषीकरणदा.

5. बल, कायध, नवसथापन, वग, तवरण, अतर या नवनवधसकपना तमचया श दात दननदन जीवनातीलउदाहरणासह सपष करा.

6. एका सपाट व गळगळीत प भागावर एक चड पासन कड घरगळत जात आह. तयाची चाल

2 समी सकद इतकी असन यथ आयावरमागील बाजन पयत तयाला सतत कलल.

पासन यथ गयावर तयाची चाल 4 समीसकद झाली. पासन पयत जाणयासाठी चडला2 सकद वळ लागला, तर व दरमयान चडचनकती तवरण घडल त सागा.

7. खालील उदाहरण सोडवा.अ. एकसारखया वयगानय चाललयलया मोटारीला

रााबवणयासाठी1000 बललावलय,तरीहीमोटार 10 मीटर अातर चालन रााबली. याहठकाणीकायगाहकतीझालय?

आ. 20 हकलोगरलम वसतमानाची गाडी सपाट वगळगळीत रसतयावरन 2N इतक बललावलयावर50मीटरसरळरयषयतगयली,तयवहाबलानयहकतीकायगाकलय?

उपकम ःसरआयझलकनयटनयााचयाबलवतवरणसादभाातीलअभयासाचया हवहवध माहहतीचा सागरह करा वहशकषकााबरोबरचचागाकरा.

t t t

51


थोड आठवा. खालीलपरसागतमहीअनभवलयआहयतका?यापरसागाामधययतसयकाघडलय?

1.कसाावरघासलयलापलससटकचाकगवाहकवामोजपटटीकागदाचयाकपटाानाआकहषगातकरतय. 2.पॉहलसटरपडदाचयाजवळनसारखयययणय-जाणयकलयासपडदाआपलयाकडयआकहषगातहोतो. 3.अाधारातबलाकटहातानयघासनधातचयावसतजवळनयलयासहठणगीपडतय. असयआणखीकोणतयपरसागतमहाालामाहीतआहयत?नवदतपरभार ( ) वरीलसवगाउदाहरणाावरनआपलयालाकायसमजलय?हीउदाहरणयमहणजयआपलयासभोवतालचयावसतामधययभरपरभरनअसलयलाजो‘हवदतपरभार’असतो,तयाचीएकलहानशीझलकहोय.अगदीआपलयाशरीरातहीहवदतपरभारसाठवलयलाअसतो.सवगावसतअहतसकमकणााचयाबनलयलयाअसतात.हवदतपरभारहातयाकणााचाएकआातररकगणधमगाआहय.अशापरकारयजरीभरपरहवदतपरभारअसलातरीतोनयहमीलपलयलयाससरतीतअसतो.कारण तया वसतात दोन हवरदध परकारचय परभार सारखयाच साखययनय असतात. धनपरभार( ) वऋणपरभार (-)हयदोनहीजयवहासमतोलअसताततयवहातीवसत‘उदासीन’असतय,महणजयचतयावसतवरकोणताहीहनववळपरभारराहतनाही.जरहयदोनहीपरभारसमतोलनसतील,तरवसत‘परभाररत’आहयअसयमहटलयजातय. दोनपरभाररतवसतएकमयकाावरकशापरकारयपररणामकरतअसतील?

8.1 परनतकषधण व आकषधण

एकाकाचयचयाकााडीचा टोकाकडील भाग रयशमीकापडावर घासा.घषगाणहरिययमळयरोडासा ‘परभार’एकावसतवरनदसरीवरजाईल. तयामळयदोनहीवसतकाहीशा‘परभाररत’होतील.हीकााडीएकादोरीनयहवयतलटकवनठयवा. आता वरील परकारयच परभाररत कलयली काचयची दसरी कााडीलटकवलयलया कााडीचया जवळ आणा. काय हदसलय? दोनही कााडाएकमयक नादरढकलतात.यानातरपलससटकचीएककााडीघयऊनहतचयएकटोक लोकरीचया कापडावर घासा आहण तय टोक लटकलयलयाकाचकााडीजवळ नया.आता काय हदसलय? दोनही कााडा एकमयक कडयओढलयाजातात. पहहलयापरयोगातकायआढळलय?एकाचपरकारचयपरभारअसलयलयादोनकााडाएकमयक नादरढकलतात.यालापरनतकषधणमहणतात.दसऱयापरयोगातन आपलयाला समजलय, की हवरदध परकारचय परभार असलयलयाकााडाएकमयकााकडयओढलयाजातात.यालाचअाकषधणमहणतात.

हवदतपरभारालाधनपरभार( )आहणऋणपरभार(-)अशीनावयबजाहमन कहलनयाशासतजानयहदली.

आ

अ

8. लसथनतक नवदत

+++++++++++++++++

+++++++++

-----------+++++++++++++++++

काचकाडी

काचकाडी

रलसटक काडी

52

नवदतपरभाराचा उगम कसा होतो?

सवगा पदारगा हय कणााचय बनलयलय असतातआहण हय कणअाहतमत अहतसकम अशा अणाचय बनलयलय असतात. अणचयासारचनयहवषयीतपशीलआपणपढय पाहणारआहोत.आताएवढयमाहीतकरनघयणय परयसयआहय,कीपरतययकअणमधयय ससररअसाधनपरभाररतभागवचलअसाऋणपरभाररतभागअसतो.हयदोनहीपरभारसातहलतअसलयामळयअणहाहवदतदषटाउदासीनअसतो.

सवगा वसत अणाचया बनलयलया असतात, महणजयच तयाहवदतदषटा उदासीन असतात. तर मग वसत हवदतपरभाररतकशाहोतात?

हवदतदषटाउदासीनअसलयलयाअणामधीलपरभारााचयकाहीकारणाानीसातलन हबघडतय.जसयकी,काही हवहशषवसतजयवहाएकमयकाावरघासलयाजाताततयवहाएकावसतवरचयऋणपरभाररतकणदसऱयावसतवरजातात.तयजयावसतवरगयलयतीवसतअहतररकतऋणपरभाररतकणाामळयऋणपरभाररतहोतय.तसयचजयावसतवरनऋणपरभाररतकणगयलयतीवसतऋणपरभाररतकणााचयाकमतरतयमळयधनपरभाररतबनतय.अरागातघासलयाजाणाऱयादोनवसतपकीएकधनपरभाररततरदसरीऋणपरभाररतबनतय.

सानहतय ःकागद,पॉहलरीन,नायलॉनकापड,सतीकापड,रयशमीकापडइतयादी.


परतययक अण हा हवदतदषटाउदासीन असतो. तयातील धनव ण परभारााचय परमाण समानअसतय. ण परभार काहीकारणाानय कमी झालयास अणधनपरभारीतहोतो.


घासणयासाठी वापरलला पदाथध ....................वसत कागदाच तकड

आकनषधत झाल नाही.वसत परभा रत झाली नाही.

1.फगा2.ररहफल3.खोडरबर4.लाकडीसकल5.सटीलचाचमचा6.तााबयाचीपटटी

सवगाचवसतघषगाणानयपरभाररतकरताययतातका?


8.2 नवदतपरभार

कती ःसारणीतहदलयलयावसतपररमकागदाचयातकडााजवळनया.कायहोतयतयपहा.नातरहदलयलयासाहहतयावररिमारिमानयघासावकागदाचयातकडााजवळनया.तमचयहनरीकषणहदलयलयातकतयातनोदवा.

घषगाण

धनपरभारणपरभार

उदासीन

53



समारय 2500वषाापवणीरयलसयागरीकशासतजाचयाअसयलकषातआलय,की हपवळा रागाचा राळयचा दााडा(अाबर)लायकरीकापडानयघासलाअसतायादााडाकडयहपसयअाकहषगातहोतात. अाबरला गरीक भाषयत ‘इलयकटॉन’ महणतात, महणनअाबरचयायाआकषगाणगणधमागालारॉमसरिाउननय1646साली‘इलयसकटहसटी’हयनावहदलय.

घषधणनवदत ( ) घषगाणामळय हनमागाण होणाऱया हवदतपरभाराला घषगाणहवदत महणतात. हय परभार वसतवर घषगाण झालयलयाहठकाणीचअसतात.तयामळयहाहवदतपरभारालाससरहतकहवदतअसयमहणतात.वसतवरतयरोडावयळयपयातराहतात.ससरहतकहवदतमधीलपरभारदमटवओलसरहवयतशोषलयजातात.महणनहहवाळातकोरडाहवयतहयपरयोगकरनपहावयत.

थस

8.3. सटट मधील बदल

कती आकषधण परनतकषधण झाल नन कषध परभारनसणाऱयासटॉजवळपरभाररतसटॉनयलयाससमानहवदतपरभारअसणाऱयादोनसटॉजवळआणलयास

परभाररतसटॉवजयानयघासलयतयहवरदधपरभाररतकापडजवळआणलयास

नवदतपरभा रत वसत परभार नसणा या वसतना आकनषधत करतात. समान नवदतपरभाराम य परनतकषधण होत. नव दध नवदतपरभाराम य आकषधण होत. नवदतपरभा रत वसत ळखणयासाठी परनतकषधण ही कसोटी वापरली जात.

कती ः बाटलीवरएकसटॉठयवा,दसरीसटॉहतचयाजवळनया.कायहोतय तय पहा. बाटलीवर सटॉ तशीच ठयवा. दसरी सटॉ लोकरीकापडानयघासावबाटलीवरीलसटॉजवळनया.कायहोतयतयपहा.आतादोनसटॉघयऊनतयाएकाचवयळीलोकरीकापडानयघासा.तयाातीलएकसटॉबाटलीवरठयवावदसरीहतचयाजवळनया.कायहोतय तय बघा. बाटलीवरील घासलयली सटॉ तशीच ठयवा.आताजयानयघासलयतयलोकरीकापडसटॉजवळनयावकायहोतयतयपहा.वरील सवध कतीच ननरीकषण त तयात न दवा.

थ मस ाउन

सानहतय ःकाहीसटॉ,लोकरीकापड(पायमोजा/हातमोजा),काचयचीबाटली.

54

रमागायकोलचयबॉलहकवामोहरीचयदाणयएकापलससटकचयाबाटलीतघयऊन बाटली जोरजोरानय हलवा. दाणय एकमयकाापासन दर जाणयाचापरयतनकरतात,पणबाटलीलाहचकटनबसतात.असयकाहोतय?



हभातीजवळपरभाररतफगानयलयासतोहभातीलाकाहचकटतो?


1.सपशागादवारयवसतपरभाररतकरणय.

एकापलससटकचयाकगवयालाकागदानयघासा.याकगवयानयदसऱया कगवयाला (परभार नसलयलया) सपशगा करा व तो कगवाकागदाचयाकपटााजवळनया.कायहोतय?2.परवतगानानयवसतपरभाररतकरणय. कगवा हकवाफगाकसाावरघासा. हचतातदाखवलयापरमाणयकगवापाणयाचयाबारीकधारयजवळनया.कायहोतयतयपहा.आताकगवापाणयाचयाधारयपासनदरनयावकायहोतयतयपहा.ननरीकषणास (a) अशी खण करा.1.हवदतपरभाररत कगवा पाणयाचया धारयजवळ नयताच धारआकहषगात/परहतकहषगात/पवगावतहोतय.

2. हवदतपरभाररतकगवाधारयपासन दर नयताचधारआकहषगात/परहतकहषगात/पवगावतहोतय.

सरवातीस पाणयाची धार परभाररहहत आहय. ऋणभाररतकगवा जवळ ययताच पाणयाचया धारयतील कगवयासमोरचयाभागातील ऋण कण दर सारलय जातात. ऋणपरभाराचयाकमतरतयमळयधारयचातयवढाभागधनपरभाररतबनतो.कगवाऋण,पाणयाची धार धन या हवजातीय परभारातील आकषगाणामळयपाणयाची धार कगवयाकडय आकषगाली जातय. कगवा दर नयताचपाणयाचया धारयतील ऋण कण पनहा पवगासरानी ययतात. धन वऋणपरभारााची साखया समान असतय, तयामळय पाणयाची धारपरभाररहहत होतय व ती बरीच दर असलयानय आकहषगात होणयरााबतय.

8.5 नभतीला नचकटलला फगा

8.4 नवदतपरभार नननमधती

नळ

कागदाच कपट

पाणयाची धार

कगवा

कगवा


1. परभार नसणाऱया हकवा उदासीन वसतवर धन वऋणपरभारााचीसाखयासारखीअसतय.

2. परवतगानानय(जवळअसताना)हनमागाणझालयलाहवदतपरभारफकतहवदतपरभाररतवसतजवळअसयपयातहटकतो.

55



1.खराबझालयलीटबलाइटचीनळीअाधारातठयवा.पातळपॉहलरीनहपशवीहतलाजलदगतीनयघासा.कायझालय?असयकाघडलय?

2. ऋणपरभाररत फगयाजवळ परभार नसणारीॲलयहमहनअमची गोळी आणलयास खालील हरियाघडतात.) ‘अ’ हचतात परवतगानामळय दसऱया वसतमधयय हवरदधपरभारहनमागाणहोतोवदोनहीवसतएकमयकााकडयआकहषगातहोतात.)‘आ’हचतातदोनहीवसताचाएकमयकाानासपशगाहोताचदोनहीवसतसमानपरभाररतहोतात.)‘इ’हचतातसमानपरभारएकमयकाानापरहतकहषगातकरतात.


हवदतदशणीतसोनया वजीदसऱयाधातचीपानयलावताययतीलका?तयाधाततकोणतयगणधमगाअसलयपाहहजयत?

सन1752मधययबजाहमन कहलननयआपलामलगाहवलयमयाचयासोबतपतागउडवणयाचापरयोगकला.हापतागरयशीमकापड,दयवदारझाडाचयलाकडवधातचीतारवापरनतयारकलाहोता.धातचीतारअशापरकारयजोडली,कीहतचयएकटोकपतागाचयावरचयाबाजलातरदसरयटोकपतागाचयादोराशीजोडलय.जयाहदवशीपतागउडवलातयाहदवशीआकाशातहवजाचमकतहोतया.पतागाचीतारढगााना सपशगा करताच हवदतपरभार ढगाातन पतागावर सरानाातररत झाला. तयवहापतागाचीसलदोरीताठलयलीहोती.हाहवदतपरभारदोरीतनजहमनीपयातपोहोचलावजहमनीलादोरीचासपशगाहोताचहठणगीपडली.वीजमहणजयहवदतपरभाराचयरपआहयहयतयानयसपषकलय.

8.6 नवदतपरभाराच प रणाम

सवणधपत नवदतदशमी ( )

हय वसतवरील हवदतपरभार ओळखणयाचय साधय उपकरण आहय. याततााबयाचयादााडालावरचयाटोकालाधातचीचकतीअसतय,तरदसऱयाटोकालासोनयाचीदोनपातळपानयअसतात.हादााडाबाटलीतठयवलयलाअसतो,जयणयकरनचकतीबाटलीचयावरराहील.परभारनसणारीवसतचकतीजवळनयली,तरपानयहमटलयलीच राहतात. परभाररत वसत चकतीजवळ नयताच दोनही पानय सजातीयहवदतपरभारामळयपरहतकहषगातहोतात,महणजयचएकमयकाापासनदरजातात.हातानयचकतीलासपशगाकरताचपानयजवळययतात,कारणपानाामधीलपरभारसपशागामळयआपलयाशरीरातनजहमनीतजातोवपानयपरभाररहहतहोतात.

फगा

यनमननअमची गोळी

अ अा इ

56

वातावरणातील नवदतपरभार (Atmospheric electric charge) आकाशातीलढग,मयघगजगाना, हवजाचमकणययागोषीचाअनभवआपणघयतलाआहय.कधीकधीझाडावर हकवा इमारतीवर वीज पडन लोकााचा वजनावरााचामतयझालयाचयआपणवाचतो. हय कसय घडतय व घड नयय महणन काय उपायकरताययतील? आकाशातवीजचमकतय,जहमनीवरवीजपडतयमहणजयनयमककायघडतय?वीज चमकण (Lightning) आकाशातजयवहाहवाआहणढगघासलयजाताततयवहावरअसणारयकाहीढगधनपरभाररत,तरखालीअसणारयकाहीढगऋणपरभाररतबनतात.


वीजचमकणयवपडणययामागीलहवजानगातागातीचयआहय,महणनआपणसपाटजहमनीवरीलआकाशातीलएकाऋणपरभाररततळअसलयलयाढगाचाहवचारकर.जयवहाढगाचयातळाचाऋणपरभारजहमनीवरीलपरभारापयकषाखपजासतहोतोतयवहाटपपयाटपपयानयऋणपरभारजहमनीकडयवाहलागतो.अहतशयजलद-एकासयकदापयकषाहीखपकमीवयळातहीघटनाघडतय.यावयळीहवदतपरवाहामळयउषणता,परकाशवधवहनऊजागाहनमागाणहोतय.वीज पडण (Lightning Strike) हवदतपरभाररत ढगआकाशातअसताना उाच इमारत,झाडयााचयाकडय वीजआकहषगात होतय. हय तमहाालामाहीतचअसयल.वीजपडतयतयवहाइमारतीचयाछतावरहकवाझाडाचयाशडावरपरवतगानानयहवरदधहवदतपरभारहनमागाणहोतो.ढगआहणइमारतयााचयातीलहवरदधपरभारातीलआकषगाणामळयढगातीलपरभारइमारतीकडयपरवाहहतहोताययालाचवीजपडणयअसयमहणतात.

8.7 वीज


1.वीजपडनकोणतयनकसानहोतय?2.वीजपडलयावरहोणारीहानीटाळणयासाठीकायउपायकराल?

1.हवजयमळयहनमागाणहोणारीपरचाडउषणतावपरकाशामळय हवयतील नायटोजन व ऑसकसजनयााचयात रासायहनक हरिया होऊन नायटोजनऑकसाइडवायतयारहोतो.हावायपावसाचयापाणयात हमसळन जहमनीवर ययतो व जहमनीचीसपीकतावाढवणारय‘नत’परवतो. 2.हवजयचयाऊजजमळयहवयतीलऑसकसजनचयओझोनमधयय रपाातर होतय. हा ओझोन वायसयागापासन ययणाऱया हाहनकारक अहतनीलहकरणाापासनआपलयरकषणकरतो.

57


तनडतरकषक ( ) ढगातन पडणाऱया हवजयचया अाघातापासन बचावकरणयासाठी जय उपकरण वापरतात, तयाला तहडतरकषकमहणतात. तहडतरकषकमहणजयतााबयाचीएकलााबपटटी.इमारतीचयासवाात उाच भागावर याचय एक टोक असतय. या टोकालाभालयापरमाणय अगरय असतात. पटटीचय दसरय टोक जहमनीचयाआतहबडाचयाजाडप यालाजोडलयजातय.तयासाठीजहमनीतख ाकरनतयातकोळसावमीठघालनहाजाडपताउभाकलाजातो.तयातपाणीटाकणयाचीसोयकरतात.यामळयवीजचटकनजहमनीतपसरलीजातयवनकसानटळतय.

सवा याय

1. रकामया जागी कसातील यो य पयाधय नलहा.(सदव परहतकषगाण, सदव आकषगाण, ऋणपरभाराचयहवसरापन,धनपरभाराचयहवसरापन,अण,रयण,सटील,तााबय,पलससटक, फगवलयलाफगा, परभाररत वसत,सायनय)अ.सजातीयहवदतपरभाराामधयय............हायतय.आ.एखादा वसतमधयय हवदतपरभार हनमागाण

होणयासाठी.............कारणीभतअसतय.इ. तहडतरकषक.........पटटीपासनबनवलाजातो.ई. सहजपणयघषगाणानय.............हवदतपरभाररत

होतनाही.उ. हवजातीय हवदतपरभार जवळ आणलयास

.............होतय.ऊ. हवदतदशणीनय.............ओळखताययतय.

2. मसळधार पाऊस, जोरान नवजा चमकण नकवाकडकडण सर असताना छती घऊन बाहर जाणयो य का नाही सपष करा.

3. तमचया श दात उततर नलहा.अ.हवजयपासनसवतःचाबचावकसाकराल?आ.परभारकसयहनमागाणहोतात?इ. तहडतरकषकामधयय वीज जहमनीत पसरणयासाठी

कायवयवसराकलयलीअसतय?ई. पावसाळी वातावरणातकामकरताना शयतकरी

उघडावरलोखाडीपहारकाखोचनठयवतात?उ. पावसाळात परतययक वयळी हवजा चमकलयलया

काहदसतनाहीत?4. लसथनतक नवदतपरभाराची वनश कोणती?5. वीज पडन काय नकसान होत? त न होणयासाठी

जनजागती कशी कराल?उपकम ः

ॲलयहमहनअमचा पातळ पापदरा वापरन सवतःहवदतदशणी तयार करा व कोणकोणतय पदारगाहवदतपरभाररतहोताततयतपासनपहा.

8.8 तनडतरकषक

हवदतपरभाररतढगइमारतीवरनजाताचहयइमारतीकडयपरवाहहतहोणारयहवदतपरभारतााबयाचयापटटीमाफतजहमनीतपोहोचवलयजातातव तयामळय इमारतीचयनकसानटळतय.उाचइमारतीवरअसातहडतरकषकबसवलयानयआजबाजचयापररसराचयहीवीजपडणयापासनसारकषणहोतय.तहडतआघातापासनबचावकसाकरावायाचीमाहहतीतमहाालाआपततीवयवसरापनाचयापाठातनहमळयल.

1. तहडतरकषकाचावरचाभागटोकदारकाअसतो?2. जहमनीतीलख ातकोळसावमीठकाटाकलयलयअसतय?

टोक

नबडाचा पता कोळसाव मीठ

पट टी

t t t

58

हाताचयतळवयएकमयकाावरघासनआपलयागालावरठयवावकायजाणवतयतयपहा.



सागा पाह !1.कढईतबासादीढवळणाराहलवाईझाऱयाचयाटोकालाकापडकाबााधनठयवतो?2.फलपातातनगरमदधहपतानाआपणफलपातरमालातकाधरतो?

अशीइतरउदाहरणयकोणतीआहयत?तयााचीनोदकरा.


जयवहाआपणगरमवसतराडवसतचयासासननधयातनयतोतयवहाराडवसतगरमहोतयवगरमवसतराडहोतय.यावरनउषणतयचयसारिमणगरमवसतकडनराडवसतकडयहोतय,हयआपलयालकषातययतय.उषणतयचयसारिमणमहणजयउषणतयचयएकासरानाकडनदसऱयासरानाकडयजाणयहोय.

आपणहहवाळामधययलोकरीचयकपडयकाघालतो?

9.1 नवनवध घटना

9. उ णता

हचतातीलउदाहरणाावरनआहणवरीलकतीवरनआपलयालाउषणताऊजजचयकाहीगणधमगालकषातययतात.सयागापासनययणाऱयाउषणतयचयअनयकपररणामवउपयोगआहयत.हीउषणतापथवीवरकशीययऊनपोहोचतय?उकळयपयाततापवलयलयापाणयाचीउषणतागलसबादकलयावरहळहळकाकमीहोतजातय?हीउषणताकोठयजातय?गलासमधीलबफागामळयआजबाजचयाहवयतीलबाषपराडहोऊनगलासबाहयरजमाहोतय.पदारााचयतापमानमोजणयासाठीतापमापीवापरतात.उषणतयमळयपदारागाचयहोणारयअवसराातरआपणमागीलइयततयतअभयासलयआहय.उ णतच सकमण ( )

हचताामधययहदसणाऱयाहवहवधघटनाामागीलकारणयकोणती?तयहचतााखालीलचौकटीतहलहा.

59


उ णता सकमणाच परकार ः उ णतच वहन, अनभसरण व परारण ( , )

9.3 उ णतच अनभसरण

अनभसरण रिव व वायरप पदाथाम यच होऊ शकत. अनभसरणाला मा यमाची आव यकता असत.

पोटरनशअम परमगनटच खड

परवाह

बनधर

चचपात

उ णतच सकमण रिवपदाथाधमधन कस होत?

सानहतय ः चाचपात,पोटलहशअमपरमागनयटचयखडय,बनगार,पाणीइतयादी.कती ः काचयचया एका चाचपातात पाणी घया. चाचपाताला गलसबनगारचयासाहाययानयमादउषणतादा.पोटलहशअमपरमागनयटचयकाहीखडयतयातटाका.आताचाचपातातीलपाणयाकडयनीटलकषदयऊनपहा.कायहदसतय? पाणयातखालन वर व पनहाखाली ययणारय परवाह हदसतील.पोटलहशअमपरमागनयटमळयहयलाल-जााभळयपरवाहलगयचचओळखताययतात.पाणयालाउषणतादयणयाससरवातकलयानातरतळालगतचयपाणीगरमहोतयवतयाचीघनताकमीहोऊनतयवरीलभागाकडयजातयवतयाचीजागावरनययणारयराडपाणीघयतय.अशापरकारयउषणतयचयसारिमण परवाहाा ारय होतय. या हरिययस उषणतयचय अनभसरण ( )असयमहणतात.

9.2 उ णतच वहन

बनधर

धातप ाटाचणीमणाच नठपक

नतव

सानहतय ः सटयनलयससटीलहकवालोखाड,ॲलयहमहनअम,तााबययााचयाप ा,मयणबतती,बनगार,टाचणयाइतयादी.कती ःसाधारणपणय30सयमीलााबीचयासमानआकाराचयासटयनलयससटीलहकवालोखाड,तााबय,ॲलयहमहनअमचयाप ाघया.परतययकपटटीवर2-2समीअातरावरमयणबततीचयासाहाययानयमयणाचयहठपकदा.परतययक हठपकयातएकएकटाचणीउभीखोचा.आता सटीलहकवा लोखाडी, ॲलयहमहनअम व तााबयाचया पटटीची टोक एकाचवयळीबनगारचयाजयोतीवरधरा.रोडावयळहनरीकषणकरा. काय हदसतय? कोणतया पटटीवरील टाचणया लवकर पडलागतात?का? टाचणया बनगारचया जयोतीचया बाजकडन पडतात. याचा अरगाउषणतयचय वहन पटटीचया उषण टोकापासन राड टोकाकडय होतय.पदारागाचया उषण भागाकडन राड भागाकडय होणाऱया उषणतयचयासारिमणासउषणतयचयवहन ( ) असयमहणतात. तााबयाचया पटटीवरील टाचणया सवाात पररम पडत जातात.लोखाडी पटटीवरीलटाचणया तयातलनयतउहशरा पडतात.तााबयातनउषणता जलद वाहतय. उषणतयचय पदारागातील वहन तया पदारागाचयागणधमागावरअवलाबनआहय.उषणतयचयवहनसरायरपपदाराामधनहोतयमहणजयचउषणतावहनासमाधयमाचीआवशयकताअसतय.

6

सानहतय ः परीकषानळी, बफागाचा खडा, सटीलची जाळी, बनगार,मयणबततीइतयादी.

कती ः एका परीकषानळीत पाणी घया. सटीलचया एकाजाळीतबफागाचा एक तकडा गाडाळन परीकषानळीत सोडा. तो तळाशीजाईल. आता हचमटानय परीकषानळी पकडन आकतीतदाखवलयापरमाणय हतरकी धरन, हतचया वरचया भागाला बनगारनयउषणतादा.तयाभागातीलपाणीउकळलागयल,तयवहाउषणतादयणय बाद करा. आता तळाशी असलयलया बफागाचया खडाचयहनरीकषणकरा.वरचयाभागालाउषणताहदली,तरीहीतीतळापयातपोहोचत नाही. हय कसय घडतय? उषणतयमळय घनताकमीझालयलयपाणीखालीजाऊशकतनाही.तयामळयअहभसरणहरियाघडतनाही.

कती ः एकमयणबतती पयटवन उभीकरा. हतचया दोनही बाजानीतळहातदरधरा.हातरोडयरोडयजवळआणा.कायजाणवतय?तमहीशयकोटीजवळहकवासकाळीकोवळाउनहातउभयराहहलयआहात का? सयगा आपलयापासन लाखो हकलोमीटर अातरावरआहय. सयगा व पथवी या दरमयान हवाही नाही. हवयचा ररपथवीलगतचआहय.मगहीउषणताआपलयापयातकशीआली?कोणतयहीमाधयमनसतानाहीउषणतासारिहमतझाली.अशापरकारयमाधयम नसतानाही होणाऱया उषणतयचया सारिमणास परारण ( ) महणतात.

नव ानाची नकमया ! हनसगागातीलअनयकवसत,उदाहरणारगा,झाडय,डोगर, दगडगोटय, रसतय याापासन उषणतयचय परारणहोतअसतय. या परारणााचा वापरकरन रातीचयावयळीआजबाजचापररसरहदसशकलअसाकमयराहवकहसत झालाआहय. तयालाअवरकतकमरा महणतात.अशाकमयऱयाचावापरकरनरातीचयावयळयसशतचयाहालचालीवरनजरठयवताययतय.

9.5 परारण

उषणतयचय परारण होतअसताना ही परारणय जयवहा एखादा वसतवर पडतात तयवहा उषणतयचा काही भाग हावसतकडनशोषनघयतलाजातो,तरकाहीभागपरावहतगातकलाजातो.एखादापदारागाचीउषणतयचीपरारणयशोषनघयणयाचीकषमताहीतयाचयारागावरतसयचअागभतगणधमागावरअवलाबनअसतय.

9.4 घनता व अनभसरण सबध

उकळणार पाणी

जाळीत गडाळलला बफाधचा खडा

बनधर

नचमटा

61

करन पाहया.


सानहतय ः ॲलयहमहनअमचयएकसारखयाआकारााचय दोनडबय,दोनसारखयचकाचयचयलहानगलास,पाणी,तापमापी,काळाराग,इतयादी.


उनहाळातपााढरयतरहहवाळातगडद/काळारागाचयकपडयकावापरतात?

कती ः एकडबाबाहयरनकाळारागानयरागवा.तोवाळदा.दसरातसाचठयवा.नातरदोनहीडबयाामधययसमानतापमानाचयपाणीभरलयलयपरतययकी1-1गलासठयवा.झाकणलावा.हयदोनहीडबयउनहातठयवा.उनहातदोनतासठयवलयानातरयादोनहीडबयाामधीलगलासातीलपाणयाचयतापमानमोजा.तापमानाातीलफरकाचयकारणसाागा.उ णतच सवाहक व दवाधहक ( ) एकाकाचयचयाचाचपातातसटीलचाचमचा,तााबयाचीपटटीहकवासळई,कपासमधीलहडवहायडर,पयसनसल,पलससटकचीपटटीठयवा.तयामधययगरमकलयलयपाणीटाका.(60 तय70 Cपयाततापलयलय).रोडावयळरााबनतयातीलपरतययकवसतचयापाणयाबाहयरीलटोकालासपशगाकरावतमचीहनरीकषणयखालीलतकतयातनोदवा.

वसत टोकाला आलली उ णता (खप गरम, गरम, कोमट, वातावरणाइतकी थड)

यावरनकायहनषकषगाकाढाल? काहीपदारगाउषणतयचयसवाहकआहयततरकाहीदवागाहकआहयत.तााबयाचयापटटीतनहकवाभााडातनउषणतासहजपणयवाहननयलीजातय परातपलससटक,लाकडयाामधनउषणतयचयवहनसहजपणयहोतनाही. गरमचहाकाचयचयागलासमधययहकवामातीचयाकपातघयतलातरतोआपणसहजपणयहातातधरशकतो.पणतोचचहासटीलचयागलासमधययहकवातााबयाचयाभााडातघयतलातरतोगलासहकवाभााडयआपणहातातघयऊशकतनाही.

9.6 सथाय पदाथाधच परसरण व आकचन

उ णतमळ सथाय पदाथाधच होणार परसरण व आकचन

सानहतय ः धातचयकडय,धातचागोळा,बनगार,इतयादी.

उ णता नदयानतरउ णता दणयापवमी

कती ः एकधातचयकडयवएकधातचागोळाअशाआकाराचयघया,कीगोळाकडातनजयमतयमआरपारजाईल.गोळातापवावतोकडातनआतजातोकातयपहा.आतागोळाराडहोऊदावतोकडातनजातोकातयपहा. यापरयोगावरनतमचयालकषातययईलकीउषणतयमळयधातपरसरणपावतातवउषणताकाढनघयतलयासआकचनपावतात.उषणतयमळयसरायाचयपरसरणहोतयवउषणताकाढनघयतलयासतयपनहामळ ससरतीतययतात,मात हनरहनराळासरायाचय परसरणपावणयाचयपरमाणहनरहनराळयअसतय.

62

रयलवयचयरळ,हसमटकाारिीटचयपलयााचयासााधयाामधययफटकाठयवलयलीअसतय?जरा डोक चालवा.

उ णतमळ रिवपदाथाच होणार परसरण व आकचन

सानहतय ः 500हमलीचयशाकपात,दोनहछदरााचयरबरीबच,काचयचीपोकळ नळी, मोजपटटी, तापमापी, सटाड, जाळी, बनगार,आलयखपयपर,इतयादी.

कती ः शाकपातपाणयानयपणगाभरा.काचयचीनळीवतापमापी रबरीबचामधयय बसवन शाकपाताला बसवा. पाणयाला उषणता दयणय सरकरा.मोजपटटीचयाआधारयकाचयचयानळीमधीलपाणयाचीपातळीतापमानाचयापरतययक20Cवाढीनातरनोदवा.साधारणपणय10वाचनयघया. तापमान वाढत असताना पाणयाचया पातळीत होणारा बदलदशगाहवणाराआलयखकाढा.उषणतादयणयरााबवलयानातरकायहोतयतयपहा. दरवालाउषणता हदलीकीदरवाचयाकणाामधीलअातरवाढतयवतयाचयआकारमानवाढतय.यालादरवाचयपरसरणहोणयमहणतात.तापमानकमीकलयासतयाचयआकचनहोतय.

उ णतमळ होणार वाय पदाथाच परसरण व अाकचनसानहतय ः काचयचीबाटली,फगा,गरमपाणीइतयादी.कती ः एका काचयचया बाटलीवर फगा लावा. ही बाटली गरमपाणयामधययधरा.कायहोतयतयपहा. उषणता हदलयामळय वायाचय आकारमान वाढतय. याला वायाचयपरसरण महणतात, तर उषणता काढन घयतलयास वायचयआकारमानकमीहोतय.यालावायचयआकचनमहणतात.

थमाधस ासक ( आर ासक) चहा,कॉफी,दधयाासारखयपदारगादीघगाकाळगरमराहणयासाठीहकवासरबतासारखयपदारगाराडराहणयासाठीवापरलाजाणारा‘रमागास’तमहीपाहहलाअसयल.तयााचीरचनावकायगाकसयअसतय? हा दहयरी हभात असलयला ासक असतो. यात एकात एकबसवलयलया काचयचया सीलबाद कलयलया नळा असतात. दोनहीनळााचयपषठभागचाादीचामलामादयऊनचकचकीतकलयलयअसतात.दोनही नळाादरमयानची हवाकाढनघयऊन हनवागात पोकळीकलयलीअसतय. नळााचया बाहयर सारकषकबरणी (धात हकवापलससटकची)असतय.हीबरणीवआतील ासकयााचयामधययसपाजहकवारबराचयतकडय ासकचयासारकषणासाठीलावलयलयअसतात.

तापमापीमधयय पारा,अलकोहोलयाचावापरकाकरतात?

9.7 रिवपदाथाधच परसरण व आकचन

तापमापी

पाणी

सटड

काचची पोकळ नळी

शकपात

अस होऊन गलसर जयमस डआर हय सकॉहटशवजाहनक होतय. तयाानी 18 2 मधययपहहला रमागास ासक तयारकलामहणनतयालाडआर ासकअसयमहणतात. पदारगा राड अरवा गरमराहणयासाठी डआर ासकआजहीवापरातआहय.


63

थमाधस ासकच कायध ः जयवहा एखादा उषण पदारगाासकमधयय ठयवला जातो तयवहा आतील नळीचया

चकचकीतपणामळय बाहयर जाणारी उषणता पनहाआतपरावहतगात होतय महणजयच हतचय परारण होत नाही.हनवागातपोकळीमळयउषणतयचयवहनहोऊशकतनाहीवअहभसरणहीहोऊशकतनाही.तयामळयउषणताबाहयरीलराडभागाकडयसारिहमतहोतनाहीआहणआतलयाआतदीघगाकाळराहतय.तरीहीरोडीउषणतावरीलझाकणाचयाबाजकडनवकाचयतनहोणाऱयाअलपवहनामळयबाहयरययतच असतय. तयामळय दोन-तीन तासानातर आतीलउषणपदारगातयवढाउषणराहतनाही.

सवा याय

1. रकामया जागी कसातील यो य श द नलहा.(परारण,पााढरा,वहन,हनळा,अहभसरण,दवागाहकता,सवाहक,काळा,परावतगान)अ.सवागाहधक उषणता ............. रागाचया

वसतकडनशोषलीजातय.आ.उषणतयचया ............. साठी माधयमाची

आवशयकतानसतय.इ. उषणतयचयवहन.............पदाराामधनहोतय.ई. रमागास ासकमधील चकाकणारा पषठभाग

बाहयरजाणारीउषणता.............हरिययनयकमीकरतो.

उ. अनन हशजवणयाची भााडी .............

गणधमागामळयधातचीबनवलयलीअसतात.ऊ. सयागापासनपथवीला .............मळयउषणता

हमळतय.2. कोण उ णता शोषन घ ल?

सटीलचाचमचा,लाकडीपोळपाट,काचयचयभााडय,तवा, काच, लाकडी चमचा, पलससटकची पयट,माती,पाणी,मयण.

3. खालील पर नाची उततर नलहा.अ.तापआलयावरकपाळावरराडपाणयाचीपटटी

ठयवलयासतापकमीकाहोतो?

आ.राजसरानमधययघराानापााढरारागकादयतात?इ. उषणतयचयासारिमणाचयपरकारहलहा.ई. खारय वारय व मतलई वारय उषणता सारिमणाचया

कोणतयापरकारावरआधारलयलयआहयततयसपषकरा.

उ. अाटासकटगाकाखाडातीलपसगवनपकयााचारागवरनकाळाकाअसतो?

ऊ.खोलीमधयय हीटर खाली व वातानकलन यातयहभातीवरउाचावरकाबसवलयलीअसतात?

4. शासतीय कारण नलहा.अ. साधया काचयचया बाटलीत उकळतय पाणी

टाकलयासतीतडकतय,पणबोरोहसलनयबनलयलयाकाचयचयाबाटलीतउकळतयपाणीटाकलयासतीतडकतनाही.

आ.उनहाळातलोबकळणाऱयाटयहलफोनचयाताराहहवाळातसमाातरझालयलयाहदसतात.

इ. हहवाळातगवतावरदबहबादजमाहोतात.ई. हहवाळात रातीआपलया हातालालोखाडाचा

खााबलाकडीदााडापयकषाराडलागतो.

उपकम ः दनाहदनजीवनातआढळनययणाऱयाउषणतयचयासारिमणााचयाहवहवधउदाहरणााचयानोदीघया.

रम वयअरमहणजयकाय?

चादीचा मलामा नदलला काचचा प भाग

नसपरग

धात रलसटकच

भाड

ननवाधत पोकळी

रबरी आधारक

गरम नकवा थड रिव

9.8 थमाधस ासक

सपज


t t t

64

1.वीजपडनहोणारीजीहवतहानीटाळताययतयका?2.पावसाळातशयताचयबााधवाहनजाऊनययतमहणनकायकरावय?3.पाणीटाचाईकाहनमागाणहोतय?


मागीलइयततयतआपणमानवहनहमगातवनसहगगाकआपततीहयआपततीचय दोनपरकारअभयासलयअाहयत.वरीलबातमयाामधीलआपततीचययापरकाराातवगणीकरणकरा.

काहीआपततीआपणटाळशकतो,तरकाहीआपततीमधययदकषता घयणय आवशयक असतय. हनसगगाहनहमगात व मानवहनहमगातआपततीहाएकमयकााशीसाबाहधतअसतात.

हवामानातीलबदलामळय दषकाळ,वीजपडणय,ढगफटी,वादळयइतयादीहनसगगाहनहमगातआपततीउदभवतात.अशानसहगगाकआपततीतहजवीतवहवततहानीहोणयाचीशकयताअसतय.तयालाजबाबदारकोण?तयासाठीआपणकायकरशकतो?द काळ ( )

अननधानयाचयावपाणयाचयापरदीघगातसयचती तटवडामळयउदभवणारीपररससरतीमहणजयदषकाळ.दषकाळाचयसवगासाधारणपणयसौमयदषकाळआहणती दषकाळअसयवगणीकरणकलयजातय.दषकाळाचय परमख कारण नसहगगाक असलय, तरी काही मानवीकतीमळय, तर काही नसहगगाक कतीमळय दषकाळाची पररससरतीहनमागाणहोतय.नवचार करा.

वषगाभरशयतातकाहीचअननहपकलयनाही,तरकायहोईल?

1 .1 आपततीसदभाधतील नवनवध बातमया

1 .2 द काळ, टकरन पाणीपरवठा


1 . आपतती यवसथापन

WATER TANKER

65

द काळाची कारणअवषगाण, अहतवषी व पर, परात हपक वाहन

जाणय हकवा हपकााचय नकसान होणय, तापमानाातीलबदल, वादळय, राड हवा, धकअसय पयागावरणातीलबदल,तसयचहपकाावरपडणारीकीड,रोग,टोळधाड,उादीर व घशी इतयादी पराणयााकडन होणारा हपकााचानाश, भकपासारखी नसहगगाक आपतती इतयादीदषकाळाचीकाहीकारणयआहयत.तयाापकीअवषगाणहयदषकाळाचयपरमखकारणआहय.दषकाळाचयामानवीकारणाामधयययदध,अातगगातअशाातता,वाहतकीचयामागााचा अभाव, लोकसाखययची बयसमार वाढ याबाबीचासमावयशहोतो.

जगातहवहवधपरदयशाातती दषकाळपडनतयातपराणहानी झालयाचया नोदी आहयत. आहशया हाजगातीलपरमखदषकाळगरसतखाडठरलाआहय.बहतााशदषकाळ अवषगाणपरवण व परगरसत परदयशाात पडलयलयआहयत.जगातजयभीषणदषकाळपडलयतयाातभारतवचीनमधीलदषकाळपरमखआहयत.आपण द काळाला जबाबदार आहोत का?

1.पजगानयमानआहणलोकसाखयायााचासमतोलहबघडलयानयपाणयाचातटवडावाढतआहय.

2. हररतरिाातीमळय अननधानय उतपादनात परचाडवाढझालीअसलीतरीरासायहनकखतय,जातनाशक,तणनाशकयााचयावापरामळयपयागावरणाचयसातलननषझालयआहय.

3.अमयागादपाणीउपसाकरणय.4.जहमनीचीधपहोणय.5.पाणयाचागरवापरकरणय.

इनतहासात डोकावताना...दषकाळ काही आजच पडत नाहीत.

हपणयाचयापाणयाचय,अननाचयतसयचजनावरााचयाचाऱयाचय परशन इहतहासकाळातही होतय. छतपतीहशवाजीमहाराज व छतपती शाहमहाराजाानीतयााचया काळात दषकाळावर मात करणयासाठीअनयक योजना राबवलया होतया. तयाातीलपाणीपरवठावपाणीसाठाचयायोजनाआजचयापररससरतीतहीआदशगाआहयत.ययणाऱयासाकटाानाव आपततीना तोड दयणयासाठी तमहीही अशायोजना तयार कर शकता, की जया तमचयाजीवनासाठीचनाही,तरसमाजासाठीहीउपयकतठरतील.

महलकअाबरनय रागाबादमधयय हपणयाचयापाणयासाठीनहर(कालवा)योजनाराबवली.तीआजही अससततवात आहय. तयाहवषयी अहधकमाहहतीहमळवा.

द काळाची ती ता कमी करणयासाठी आपण काय कर शकतो ?1. पाणयाचा हनयोजनपवगाक वापर व पाणयाचा

पनवागापरकरणय.2. सराहनक पातळीवर जलसाधारणाचय योगय

हनयोजनकरणय.3. मोठा परमाणात वकषलागवड करणय, तसयच

वकषतोडरााबवणय.4. हवामानाातील बदलााचा अादाज घयऊन

हनयोजनातबदलकरणय.

नको द काळ, नको जनमनीची धप, झाड लावा खप खप.

अशी नवनवध घोषवा य तयार करन परभातफरीत वापरा.

5.पाणया5.पाणया5.पाण चागरवापरकरणय.याचागरवापरकरणय.या

66

गफटी ( )

पाऊसकसापडतो?

कोण काय करत?भारत सरकारनय राषीय पर

आयोगाचीसरापना1 76सालीकलयलीआहय. परहनयातणासाठी हवशयष परयतन याआयोगामाफत कलयलय आहयत. राषीयसतरापासन तय गावपातळीपयातपरहनयातणासादभागात आराखडा तयारकलयला असतो. या आराखडामळयमोठा परमाणावर हवतत व जीहवतहानीटाळताययतय.

काहीवयळापाऊसदयणाऱयाढगाातनखालीआलयलयपाणीपावसाचयासवरपातजहमनीवरनपडताजहमनीकडीलउषणतापमानामळय तयाची परत वाफ होऊन ती तया ढगाातचसामावलीजातय.पररणामीतयाढगाातवाफचाअहधकसाठाहोतो.शी साघननहरिययमळयअचानकपणयएखादाहवहशषवलहानअशा भभागावर समारय 100 हमहलमीटर परहततासहकवातयापयकषाअहधकपरमाणातपाऊसपडतोयालाढगफटीमहणतात.

महापर ( )

थोड आठवा. महापरमहणजयकाय?महापराचयपररणामकायणतयआहयत?

मागीलइयततयमधययआपणमहापरवमहापराचयपररणामअभयासलयआहयत.गयलयाकाहीवषाातमहाराषामधययआलयलयाहवहवधहठकाणचयामहापरााब लमाहहतीहमळवा.




खपजोराचापाऊसपडतानाडोगराचयापायथयाशीकारााबनयय?

6 ऑगसट 2010 रोजी अशी ढगफटीलडाखमधील लयह ययरय झाली होती. 26 जल2005रोजीमाबईमधययझालयलीढगफटीचीघटनाहीसवााचयालकषातराहीलअशीहवलकषणहोती.तया हदवशी 8 तय 10 तासाामधयय समारय 50हमहलमीटरमहणजयच37इाचइतकापाऊसपडलाहोताआहणसापणगामाबईजलमयझालीहोती.


महापरावर सरकषणातमक उपाययोजना1.डोगराळपरदयशाातलहानधरणयबााधणय.2.पाझरतलावाचीहनहमगातीकरणय.3.नदााचयपातकहतमरीतयासरळकरणय.4.नवीनजागललागवडकरणय.5.नदाजोडणय.

वीज पडण ( )

1.आकाशातचमकणारीवीजतमहीपाहहलीआहयका?कधी?2.वीजहनमागाणकशीहोतय? ससरहतकहवदतयापाठामधययतमहीवीजहनहमगातीववीजपडणययााहवषयीमाहहतीघयतलयलीआहय.यापाठातआपणहवजयचीआणखीकाहीवहशषटयवहवजयपासनबचावकरणयाचयउपायजाणनघयणारआहोत.

67


खया मदानात वीज पडणयाच सवाधनधक परमाण

वीजपरभाहवत वयकती मतयमखी पडणयाचय परमाणजागहतकसतरावरकमीअसलय,तरीमतयनओढवलयलयालोकाावर हवजयचय दीघगाकालीन पररणाम झालय आहयत.वीज परभाहवत वयकतीचा तवररत इलाज कलयास तयााचयपराण वाचवता ययतात. हवजयचा आघात झालयलयाहठकाणाचाअभयासकलाअसताअसयलकषातययतय,कीसवाातजासतपरमाणहयखलयामदानात,तरकमीपरमाणहय झाडाखाली व पाणयाजवळ आहय. नयहमी वयकतीएखादा उाच हठकाणी हकवा एखादा उाच वसतजवळअसताना दघगाटना घडलयाआहयत.

काव त नवलच !नवजच तापमान सयाधपकषा परखर

सवगाचहवजाजहमनीवरपडतनाहीत.5% हवजा आकाशातच असतात.फकत5%हवजाजहमनीपयातपोहचतात.हवजाएकाचढगामधयय,दोनढगाातहकवाढग आहण जहमनीदरमयान हनमागाण होऊशकतात. वातावरणात दर सयकदालाजवळपास40हवजाचमकतात.हवजयमळयहनमागाण होणारय तापमान हय सयागाचयातापमानापयकषा जासत असतय. एव ामायठा तापमानामळय परचाड दाबाखालीआलयली हवा अचानक परसरण पावतयआहणमोठाकडाडणयाचाआवाजहोतो.

वीज कडाडत असताना काय दकषता याल? 1. मदानात,झाडाखालीउभयराहनकातसयचउाचहठकाणी,झाडावरचढनका. 2. हवजयचाखााब,टयहलफोनचाखााब,टॉवरइतयादीजवळउभयराहनका. 3. गाव,शयत,आवार,बागआहणघरयााचयाभोवतीचयातारयचयाकपाउाडलाटयकनका. 4. दचाकीवाहन,सायकल,टलकटर,नौकायाावरअसाल,तरतातकाळउतरनसरहकषतहठकाणीजा. 5.एकाचवयळीअहधकवयकतीनीएकतरााबनका. 6. दोनवयकतीमधययअादाजय15फटअातरराहीलयाचीकाळजीघया. 7. पगजोडलयलीहवदतउपकरणयवापरनका.मोबाइलहकवादरधवनीचावापरकरनका. 8. पायााखालीकोरडयलाकड,पलससटक,गोणपाट,कोरडापालापाचोळाठयवा. . दोनहीपायएकतकरनगडघयाावरदोनहीहातठयवनतळपायाावरबसा. 10. पोहणारय,मचछीमारीकरणारययाानीतवररतपाणयातनबाहयरपडा. 11. पककघरसवाातसरहकषतहठकाणआहय.आपलयाघराचयाआसपासउाचइमारतीवरतहडतरकषकआहय काहीमाहहतीहमळवा.आवशयकतावाटलयासआपलयाघरावरतहडतरकषकबसवनघया.

इटरनट माझा नमत . . . यासाकतसरळालाभयटदयऊनआपततीतसयचआपतती वयवसरापनसादभागातमाहहतीसागरहहतकरा.

68

वालामखी ( )जवालामखीहीएकनसहगगाकघटनाआहय.पथवीचाअातभागागअतयातउषणआहय.भअातरागातनभपषठाकडय

हकवाभपषठावरतपतपदारााचयाहालचालीसततहोतअसतात.तयामळयकाहीवयळाभकवचाखालीलघन,दरवआहणवायपदारगाभकवचाकडयढकललयजातात.हयपदारगाभकवचाबाहयरपडनतयााचापषठभागावरउदरयकझालावतयवाहलागलयकीतयास‘जवालामखी’महणतात.

वालामखीमळ काय होत?1. हशलारस,बाषप,उषणहचखल,गाधकइतयादीरासायहनकपदारगा

भपषठावर ययऊन साचतात, तयामळय डोगर व टयकडा यााचीहनहमगातीहोतय.

2. जवालामखीतनबाहयरपडणारीराखआहणवाययाामळयवातावरणपरदहषतहोतय.

3. अनयकदाजवालामखीमळयपाऊसपडतो.4. उषणवायमळयतापमानवाढतय.5. उषणहचखलाखालीजागल,वसतयागाडलयाजातात.


जवालामखीजहमनीवरहोताततसयचसमदरातहीहोतात.जहमनीवरीलजवालामखीचयासफोटातनजयपदारगाबाहयरययतात,तयचपदारगासमदरातीलजवालामखीतनहीबाहयरपडतात.समदरातीलजवालामखीचयाउदरयकामळयकाहीबयटााचीहनहमगातीहोतय.

जवालामखीचाउदरयकटाळणय,उदरयकसरझालयावरतोरााबवणयहकवातयाचयहनयातणकरणयशकयनसतय,माततयाचयभाकीतकरणयवतयानसारतातकाळआपततीवयवसरापनकरणयहय हवजानआहणतातजानाचयासाहाययानयशकयझालयआहय.तसनामी ( )

1.भकपमहणजयकाय?2.भकपवजवालामखीचाउदरयकहयसागराचयातळाशीझालयतरकायहोईल?

जहमनीपरमाणयच सागराचया तळाशी भकप वजवालामखीचयउदरयकहोतात.महासागराचयातळाशीभकपझाला तर बाहयर पडणारी ऊजागा पाणयाला वरचया हदशयनयढकलतय, पररणामी महासागरात हवहशष परकारचया लाटातयारहोतात.यालाटाउगमसरानाजवळफारउाचनसतात,परातखपवयगानयतयादरवरपसरलागतात.तयवहायालाटााचावयग ताशी 800 तय 00 हकलोमीटर इतका असतो. तयाहकनारीभागाकडय पोहोचताततयवहा तयााचावयगआधीपयकषाकमी होतो, पण तयााची उाची खपच महणजय समारय 100फटापयातवाढलयलीहदसतय.

1 .3 वालामखी

1 .4 तसनामीमहासागराचयातळाशीहोणाऱयाभकपामळयतसयचजवालामखीमळयहनमागाणहोणाऱयायालाटााना‘तसनामी

लाटा’ महणतात. तसनामीहाजपानीभाषयतीलशबदआहय. तसनामीयाचाअरगा हकनाऱयावरययऊनधडकणारीपाणयाचीमोठीलाट.

69

तसनामीच नवघातक प रणाम1. इमारती,बााधकामयउ धवसतहोतात.2. जीहवतवहवततहानीमोठापरमाणावरहोतय.3. हकनाऱयाजवळीलहोडावजहाजययााचीहानीहोतय.4. झाडयमळाापासनउनमळनपडतात.मायठापरमाणावरभसखलनहोतय.5. हकनाऱयावरीलमळचयाजहमनीतबदलहोऊनदलदलीचयपरदयशहनमागाण

होतात.6. वाहतकीसअडरळयहनमागाणहोतात.7. समदराशीसाबाहधतवयवसाय/उदोगधादययाावर हवपरीतपररणामहोऊन

जनजीवनहवसकळीतहोतय.8. बादराचयमोठापरमाणावरनकसानहोतय.

उपाययोजना सागरतळाशी होणाऱयाभकपामळयतसनामीलाटहनमागाणझालयावर तातकाळ हतचाअादाज घयऊन हकनारपटटीलगतचया परदयशातीललोकााना धोकयाची सचना दयणयआवशयक असतय. यासाठीकहतमभससररउपगरहाचीमोठीमदतहोतय.


वादळ ( )

वादळयकशीहनमागाणहोतात?तयााचयकोणकोणतयपररणामहोतात?

मागीलइयततयतआपणवादळहनहमगातीवतयाचयापररणामााब लमाहहतीघयतलीआहय.समजा,तमहीएखादावादळातअडकलाततरकायकराल?

कोण काय करत?सायकत राष साघटनयनय एक सरायी

सवरपाचीआातरराषीयसासरा (UNDP)1 65 साली सरापन कली आहय.जगभरातील समारय 177 दयश या साघटनयचयसदसयआहयत.यासाघटनयचयएकपरमखकायगामहणजय आपतती काळात साधनसामगरी,आहरगाकमदततसयचसवयासयवकआपततीचयाहठकाणी पाठवणय. यासोबतच मदतीसाठीआातरराषीय वदकीय परक व इतरतजजााचयगटहीपाठवलयजातात.

13 टोबर ः आतरराषटीय नसनगधक आपतती परनतबध नदन.

जोड मानहती तत ानाची हवहवधनसहगगाकआपततीचयपररणामवउपाययोजनायाावरहशकषकााचयामदतीनयe e e a तयारकरनवगागातसादरकरा.

णामहोतात?

टीप ः इयतता सातवी भगोल पा पसतकातील वार या पाठामधील वादळानवषयीची मानहती वाचा.


1. इमारतीवरपडननकसानकरशकणारीझाडयहनयहमतछाटावनकसानटाळा.

2. आपण घराबाहयर असलयास नयमक कोठय आहोत तयजवळपासचयानातलगााना,हमताानाकळवा.

3. तमही सवतः बाहयर असलात, तर सरहकषत हठकाणीआशरयघया.

4. गलस रयगयलयटरचा ससवचबादकरा. वीजपरवठाखाहडतकरा.

5. तमचयानातलगााना,हमताानाफायनचयामदतीनयसाभावयसाकटापासन सावध करा. तयााना सरहकषत जागीजाणयाचीसचनादा.

6. घरापासनदरअसणाऱयाइतरलोकाानाघराततातपरताआशरयदा.

7

सवा याय

1. आमचयातील वगळ कोण आह?अ.दषकाळ,भकप,ढगफटी,रयलवयअपघात.आ.अवषगाण,अहतवषी,वादळय,तसनामी.इ. हशलारस,उषणहचखल,राख,टोळधाड.ई. हपकवाहनजाणय,हपकाावरकीड,जवालामखी,

पीककरपणय.2. सागा पाह या आपततीवरील उपाय !

अ.दषकाळआ.वीजपडणयइ. वादळयई. ढगफटी

3. सतय की असतय त सकारण सागा.अ. वादळ ययणार आहय ही माहहती गपत ठयवायची

असतय.आ.आकाशातवीजकडाडतअसतानापोहनयय.इ. जवालामखीचाउदरयकटाळताययणयशकयआहय.ई. अहतवषीमळयदषकाळपडतो.

4. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ.तसनामीमहणजयकाय?तीकशीहनमागाणहोतय?आ.ढगफटीमहणजयकाय?इ. जवालामखीचयपररणामसपषकरा.ई. हवजयपासन जीहवतहानी टाळणयासाठी कोणतय

उपायआहयत?5. महाराषटाम य आपतती यवसथापनाअतगधत महापर,

दरडी कोसळण अशा आपततीवर कोणकोणतयाउपाययोजना कलया आहत?

6. आपतती यवसथापनासदभाधत तमही तमचयाघरामधील कोणकोणतया बाबी तपासन पाहाल?का?

उपकम 1. इाटरनयटचयासाहाययानयआपततीहनमागाणझालयलया

हठकाणाचीमाहहतीगोळाकरा.2. वादळााना नावय कशी दयतात याची इाटरनयटचया

साहाययानयमाहहतीकरनघया.

t t t

71

सजीवााचय शरीर जया सकम घटकाानी बनलय आहय तयाला काय महणतात? याघटकााचीसाखयासवगासजीवाामधययसारखीचअसतयका?

शबद वाकयय पाठ पसतक

वरील परवाही तकतयामधयय आपण पसतकाची साघटनातमक रचना पाहहली. तयापरमाणयच सजीवााची साघटनपातळीअसतय.पयशी,ऊती,इाहदरयवइाहदरयसासराअशाशरीरपातळाअसतात.सवगासजीवााचीरचनावकायजहीपयशीचयापातळीवरहोतअसतात.पयशीचयाआधारयचसजीवााचयाजीवनहरियाघडनययतात.


पशी (Cell)पयशीमयरचनाहयसवगासजीवााचयपरमखलकषणअाहय.पयशीहासवगासजीवााचारचनातमकवकायागातमकअसा

मलभतघटकआहय.हयआपणमागीलइयततयतअभयासलयआहय.परवाही तकता पणध करा.


11.1 सजीवातील सघटन

एम.जय.शलायडयनवहरओडोरशवानयादोनशासतजाानी1838सालीपयशीचयारचनयहवषयीहसदधानतमााडला,की‘सवगासजीवपयशीपासनबनलयलयअसतातआहणपयशी हा सजीवााचा पायाभत घटकआहय.’ 1885 मधययआर. हवरशॉ याानी सवगापयशीचाजनमहापवणीअससततवातअसलयलयापयशीमधनचहोतोअसयसपषकलय.

एकपयशीयसजीवााचयाजीवनहरियाकोठयहोतात?

ातळीवर होत असतात.पयशीचपयशीचपय याशीचयाशीच आधारचआधारचआधार सजीवाचसजीवाचसजीवा याचयाच जीवनहजीवनहजीवन रियाहरियाह घडन यतात.यतात.य


11.1 सजीवातील सघटन

सजीवाासजीवाासजीवाचसजीवाचसजीवा याचयाच जीवनहजीवनहजीवन रियाहरियाह कोठकोठयकोठ होतात?

रॉबटगाहकयाशासतजानयइ.स.1665मधययबचाचयाझाडाचापातळकापघयऊनतोसकमदशगाकाखालीपाहहला,तयवहा तयाला कापामधयय मधमाशीचया पोळातीलकपपयाापरमाणयरचनाहदसनआली.याकपपयाानातयानयपयशीहयनावहदलय.Cell महणजयकपपय.ललहटनभाषयत‘सयला’(Cella)महणजयलहानखोलीहोय.

पशी ऊती

इनरिय

इनरियससथा

शरीर

11. पशीरचना आनण सकमजीव


हहयह(Cella)

72

पशीच मोजमाप व ननरीकषण ( )

काादाचीएकफोडघयऊनतयाचयाखोलगटभागातअसणारापातळपापदराहचमटानयअलगदवयगळाकरावतोकाचपटटीवरघया.तयावरपाणयाचारबटाका.(हयकरतानापाप ासघडीपडणारनाहीयाचीकाळजीघया).यावरआयोहडनचया/इओहसनचया हवरलदरावणाचा एकरबटाकावसायकतसकमदशगाकाचया10 हभागाखालीहनरीकषणकरा.ततपवणीपाप ावरआचछादनकाचठयवायलाहवसरनका.

वरीलपरमाणयच कती करन वनसपतीचया हवहवधभागाावरील पयशीचय, जसय-पानय, खोडाची साल, मलागरय,इतयादीचयहनरीकषणकरा.मागीलइयततयततमहीपाणयातीलअमीबा,पलरामयहशअमयााचयअसयहनरीकषणकलयआहयच.

11.3 सयकत सकमदशधकातन नदसणा या कादाचया पशी

1 सनटमीटर ........ नमनलमीटर, 1 नमनलमीटर 1 मायकोमीटर, 1 मायकोमीटर 1 नरनोमीटर

ॲनटोन लयवयनहलाक याानी 1673 मधयय हवहवध हभागयएकतकरनसकमदशगाकहयउपकरणतयारकलयवजीवाण,आहदजीवयााचयाहजवातपयशीचयसवगापररमहनरीकषणकलय.

पयशीअतयातसकमअसतात.नसतयाउघडाडोळाानीतया आपलयाला हदसत नाहीत. पयशीचया आकारमानाचयमोजमापमायरिायमीटरआहणनलनोमीटरयाएककााचावापरकरनकलयजातय.पयशीहनरीकषणासाठीसायकतसकमदशगाकाचावापरकलाजातो,जयामधययहभागामळयकाचपटटीवरीलवसतहकतययकपटीनयमोठीहदसतय.


तमहीहनरीकषणकलयलयाहवहवधपयशीएकसारखयाचआहयतका?तयााची रचनाकशीआहय?आकारकसयआहयत?

सागा पाह

गरारालयातील सादभगा पसतकााचयाआधारय सवाातमोठी, सवाात लहान अशी पयशीहवषयी वहशषटपणगामाहहतीहमळवा.

पसतक माझा नमत

11.2 सयकत सकमदशधक

नतनभग

ननलका सथल समायोजक

सकम समायोजकवसतनभग

मच

परकाश ोतपाया

अ

आइ

फोड पापरिा

पशी

73

पशीचा आकार ( )सजीवााचयापयशीचयाअाकाराात हवहवधताअसतय. तयााचाआकारहापरामखयानयकायागाशी हनगहडतअसतो

यातआढळणाऱयापयशीचयहवहवधआकारखालीदशगावलयआहयत.तयााचयहनरीकषणकरा.

गोलाकार, दाडाकार, सताभाकार, सहपगालाकार, अाडाकती, आयताकार अशा हवहवध आकारााचया पयशीआढळनययतात.

सनायपशी

मदपशी

ताब ा रकतपशी

सपायरोगायरा

अडपशी

चतापशी शकपशी

अलसथपशी

प भागावरील पशी

11.4 नवनवध पशी

ननरीकषण करा.

सजीवााचयाजीवनहरियाघडनययणयासाठीपयशीमधययहवहवधघटकअससततवातअसतात.याघटकाानाचपयशीअागक महणतात. या अागकााचा सहवसतर अभयास करणयासाठी इलयकटॉन सकमदशगाक वापरतात कारण याचयासाहाययानयअहतसकमघटकाचयापरहतमयचयवधगानहोऊनतयाचीदोनअबजपटपयात(2Í109)मोठीपरहतमाअभयासताययतय.

परामखयानययापयशीचयवनसपतीपयशीवपराणीपयशीअसयदोनपरमखपरकारआहयत.यापयशीपटलााचयासाहाययानयबनलयलयाहवहवधअागकााचयाअातभागावानयतयारझालयलयाअसतात.वनसपतीपयशीचयाभोवतीसवतातपयशीहभसततकाअसतयतयामळयतयाानाहवहशषआकारपरापतहोतो.तयाचपरमाणयवनसपतीपयशीमधययमोठाआकारााचयाररसकतकाआढळतात.यासवगा यकरिकी पशी( )आहयत.

अमीबा

11.5 इल टट न सकमदशधकाचया साहा यान नदसणारी पशी

पशीपटल

रलकतका

करिक

आतररिध यजानलका

ह रतलवक

ततकनणकापशीरिव

ग जीनपड

लयका रकामकत रायबोझोम

वनसपती पशी पराणी पशी

ह रतलवक

पशीनभलततका

74


अ. पशीनभलततका ः पयशीहभसततका हय पयशीचय सवाात बाहयर असणारयआवरणआहय. पयशीहभसततका फकतवनसपतीपयशीमधययचआढळतय.आ. पशीपटल ः पयशीपटलहयएकपरकारचयपातळआवरणअसनतयअहतशयनाजक,लवचीकअसतयवतयपराणीपयशीचयसवाातबाहयरचयआवरणअसतय.इ. पशीरिव ः पयशीमधयय पयशीकदरकावयहतररकत दरवरप भाग असतो तयाला पयशीदरव महणतात. पयशीदरव हयपयशीपटलआहणकदरकयाादरमयानअसतय.पयशीचीहवहवधअागकयामधययहवखरलयलीअसतात.. पशी अगक ः याामधयय परामखयानय कदरक, आातरदरगावयजाहलका, गॉलजीहपाड, लयकाररका, ररसकतका,तातकहणका,लवकयााचासमावयशहोतो.वनसपतीपयशीमधययहररतलवकअसतय.

वनसपतीवपराणीपयशीमधीलसमानतसयचवयगवयगळयघटककोणतयआहयततयसाागा. कदरकहयपयशीचयसवाातमहतवाचयअागकआहय.तयाचयाभोवतीदहयरी,सहछदरपटलअसतय.पयशीचीसवगाकायगाकदरकचहनयाहततकरतय.आातरदरगावयजाहलकाहयएकहवसतत,जाळीदारअागकआहय.हयरायबोझोमनयतयारकलयलयापरहरनाामधययआवशयकअसयबदलकरन तयाानागॉसलजहपाडाकडय पाठवणयाचयकामकरतय.गॉसलजहपाडहयअनयकचपटाहपशवयाानीतयारझालयलयअसनपरहरनााचययोगयहवतरणकरणयाचयकामगॉसलजहपाडामाफतहोतय.तातकहणकावलवकहीदहयरीआवरणअसलयलीअागकआहयत.तातकहणकाऊजागातयारकरतातमहणनतयाानापयशीचयऊजागाकदरअसयमहणतात.वनसपतीपयशीमधीलहररतलवकपरकाशसाशलयषणाचयकायगाकरतात.ररसकतकाहापयशीतीलटाकाऊपदारगाबाहयरटाकणयाचयकामकरतय.पराणीपयशीमधीलररसकतकाआकारानयछोटाअसताततरवनसपतीपयशीमधययएकचमोठीररसकतकाअसतय.


1.पयशीनाहनसशचतआकारकशामळयपरापतहोतो?2.पयशीचयसारकषणकशामळयहोतय?3.पयशीचयागरजाकोणतयाआहयत?

सकमजीव ( - )

1.सकमजीवमहणजयकाय?2. अमीबा, पलरामयहशअम, यगलीना, गोगलगाय, हतती, कबतर, जात यााचय

आकाराानसारदोनगटाातवगणीकरणकरा.

पथवीतलावरअसाखयसजीवअाहयत.तयाापकीजयआपलयाडोळाानीसहजहदसतनाहीत,तयपाहणयासाठीसकमदशगाकाचावापरकलाजातो.अशासजीवाानासकमजीव महणतातहयआपणअभयासलयआहय.सकमजीवाचा आ ळ ( - )

आपलयासभोवतालीहवा,पाणी,जमीन,अननपदारगा,सााडपाणी,कचरायााबरोबरवनसपती,पराणीवमानवीशरीरामधयय सकमजीवााचय अससततव असतय. याापकी काही सकमजीव हय एकटय राहतात, उदाहरणारगा, अमीबा,पलरामयहशअम, तर काही बहसाखययनय वसाहती करन राहतात. काही सकमजीव हय मत वनसपती, पराणी यााचयाअवशयषाावरजगतात.

75

सकमजीवाच ननरीकषण व मोजमाप ( - )




100मायरिोमीटरपयकषालहानवसतआपलयाडोळाानाहदस शकत नाही. तयामळय काचपटटा तयार करनसकमजीवााचय सायकत सकमदशणीखाली हनरीकषण कलय जातय,परात 1000 पटीचय वधगान अपरय ठरत असयल तर काहीसकमजीवााचया हनररकषणासाठी मात इलयकटॉन सकमदशणीचावापरकरावालागतो.

काही सकमजीवाच आकार � पलरामयहशअम-समारय100मायरिोमीटर� टायफॉईडचारोगजात-1तय3मायरिोमीटर� पोहलओचाहवषाण-28नलनोमीटर� सकमजीवााचाआकारहा100मायरिोमीटरपयकषालहान

असतो.एवढा लहान आकार असनदयखील सकमजीवााचया

पयशीतीलअागकसवगाजीवनपरहरियाघडवनआणतात.

1. पावाचा हकवा भाकरीचा एखादातकडारोडा हभजवा व एका डबयात तीन तयचार हदवस बाद करन ठयवा. तीन तय चारहदवसाानातर डबयातील पावाचय/भाकरीचयहनरीकषण करा. तयासाठी हवशालन हभागाचावापरकरा.

2. गढळ पाणयाचा हकवा डबकयातीलसाचलयलया पाणयाचा एक रब सायकतसकमदशगाकाखालीपहा.

3.दही/ताकाचाएकरबकाचपटटीवरघयावतयाचयसायकतसकमदशगाकाखालीहनरीकषणकरा.

तमही कलयलया हनरीकषणााचया आधारयहदसणाऱयासकमजीवााचीहचतयवहीतकाढा.

सईचयाटोकावरसकमजीवमावतीलका?

सकमजीवाच सवरप ( - ) तमहीकाढलयलयाहचताामधययखालीलसकमजीवहदसलयका?तयााचयाआकारााहवषयीतमहाालाकायहनषकषगाकाढताययतील?

11.6 नवनवध सकमजीव

76

काहीसकमजीवजसय,पावावरययणारीबरशी,डबकयातीलशवालाचयतातहयबहपयशीयसकमजीवआहयत.तरीबहतााशसकमजीवहयएकपयशीयआहयतजसय,जीवाणवहवषाण.यासकमजीवााचयापयशीचीरचनारोडीशीहभननअसतय.यापयशीतदशयकदरकीपयशीतआढळणारीपटलापासनतयारझालयलीअागकआढळतनाहीत,तरयातफकतपरदरवयपटल,पयशीदरवयवकदरकदरवयएवढयचघटकआढळतात.महणनचयाानाआनदकरिकी ( ) पयशीमहणतात.

सकमजीवाची वा ( - )

परतययकसकमजीवालावाढवपरजननहोणयासाठीहवहशषपररससरतीचीआवशयकताअसतय.बऱयाचशासकमजीवाानावाढीसाठीऑसकसजनआवशयकअसतो.मातकाहीसकमजीवऑसकसजनहशवायवाढशकतात.समदरतळ,धवीयपरदयशातीलबफ,गरमपाणयाचयझरयअशा परहतकल पररससरतीतसदधा काही सकमजीवहटकन राहतात. अशा वयळी तय सवतःभोवती कठीणकवचतयारकरनआपलीजीवनपरहरियारााबवतातवपररससरतीअनकलझालीकी,कवचातनपनहाबाहयरययऊनआपलीजीवनपरहरियासरकरतात.

सकमजीवाची वा कोठ होत?मा यम ःमाती,पाणी,कजणारयपदारगाइतयादी.तापमान ः25 तय37 सयसलसअसदरमयानपोषण ःहवहशषपोषकदरवययउदाहरणारगा,शवाल-हररतदरवय,ऑसकसजन.वातावरण ःओलसर,दमटतसयचउबदार.


उपयकत सकमजीव ( - )

आकार व जीवनपरनकयनसार सकमजीवाच शवाल, कवक, अानदजीव, जीवाण, नवषाण याम य वगमीकरण कल जात.

कडी'B'मधययफटकयाकाचा,धातचयातटकयावसत,पलससटकचयाहपशवयामातीतहमसळा.बागयतएकाजागीयाकडाठयवनदा.3-4आठवडाानीदायनहीकडााचयहनरीकषणकरा.

राषटीय पशी नव ान ससथा पण,( ) ही ससथा पशी नव ान, जव तत ान या सदभाधत सशोधनाच कायध करत.

सकतसथळ . . .

11.7 अानदकरिकी पशी

रायबोझोम

ाझनमड

कशानभका

पशीपटलसपनटकापररि यपटल

करिकाभ

पशीरि य

दोनकडामातीनयअधयागाभरनतयाानाAवBअशीनावयदा.कडी'A'मधययपालापाचोळा,शयण,फळााचयासाली,भाजयााचीदयठय,कागदाचयतकडयअसाकचरामातीतहमसळा.

77

कडी मधलाकचरातसाचराहहलाका?कडीAमधलाकचराकठयगयला?का?सागा पाह !

शयण,मातीयाामधीलसकमजीवअननहमळवणयासाठीकचऱयाचयहवघटनकरतात.काहीहदवसाातकचऱयाचयरपाातर उतकष खतात होतय व पररसराची सवचछताही राखली जातय. कचऱयापरमाणयच सााडपाणयाचयही योगयवयवसरापनकरतानाकाबगानीपदारगाखपलवकरकजणयासाठीतयातसकमजीवसोडतात.

जरा डोक चालवा. ओलाकचरावसकाकचरावयगवयगळाकाजमाकरावा?

सागा पाह !मयरी/वाटाणा/घयवडायााचयारोपटााचयामळााचयहनरीकषणकरा.मळाावरगाठीकशासाठीअसावयात?

कडधानयााचयारोपटााचयामळाावरीलगाठीत,तसयचमातीतअसणारयकाहीसकमजीवहवयतीलनायटोजनचयतयाचयासायगाातरपाातरकरतात.याचीमाहहतीआपणअगोदरचयापाठातघयतलीआहय.यासायगाामळयजहमनीचीसपीकतावाढतयतयामळयकडधानयाातीलपरहरनााचयपरमाणवाढणयासमदतहोतय.परकप ः तमचया गाव/शहराबाहयर असणाऱया कचरा डयपोला भयट दा. मोठमोठा ख ाामधयय कचरागाडणयामागचयततवशोधा.

आईदधापासनदहीबनवतानाकायकरतय?थोड आठवा.

कोमटदधातदही/ताकाचयकाहीरबहमसळन8-10तासउबदारहठकाणीठयवलयासदहातीलसकमजीवााचीभराभर वाढ होतयआहण दधाचयरपाातर दहात होतय. ताक,लोणी,चीजव इतर दगधजनय पदारााची हनहमगातीकरणयासअशापरकारयसकमजीवउपयकतआहयत.

जरा डोक चालवा.नकणवन ( ) सकमजीवााचया हरिययमळय काही काबगानी पदारााचय दसऱयाकाबगानीपदाराातरपाातरहोणयाचया रासायहनक हरिययला हकणवनहकवाआाबणय हकवा कजणय असय महणतात. या हरिययत उषणताहनमागाणहोऊन,काबगानडायऑकसाइडवइतरवायतयारहोतात.हयवायपदारााचयआकारमानवाढवतात.(उदाहरणारगा,पाव,इडलीयााची हपठय फगणय.) हय वाय बाहयर पडताना पदारगा फसफसतात.दधाचय दही बनवणय, फळय व धानय याापासन अलकोहोल तयारकरणय,हपठापासनपावबनवणयतसयचॲसयहटकआमल,सायहटकआमल, ललसकटक आमल, जीवनसतवय व परहतजहवक यााचयाहनहमगातीमधययहकणवनपरहरिययचाउपयोगकलाजातो.

हकणवनपरहरियाकोणीशोधली?पसतक माझा नमत

1.रवा-इडली,भटरय,नानयाामधययदहीकाघालतात?2.दही,इडली,डोसाहयपदारगापचणयासहलककसयबनतात? धानयााची हपठय,फळााचय रसयाामधययसकमजीवाानावाढहदलयाससवतःचीवाढव पनरतपादन करताना हय सकमजीवपदारााचय अपघटन करतात व नवीनरसायनााची हनहमगाती होतय. हा गणधमगालकषातघयताआपलयारोजचयावापरातीलअनयक पदारगा सकमजीवााचया मदतीनयबनवलयजातात.

78

तमहीआजारी पडलात तर डॉकटर काही वयळा पयहनहसलीनसारखयाषधाचीकपसलहकवाइाजयकशनदयतात.अशीहवहशषपरकारची षधय

शरीरातीलरोगजाताचानाशकरतातवतयााचीवाढरोखतात.हा षधाानापरनतजनवक( )महणतात.हवहशषजातीचयासकमजीवाापासनपरहतजहवकबनवलीजातात. पवणीअसाधयअसणारयकषय,टायफॉइड,कॉलराअसयअनयकरोगआतापरहतजहवकाामळयआटोकयातआलयआहयत. पाळीवपराणयााचयाअननातपरहतजहवक हमसळनतयाानाही रोगाापासनसारकषणदयताययतय.वनसपतीनाहोणाऱयारोगाावरहीपरहतजहवकाामळयहनयातणठयवताययतय.

परहतजहवक ही रोगाावर मात करणयासाठी असली, तरी तीडॉकटरााचया सललयाहशवाय घयणय अपायकारक असतय, तयामळयडॉकटरााचयासललयानसारचतयााचयडोसपणगाकरावय.तसयचअागदखी,डोकदखी,सदणीअशाआजाराावरपरसपर षधयघयऊनययत.

लहानबाळाानाठरावीकहदवसाानीलसकादयतात?कायअसतयहीलस?


रोगपरहतकारकषमतावाढवणारीलसपरयोगशाळयतसकमजीवााचयामदतीनयतयारकरतात.अशारोगाचीलसअगोदरचटोचलयलीअसयल,तरआपलयाशरीराचीरोगपरहतकारकषमतावाढतयवतयामळयतोरोगहोणयाचीशकयताखपचकमीहोतय. कातडीकमावणय, घायपातापासनधागय हमळवणयहापरहरियाामधययहीसकमजीवााचा उपयोगकरनघयतलाजातो.काहीसकमजीवतयलावरवाढतात.तयााचयामदतीनयसमदराततयलगळतीमळयआलयलातयलाचातवागकाढनपाणीसवचछकलयजातय. शयतातीलपालापाचोळावकचरा,मानवीमलमत,घरातीलओलाकचराएकतकरनबायोगलससायातााचयामाधयमातनजववायवखतहनहमगातीकलीजातय.उपरिवी सकमजीव ( - )

बादडबयातचकनराहहलयलीहमठाईहकवापावयााचयतीन-चारहदवसाानीकायहोतय?थोड आठवा.

बरयच हदवस बाद ठयवलयला मरााबा, लोणची यााचयाबरणया उघडलयावर कधी कधी तयााचयावर पााढरा,चकतीसारखा पापदरा आलयला हदसतो हकवा काळय कणजमलयलय हदसतात.उनहाळाचया हदवसाात दध, माास हयपदारगा नासतात. हशळा,ओलसर अननावर बरशी ययतय.बरशीआलयलयाअननाचयआपणकायकरतो?का?


अनननवषबाधा ( ) सवतःचय पोषण करताना काही सकमजीवहवषारी पदारगा (एनटयरोटॉसकझनस) अननातहमसळतात. हा पदाराानी अनन दहषत होतय.दहषत अननाचय सयवन कलयास आपलयालाउलटावजलाबहोतात.

शरीरातीलरोगजाताचापरपर

पर

सारठयवताययतय.

79


1. अननपदारगा दहषत झाला आहय, हय तमही कसयओळखाल?

2.हवकतचयअननघयतानाकायपाहाल?का?3.लगसमाराभतसयचमोठयभोजनाचयकायगारिमयाामधयय

अननहवषबाधयचयाघटनाकाघडतात?

1.नयहमीताजयवझाकलयलयअननखावय.2.उकळलयलयपाणीपयावय.3.खोकताना,हशाकतानातोडावररमालठयवावा.4.घराभोवतीकचराहकवापाणीसाठदयऊनयय.

रोगकारक सकमजीव जलाशयााजवळीलअसवचछता व सााडपाणयाशीसापकययऊनदहषतझालयलयापाणयाततसयच हशळा,उघडावरील (माशया बसलयलया) अननात सकमजीवअसतात. असय दहषत अनन सयवन कलयासआमााश,टायफॉइड,कॉलरा,कावीळ,गलसटोअसयअनननहलकचयरोग होतात. शवसनमागागाचय रोग झालयलया वयकतीचयाखोकणयातनवहशाकणयातनतयारोगाचयसकमजीवहवयतहमसळतात.शवासावाटयहनरोगीवयकतीचयाशवसनमागागातजाऊनसदणी,खोकला,घटसपगा,नयमोहनया,कषयअसयरोगहोऊशकतात. कचऱयाचय ढीग, गटारय, साठलयलय पाणी याहठकाणीडासााचीपदासवाढतय.डासााचयामादााचयादाशाातनहहवताप(मलयररया),डगय,हततीरोग,पीतजवर( ),हचकनगहनया,हझकाताप(

) इतयादी रोगााना कारणीभत सकमजीव मानवीशरीरातपरवयशकरशकतात.


मानवापरमाणयच पराणी, वनसपती याानासकमजीवाामळयकोणकोणतयरोगहोतात?


सवचछ भारत अतभयान समारय 80% आजार हय असवचछतयमळयहोतात. पररसर सवचछठयवणय,कोठयहीकचरा नटाकणय,उघडावरशौचासनबसणयहयसासगगाजनयआजाररोखणयाचयसोपयमागगाआहयत. आपलया वयसकतक सवचछतयबरोबरचसावगाजहनक सवचछतयबाबतीतही जागरकराहणयासाठी दयशभरात ‘सवचछभारतअहभयान’हय राषीय चळवळीचया सवरपात कायागासनवतआहय. आपणही आपलया शाळयत, पररसरातसवचछतयहवषयीएकउपरिमराबवनतयातसहभागीहोऊया.

ह आवजधन पहा.1.घरावरीलपाणयाचीटाकीवतयातील

पाणीसवचछआहयका?2.शाळयतील पाणयाची टाकी,

सवचछतागहसवचछआहयका?3. घराजवळील उघडावरील कडा,

टायर, पलससटकचय डबय इतयादीमधययपाणीसाचलयआहयका?

4.पाणयाचीभााडी,पाणयाचीटाकीहकतीहदवसाातनसवचछकलीजातय?


आपलयालातापययतायमहणजयनककीकायहोतय? हनरोगीमानवीशरीराचयतापमानसमारय37 सयसलसअसइतकअसतय.शरीरातसकमजीवााचापरवयशझालयासअापलयारकतातीलपरहतकारयातणाकामालालागतयवतयामळयशरीराचयतापमानवाढलयामळयसकमजीवनषहोतात.जखमभरतानातीगरमलागणयाचयकारणहीहयचआहय.

8

1. खालील पर नाची उततर नलहा.अ.पयशीमहणजयकाय?आ.पयशीमधीलहवहवधअागककोणतीआहयत?इ. सकमजीवमहणजयकाय?ई. सकमजीवााचयहवहवधपरकारकोणतय?

2. रकामया जागी यो य श द नलहा.अ..............हयअागकफकतवनसपतीपयशीतच

असतय.आ.सकमजीवाामळय कचऱयाचय ............. मधयय

रपाातरहोतय.इ. पयशीमधयय ............. मळय परकाश साशलयषण

होतय.ई. ............. अभयासासाठी इलयकटॉन

सकमदशगाकाचावापरकरावालागतो.3. आमचयातील फरक काय आह?

अ.वनसपतीपयशीवपराणीपयशीआ.आहदकदरकीपयशीवदशयकदरकीपयशी

4. वनसपती पशी व पराणी पशी याचया आकतया का नतयाच वणधन तमचया श दात नलहा.

5. सकमजीवाची उपयकतता व हाननकारकता सपषकरा.

मानवीशरीराचयतापमानसमारय37 सयसलसअसवसकमजीवााचीजासतीतजासतवाढहोणयाचयतापमान(15 सयसलसअसतय35 सयसलसअस)यााचासाबाधकसाजोडाल?

सवा याय

6. कारण नलहा.अ.महापर,अहतवषीयाकाळाातरोगपरसारहोतो.आ.हशळय अनन खाललयानय हवषबाधा होणयाची

शकयताअसतय.इ. जमीनमशागतीमधययमातीखाली-वरकरतात.ई. बरशीओलसरजागीचटकनवाढतय.उ. घराघराामधययशीतकपाटााचावापरकरतात.ऊ.पावतयारकरतानाफगतो.ए. दभतयाजनावराानाआाबोणदयणयापवणीतीहभजवन

ठयवतात.

7. साधा व सयकत सकमदशधक तमही कशासाठीवापराल? कसा त सनवसतर नलहा.

उपकम ः पररसरातील बयकरी वयवसायाला भयट दयऊन तयरीलपदारगा तयार करणयाचया परहरिययची माहहती घया वएकपदारगातयारकरा.


1. पावसाळातकपडयदमटराहहलयतरकायहोतय?2. गोणपाटाचया,तागाचयाहपशवयाावरीलकाळय-पााढरयडागकसलयअसतात?3. चामडाचीपाहकटय,पसगा,पटटय,पादताणययाानापॉहलशलावनमगचकाठयवनदयतात?4. जनयरबर,कागद,नोटायााचयावरपावडरीसारखाकोणतापदारगातयारझालयलाहदसतो?


वरउ यखकलयलयसवगापदारगामहणजयसतीकपडय,गोणपाट,ताग,कागद,रबरहयवनसपहतजनय,तरचामडयहापराहणजनय पदारगाआहय. दमट हवामानामळय या पदाराावर बरशी व इतरसकमजीवााची वाढ होऊनतयखराबवकमकवतहोतात.

t t t

81

1.इाहदरयसासरामहणजयकाय?2.शरीरातीलहाडयएकमयकाानाकशीजोडलयलीअसतात?

करन पहा. तमचया हाताचया पाजाची मठ घटटआवळन हातकोपरात दमडा.दसऱयाहाताचयाबोटाानीदाडचाचपनपहा.कायलकषातआलय?

दाडाचाभागतमहाालाटणकजाणवलाका?हामाासलभागमहणजयसनायहोय.शरीराचयाहवहवधहालचालीकरतानासनायआकचनवहशहरलपावतात.शरीरालाहवहशषपरकारचीठयवणसनायामळयपरापतहोतय.

सनाय ( ) महणजय गरजयनसारआकचन-हशहरलीकरण होऊशकणाऱयाअसाखयताताचागट.

सनायससथा ( )

सनायआहणहाडययाातकोणतापरसपरसाबाधअाहय?

सनायहाडाानासनायबाधाानी( ) घटट जोडलयला असतो. सनाय आकचनपावला, की सााधयापाशी हालचाल होऊनहाडय एकमयकााचया जवळ ययतात हकवा लााबजातात.

पापणीलवणयाचयालहानहरिययपासनतयकऱहाडीनय लाकडय फोडणयाचया ताकदीचयाहालचालीपयात शरीराचया सवगा हरियासनायामळयचघडतात.बोलणय,हसणय,चालणय,उडीमारणय,एखादीवसतफकणयअशाहवहवधहालचालीसाठीआपणसनायाचावापरकरतअसतो.

सनायहयशरीराचयासवगाभागाातअसतात.माणसाचयाशरीराचयावाढीबरोबरचसनायाचीहीवाढहोतअसतय.

आपलयाशरीरातीलफकतसनायापासनचतयारझालयलयअवयवकोणतयआहयत?

12.1 सनायच आकचन




हालचालहालचाल नाही

सनायच नशनथलीकरण

सनायच आकचन

12. मानवी सनाय व पचनससथा

82

मानवीशरीरात600पयकषाअहधकसनायअसतात.परौढ,हनरोगीवयकतीचयाशरीराचयासमारय40%वजनसनायाचयअसतय.मानवीचयहऱयामधययजवळपास30सनायअसनआनाद, दःख,भीतीअसयअनयकभाव तयासनायाचयाहालचालीमळय हदसतात.आपलयडोक,तोड,नाकयााचयाभोवतीछोटासनायाचीवतगाळयअसतात.याछोटासनायामळयचआपलयाचयहऱयावरहवहवधभावहदसतात.

सागा पाह ! आपलयाशरीरातीलहवहवधअवयवाामधययएकाचपरकारचयसनायअसतातका?

1. लचछक सनाय ( ) ःहाताानीकामकरणय,चालणय,अननपदारगाखाणयअशीकामयअापलयाइचछयवरअवलाबनअसतात.अशाकामाासाठीवापरातययणाऱयासनायाना लचछक सनाय महणतात.उदाहरणारगा,हातआहणपाययाअवयवाात सचछकसनायअसतात.2. अनलचछक सनाय ( ) शवसन,पचन,रकताहभसरणकरणाऱया अापलयाशरीरातीलकाहीइाहदरयााचीकामयजीवनावशयकअसतातपणतीआपलयाइचछयवरअवलाबननसतात.अशाइाहदरयातअसणाऱयासनायानाअनलचछक सनाय महणतात.जठर,आतडय, दयअशाअवयवााचीकामयठरावीकपदधतीनयअनसचछकसनायाचयामदतीनयहोतअसतात. शरीरातीलकोणकोणतयाअवयवाामधयय सचछकवअनसचछकसनायआहयत?तयााचाशोधघयऊनयादीतयारकरा.

सनायच परकार ( )

1. असथी सनाय ( ) यासनायाचीदोनहीटोकदोनवयगवयगळाहाडाानाजोडलयलीअसतात.उदा., हातााचय, पायााचय सनाय. यााची हालचाल सचछक असतय.हयसनायहाडााचासाागाडाएकतठयवणयाचयआहणशरीरालाआकारदयणयाचयकायगाकरतात.2. दयाच सनाय ( ) हय सनाय दयाचय आकचन व हशहरलीकरण घडवन आणतात.तयााची ही हालचाल अनसचछकअसतय. दयाचया सनायामळय दरहमहनटाला दयाचय अहवरतपणय जवळपास वयळाआकचन वहशहरलीकरणहोतअसतय.3. मद सनाय ( ) शरीरातीलइतरआातरहदरयाामधययहयसनायआढळतात.उदाहरणारगा,जठर, आतडय, रकतवाहहनया, गभागाशय इतयादीचय सनाय. यााचीहालचालअनसचछकअसतय.हालचालसावकाशआहणआपोआपहोणारीअसतय.याहवशयषसनायाकडनशरीराचीअनयकजीवनावशयककायजआपलयानकळतहोतअसतात.


12.2 मानवी शरीरातील सनाय

83

सनायाचयकायगाकसयचालतय?सागा पाह !

1.मठनआवळताहात180अाशाात(सरळ)ठयवा.2. 0अाशाामधययकोपरातनदमडा.3.हाताचीबोटयखाादालाटयकवा.


12.3 नवनवध नठकाणच सनाय

काय हो ल?


शरीरातीलसनायबळकटवकायगापरवणअसणयआवशयक आहय. सनायाचया वाढीसाठी व तयााचीझीज भरन ययणयासाठी आपलयाआहारात परयसयपरहरनयकत व हपषमय पदारगा असावयत. हनयहमतवयायाम करावा. तयामळय सनाय बळकट होतात.बसताना पाठताठठयवावी. पोककाढनबस नयय.पोक काढन बसलयास पाठीतील काही मणकयाातहळहळ बदल होतात. पाठीचय आहण खाादााचयसनाय दख लागतात, तसयच पाठीचया कणयाचयआजारसाभवतात.

वयायाम करीतअसतााना दयाचया सनायााचीहलचालजलदहोतय.तयामळयशवासोचछवासजलदझालयानय शरीराला ऑसकसजन व रकतातीलपोषकततवााचाभरपरपरवठाहोतो.


1. दयाचयासनायानीहालचालकलीनाही.2. जठरात अनन गयलयआहयआहण जठराचया सनायानी

हालचालकलीनाही.


सनायाचया अभयासशासताला असय महणतात. सनायाचा मलभत गणधमगाआकचन पावणय हाआहय. शरीरातील सवाातमोठासनायमााडीमधययअसतो,तरसवाातलहानसनायकानातीलसटयपसयाहाडालाजोडलयलाअसतो.

अवकचनी सनाय

उदरीय सनाय

अवकचनी सनाय

द नवनशरसक सनायनतभजाभ

चतःनशरसक सनाय

छातीच सनाय

वरीलतीनहीकतीकरतानाहाताचयाकोणतयाभागातीलसनायाचयआकचनवहशहरलीकरणझालय? आपलयाशरीरातीलसनायहयनयहमीगटानयकामकरतात.जयवहाकाहीसनायाचयआकचनहोतय,तयवहातयाचगटातीलदसरयसनायहशहरलहोतात.अशारीतीनयहवहवधशरीरहरियायोगयपदधतीनयचालठयवणयाचयकामसनायकरतअसतात. आपलयादाडामधययअसलयलयाहाडााचयावरचयाबाजलाअसलयलयासनायलाद नवनशरसक सनाय ( )वखालचयाबाजलाअसलयलयासनायलानतनशरसक सनाय ( )असयमहणतात.

84

थोड आठवा. 1.आपणखा यलयाअननाचयशरीरातकायहोतय?2.आपणखा यलयअननजसयचयातसयरकतातहमसळतयका?

खालयलयाअननाचयरपाातर हवदरावयघटकाात होणयआहणतयरकतातहमसळणययाहरिययलाअननपचन असयमहणतात.

पचनसासरयमधयय अनननहलका व पाचकगरारी यााचा समावयशहोतो.अनननहलकचीएकणलााबीसमारयनऊमीटरअसतय.तयातपरामखयानय मख/तोड, गरसनी, गराहसका, जठर/अमाशय,लहानआतडय, मोठय आतडय, मलाशय आहण गददवार यााचा समावयशहोतो. लाळगरारी, यकत, सवादहपाड या काही पाचकगरारीअनननहलकशीठरावीकहठकाणीजोडलयलयाअसतात.

पचनसासरयतील वयगवयगळी इाहदरयय अननपचनाचय कामपदधतशीरपणयकरतअसतात.अननपचनाचया हरियााचय वयगवयगळयटपपयआहयत.परतययकटपपयावरकामकरणारयपचनहदरयवयगळयआहयआहणहवहशषटपपयावरीलतीतीइाहदरययतयााचयकामसरळीतपणयपारपाडतात.आताआपणपचनसासरयतीलइाहदरयााचीरचनावकायजपाहया.

दात ( )अननपचनाचीसरवातमखातीलदातााचयाकायागापासनहोतय.

दातााचयमखयतवयपटाशीचय,सळय,दाढा,उपदाढाअसयपरकारअसनपरतययकाचयकायगावहशषटपणगाअसयआहय.परतययकदातावरएनरमलयाकठीण पदारागाचय आवरण असतय. एनलमल हय कसलशअमचयाकषाराापासनबनलयलयअसतय.

लाळयमधयय टायलीन (अमायलयज) नावाचय हवकर असतय.यामळय सटाचगाचय (हपषमय पदारगा) रपाातर मालटोज या शकरयतहोतय.

नवीन शबद तशका.नवकर ( )

सजीवााचया शरीरात वणारय वहवहशष रासायहनक परहरिया घडवनआणणारय पदारगा. पचनसासरयतील हवकरखादपदाराातबदलघडवनआणतात.तयकवळ उतपरयरकाचय कायगा करतात.हवकरााहशवायचयापचयहरियाशकयहोतनाही. हवकरय ही एक परकारची परहरनयअसतात.हवकरयसवगासाधारणतापमानालासवागाहधकहरियाशीलअसतात.

12.4 दात


पचनससथा ( )

इटरनट माझा नमत हवहवधइाहदरयसासरााचीमाहहतीहमळवा. . . , . .

खा यलयाअननाचयपचनहोतानासवगाचअननाचयपोषकपदाराातरपाातरहोतअसयलका?

पटाशीच दात

सळ

उपदा

दा

हाड

दतवकदनतन दाताच

मळ

जबडा

नहरडी

85

लहान आतड ः लहान आतडयसमारयसहामीटरलााबअसनययरयपरामखयानय अननाचय पचन वशोषण होतय. लहानआतडातअननामधयय तीन पाचकरसहमसळतात. अननपचनातनहमळालयलय पोषक पदारगा रकतातशोषणयाचय काम लहानआतडामधययहोतय.

मोठ आतड ः मोठा आतडाची लााबीसमारय1.5मीटरअसतय.ययरयफकतपाणयाचयशोषण होतय. मोठा आतडाचयासरवातीचयाभागाला ‘ॲपहडकस’हाछोटाभाग जोडलयला असतो. लहान आतडातअननाचय पचनझालयानातर न पचलयलयअननआहणपचलयलयाअननातीलउवगाररतघनभागमोठा आतडात ययतो. पचनहरिययनातरउरलयलय पदारगा गददवारामाफत शरीराबाहयरटाकलयजातात.

त ड ः तोडात अननाचा घासघयतलयापासन तयाचया पचनहरिययलासरवातहोतय.तोडातीलअननदाताानीचावलय जातय. तयाचय बारीक बारीकतकडयहोतात.

लाळगथी ः कानहशलााजवळ आहणघशाजवळ हजभयखाली असलयलयावयगवयगळागरारीमधययलाळतयारहोतय.तयरन ती नहलकतन तोडात ययतय. अननचावणयाचीहरियासरअसतानाचतयातलाळहमसळलीजातय.

गानसका ः ही नळी घशापासनजठरापयात असन अनन पढयढकलणयाचयकायगाकरतय.

सवादनपड ः सवादहपाडातनसवादरस वतो. तयातअनयकहवकरयअसतात.

गसनी घसा ः अनननहलकचयवशवासनहलकचयतोडघशातमहणजयचगरसनीमधययउघडतय.

यकत ः यकत ही शरीरातीलसवाात मोठी गरारी आहय.यकताला भरपर रकतपरवठाहायत असतो. यकताचय मखयकायगा महणजय गलकोजचा साठाकरणय. यकताचया खालचयाबाजस हपतताशय असतय.यामधयय यकतानय वलयलाहपततरस साठवला जातो. हाहपततरस लहान आतडातपायहोचला,कीतयरीलअननातहमसळतोवपचनसलभहोतय.ससनगधपदारााचया पचनासहपततरसामळय मदत होतय.हपततरसातकषारअसतात.

जठर ः अनननहलकचयामोठा हपशवीसारखयाभागाला जठर महणतात.जठरातीलजाठरगरारीमधनजाठररस वताय. जठरातआलयलय हयअननघसळलयजातय. हायडो ोररकआमल, पयसपसन, मयकस(शलयषम) हय जाठररसाचयतीनघटकहमसळनअननआमलधमणी होतय. जठरातमखयतःपरहरनााचयहवघटनहोतय.खा यलयाअननातजठरातील पाचकरसहमसळन तयार झालयलयपातळ हमशरण लहानआतडात हळहळ पढयढकललयजातय.

12.5 पचनससथा

सरवातहोतय.तोडातीलअननदातााचय बारीक बारीक

वयगवयगळावयगवयगळावयगवयगळतयरनतयरनतयर तीन तीन नहलचावणयाचावणयाचावण चीयाचीया हरिलाळहमसळलीजातय.हमसळलीजातय.हम

गानसजठरापढकलण

चनसस

86

आपण आपल आरो य धो यात आणत आहोत का? वयसकतमतव हवकासामधयय शारीररक आरोगय अतयात महतवाचय आहय. आपलयाशरीरातीलहवहवधइाहदरयसासरासरळीतपणयकायगाकरताततयवहाआपलयआरोगयचाागलयआहय,असयआपण महणतो परात धमपान, ताबाख सयवन, मदपान याासारखया घातक सवयीआरोगयहबघडवतात.तबाखज य पदाथध, मदपान, ध पान याचा पचनससथवर होणारा प रणाम ताबाखसयवनामळयतोड,घसा,अनननहलकातसयचपचनसासरयचयइतरअवयववयवससरतकायगाकरयनासयहोतात.ताबाखसयवनामळयउलटी,मळमळ,डोकदखीहयहवकारउदभवतात.ताबाखचयकणदात,हहरडा,तोडाचयाआतीलतवचायाानाहचकटनबसतातवहळहळइजापोहोचन तो भागखराबकरणयाचय कामकरतात. तयामळय हहरडााना सज ययतय, तोडाचीहालचालकरतानावयदनाहोतात.घसातसयचआतडाचादाहहोतोवपढयतयाचयरपाातरकनसरमधययहोऊनमतयओढवतो.माझी भनमका � ताबाखसयवन,धमपान,मदपानहवरोधीहचतय,वाकययतयारकरनवगगा,शाळा,पररसर

अशाहठकाणीलावणय.आपलापररसरताबाखमकतआहयकानाहीयावरलकषठयवणय.� यासादभागातशपरतयारकरनवगागाततसयचपररपाठालातीघयणय.� सभोवतीअशाबाबीघडतअसतीलतरआपलयपालक,हशकषकयाानासाागणय.

पचनससथतील महतवाचया गथी, तयाच ाव व कायधअवयव गथी पाचकरस ाव कायतोड लाळगरारी लाळ - टायलीन हपषमयपदारागाचयरपाातरमालटोजमधययकरणय.जठर जठर

हभसततकाजाठररसहायडो ोररकआमलपयसपसनमयकस(शलयषम)

अननआमलयकतकरणय.परहरनााचयहवघटनकरणय.जठराचयाअातीलअसतराचयहायडो ोररकआमलापासनसारकषणकरणय.

लहानआतडय

यकत नपततरस अननआमलारीयकतकरणय.मोठामयदकणााचयलहानकणाातरपाातर(पायसीकरण)करणय.

सवादहपाड सवादरसहटसपसनलायपयजअमायलयज

परहरनााचयरपाातरअहमनोआमलातकरणय.मयदाचयरपाातरमयदामलवसगलसयरॉलमधययकरणय.हपषमयपदारागाचयरपाातरशकरयतकरणय.

आातरस परहरनााचयअहमनोआमलातरपाातरकरणय.हपषमयपदाराचयगलकोजमधययरपाातरकरणय.मयदाचयमयदामलातवसगलसयरॉलमधययरपाातरकरणय.

87

सवा याय

1. रकामया जागी कसातील यो य श द नलहा.अ.पचनाचीहरिया.............पासनसरहोतय.

(जठर/मख)आ.पापणयाामधयय ............. परकारचय सनाय

असतात.(एयसचछक/अनसचछक)इ.सनायसासरयचय ............. हय कायगा नाही.

(रकतपयशीबनवणय/हालचालकरणय)ई. दयाचय सनाय हय ............. असतात.

(सामानयसनाय/ दसनाय)उ. बारीकझालयलयअननपढयढकलणयहय.............

चयकायगाआहय.(जठर/गरासनहलका)2. सागा, माझी जोडी कोणाशी?

अ गट ब गट1. दसनाय अ. नयहमीचजोडीनयकायगा

करतात.2. सनायामळयचआ.आमही कधीच रकत नाही

होतात3. पयसपसन इ. सनायाचयअहनयाहततव

वयदनामयआकचन 4. पयटकययणय . जबडाचया

चघळणयाचयाहालचाली5. अससरसनायउ. जाठररसातीलहवकर

3. खोट कोण बोलतोय?अवयव नवधान1. जीभ मा यातीलरहचकहलका

फकतगोडचवओळखतात.2. यकत मीशरीरातीलसवाातमोठी

गरारीआहय.3. मोठयआतडय माझीलााबी7.5मीटरआहय.4. ॲपहडकस पचनाचीहरियामा याहशवाय

होऊचशकतनाही.5. फ फस उतसजगानाचयाहरिययतमाझा

महतवाचासहभागअसतो.

4. कारण नलहा.अ.जठरातआलयलयअननआमलधमणीहोतय.आ. दयाचयासनायानाअनसचछकसनायमहणतात.इ. मादकपदारााचयसयवनकरनयय.ई. तमचयाशरीरातीलसनायमजबतवकायगापरवण

हवयत.5. खालील पर नाची उततर नलहा.

अ.सनाय मखयतः हकती परकारचय असतात वकोणकोणतय?

आ.आमलहपतत का हायतय? तयाचा शरीरावर कायपररणामहोतो?

इ. दातााचयपरमखपरकारकोणतय?तयााचयकायगाकायआहय?

6. पचनससथची आकती का न आकतीतील भागानायो य नाव दा व अननपचनाची परनकया तमचया श दात नलहा.

उपकम ः1. आरोगयाचीसरकषायासादभागाततकतयतयारकरा.2. पचनसासरयवर आधाररत

तयार करन वगागात सादरकरा.

31 म जागनतक तबाखसवन नवरोधी नदवस व 7 एनपरल जागनतक आरो य नदन

t t t

88

सागा पाह ! दनाहदनजीवनामधययआपणअनयकमानवहनहमगातपदारगापाहतो,तयकशासाठीहनमागाणकलयजातात?

जरा डोक चालवा.पयसनसलीला टोक करणय, भाकरी भाजणय, अननहशजवणय अशा हकतीतरी बदलााची उपयकतताआपलयाला असतय, महणन तयााना उपयकत बदलमहणतात,तरउपयकतनसणाऱयाहकवामानवासहानीपोहचवणाऱयाबदलाानाहाननकारक बदलमहणतात.

1.वादळात उनमळन पडलयलय झाड हा कोणतयापरकारचाबदलआहय?

2.दधाचय दही होणय हा कोणतया परकारचा बदलआहय?



झाडावरनफळखालीपडणय,लोखाडगाजणय,पाऊसपडणय,हवजयचाहदवालावणय,भाजीहचरणययााचयदोनगटाातवगणीकरणकरतानातमहीकोणतयाबाबीहवचारातघयाल?

वरील बदलाामधयय कोणतय बदल हयआपोआप हकवा नसहगगाकरीतया घडनआलयआहयत?

मागीलइयततयमधययआपणकाहीपाठाामधययबदलााचीउदाहरणयअभयासलीआहयत.जसय,फळहपकणय,दधनासणयहयबदलहनसगगात चघडनययतात.तयाानानसनगधक बदल( ) असयमहणतात.अशाकाहीनसहगगाकबदलााचीइतरउदाहरणयकोणतीआहयत?

सभोवतालचयापदाराामधययघडणारयकोणकोणतयबदलतमहीपाहहलयआहयत?यापाठामधययआपणबदलााहवषयीसहवसतरमाहहतीजाणनघयऊया.

खालीलहचताामधीलपदाराातकोणतयवकसयबदलझालयआहयत?

13.1 नवनवध बदल

1. आपलयासभोवतालीघडणाऱयाबदलाामागचीकारणयकोणतीअसतात?2.मानवहनहमगातबदलमहणजयकाय?तयकोणतय?


13. बदल भौनतक व रासायननक

89

नवचार करा.तमहीयादीकलयलयाहनसगगाहनहमगातवमानवहनहमगातबदलााचयउपयकतवहाहनकारकबदलअसयवगणीकरणकरता

ययईलका?आतापयातआपणबदलााचयकाहीपरकारअभयासलयआहयत.तयाापकीफगाफटणयवफळहपकणययादोनबदलााचाकालावधीचयादषीनयहवचारकला,तरआपलयालाकायसाागताययईल?

फगा फटणयाचा कालावधी हा फळ हपकणयाचया कालावधीपयकषा हकतीतरी कमीआहय. जय बदल घडनययणयासाठीकमीकालावधीलागतोतयासशी होणारयबदलमहणतात.तरफळहपकणयाचीहरियाहासावकाश होणाराबदलआहय.

जरा डोक चालवा. तमचयासभोवतालीशी वसावकाशहोणाऱयाबदलााचीहवहवधउदाहरणयसाागा.

थोडी गमत !

1. काचयचयातकडाापासनतमहीगायलाकारकडयबनवलय. तयाचाआकारबदलनपवणीसारखाचतकडाकसाबनवाल?

2. मयणबततीहवतळवनपनहामयणबततीकशीतयारकरताययईल?


मयणहवतळवनपनहामयणहमळवणय,हयआपणपनहापनहाकरनपाहशकतो.महणनपनहापनहाउलटसलटरिमानयहोऊशकणाऱयाबदलााना प रवतधनीय बदल महणतात, परात हपकलयलया आाबयाचयपनहाकरीतरपाातरहोतनाही.लाकडजाळलयकीराखयपासनपनहालाकडहमळतनाही.


अपररवतगानीयबदलमहणजयकाय?काहीउदाहरणयसाागा.

1.हदवसानातरकोणतीससरतीययतय? 4.झाडावरबसलयलापकषीउडनजाणय.2.सय दयानातरचीदसरीससरतीकोणती? 5.परययणय.3.समदराचयाभरतीनातरकायससरतीययतय? 6.अाकाशातनउलकापडणय.


वरील उदाहरणााचा हवचार करता काही बदल हय ठरावीक कालावधीनातर पनहा पनहा घडन ययतात.अशाबदलाानाआवतमी बदलमहणतात.याउलटएखादाबदलघडलयावरतोपनहाकधीहोईलहयहनसशचतसाागताययतनाही.तोझालाचतरतयादोनहीमधीलकालावधीएकसारखानसतो.अशाबदलाानाअनावतमी बदलमहणतात.

सानहतय ःकाचयचयाबाागडााचयतकडय,मयणबतती,काडीपयटीइतयादी.कती ःकाचयचयाबाागडीचाएकतकडाबोटााचाआधारघयऊनमयणबततीचयाजयोतीमधययधरा.तकडाचामधलाभागगरमहोईलवदोनहीटोकबाहयरराहतीलयाचीकाळजीघया.काचयचयातकडाचामधलाभागनरमहोईलतयाचयहनरीकषणकरा.नरमहोणाराभागहादोनबोटााचयाटोकाावरअसणाऱयादाबामळयवाकलाजातो.अशापरकारयदोनहीटोकएकमयकााचयाजवळआणावजोडा.नातरतीराडहोऊदा.

असयहवहवधतकडयएकमयकाामधययअडकवनतोरणबनवताययतय.अशीहवहवधअाकारााची,हवहवधरागााचीतोरणयबनवावआपलावगगा,घरसजवा.

9

1.उनहाळा,पावसाळा,हहवाळाहाऋतबदलकोणताबदलआहय?2.घडाळातसकाळीसहावाजलयानातरसायाकाळीसहावाजयपयातआवतणीबदलकोणतयाकाटाामधययहदसनययतो?हकतीवयळा?


ननरीकषण करा. 1. शयजारील हचतामधयय हदसणारय कोणतय बदल हयतातपरतयआहयत?2.कोणतयबदलहयकायमसवरपीआहयत?3.कोणतयाबदलाामधययमळपदारगाबदलला?4.कोणतयाबदलाामधययमळपदारगातसाचराहहला?5.कोणतयाबदलाामधययनवीनगणधमागाचानवीनपदारगातयारझाला?

वरील काही बदलााचया उदाहरणााचा हवचारकला,तरकाहीबदलघडतानामळपदारााचयगणधमगाआहय तसयच राहहलय. महणजयच तयााचय साघटन कायमराहहलय. कोणताही नवीन पदारगा तयार झाला नाही.अशा बदलासभौनतक बदल ( ) असय महणतात.

जयबदलघडलयानयमळपदारााचयरपाातरनवीनववयगळा गणधमागाचया पदाराात होतय अशा बदलासरासायननक बदल ( ) असयमहणतात.

1. पदारागाचयअवसराातरहोतानाकोणकोणतयाहरियाहोतात?2.वाटीमधययपाणीघयऊनतयासउषणताहदलीअसताकायहोतय?थोड आठवा.

दरवाचयबाषपहोणयाचीहरियामहणजयबाषपीभवन.कपडयवाळणय,समदराचयापाणयापासनमीठतयारकरणयहयबाषपीभवनानयशकयहोतय.जलचरिामधययआपणहवहवधहरियाअभयासलयाआहयत,तयाकोणतया?तयाहरियाहोतअसतानापाणयाचयमळगणधमगाबदललयका?मागीलइयतताामधययआपणहवरघळणय,उतकलन,हवलयनयाहरियााचाअभयासकलाआहय.यासवगाहरियाहीभौहतकबदलााचीउदाहरणयआहयत.

जरा डोक चालवा. लाकडापासनटयबलबनवणय,लाकडजाळणय,काचयचीवसतफटणय,टोमलटोहपकणय,लोखाडगाजणययाापकीरासायहनकवभौहतकबदलकोणतयआहयत?

करन पहा. सानहतय ःबाषपनपात,साखर,बनगार,हतवईइतयादी.

13.2 नवनवध रासायननक व भौनतक बदल

कती ःबाषपनपातामधययसाखरघया.बाषपनपातहतवईवरठयवावउषणतादा.साखरयमधययहोणाऱयाहवहवधबदलााचयहनरीकषणकरा.बाषपनपाताचयातळाशीकाळपटपदारगाहदसलागला,कीउषणतादयणयरााबवा.

वरीलकतीमधनझालयलाबदलहाकोणतयापरकारचाबदलआहय?

91

कषरण ( )लोखाडाचीवसत गाजतय महणजय तयावर हवटकरी रागाचा

रर साचतो, तर तााबयाचया वसतवर हहरवट रागाचा रर तयारहोतो. या हरिययस धाताचय कषरण महणतात. कषरणामळय वसतकमकवत होतात. हवयतील ऑसकसजन, आदरगाता, रसायनााचीवाफयाामळयकषरणहोतय.


कषरण रोखणयासाठी लोखाडी वसतावरजसताचा पातळ लयप लावतात. तयालागललवहनायझयशन महणतात. तााबयाहपतळयचयाभााडााना कहरलाचा लयप दयतात. यालाआपणकलहईकरणयअसयमहणतो.

तातजानाचया यगात पावडरकोहटागसारखीनवीनपदधतीहवकहसतझालीआहय. पावडर कोहटागमधयय हवहवध रागछटाअसणारयलयपलोखाड,ॲलयहमहनअमअशाहवहवधधातावर हदलयजातात.यामळयकषरणहोतनाही.

ह नहमी लकषात ठवा.ह नहमी ल

बदलााचयवगणीकरणकरतानाजसाएकावयळीएकाच हनकषाचा हवचार होतो, तसा एकाचबदलाचा वयगवयगळा हनकषाावरही हवचारकरताययतो.

सवा याय

1. फरक सपष करा.अ.भौहतकबदलवरासायहनकबदलआ.आवतणीबदलवअनावतणीबदलइ. नसहगगाकबदलवमानवहनहमगातबदल

2. खाली नदलल बदल कोणकोणतया परकारातमोडतात? कस?अ.दधाचयदहीहोणय.आ.फटाकाफटणय.इ. भकपहायणय.ई. पथवीचयसयागाभोवतीपरर मण.उ. हसपरागताणणय.

3. कारण नलहा.अ. हवाबाद अननपदारगा हवकत घयताना तयााचया

वयषनावरीलमदतीचीतारीखतपासनघयावी.आ.लोखाडीवसतसरागलावावा.इ. लाकडीवसतसपॉहलशकरावय.ई. तााबय,हपतळअशापरकारचयाभााडाानाकलहई

करावी.उ. कोरडारमालपाणयातबडवलातरलगयचओला

हायतो, परात ओला रमाल वाळणयास वयळलागतो.

4. कशाचा नवचार कराल?अ.पदाराामधययझालयलाभौहतकबदलओळखायचा

आहय.आ.पदाराामधयय झालयला रासायहनक बदल

ओळखायचाआहय.5. प रचछद वाचन बदलाच नवनवध परकार न दवा.

साधयाकाळचय सहा वाजायला आलय होतय. सयगामावळतहोता.मादवारासटलाहोता.झाडाचीपानयहलत होती. साहहलअागणात मातीचय गोळय बनवनतयापासनवयगवयगळीखयळणीतयारकरतबसलाहोता.भकलागली महणनतोघरातगयला.आईनयकणीकहभजवन पऱया तळलया. गरमागरम पऱया खातानातयाचय लकष सखडकीबाहयर गयलय. पाऊस सर झालाहोता. हवजा चमकत होतया. माद परकाशात साहहलजयवणाचाआनादघयतहोता.

उपकम पावडरकोहटाग,सपरयपहटागअशीकामयजयरयहायताततयाहठकाणासभयटदावमाहहतीचीनोदठयवा.

t t t

92

1.पदारााचयाअवसराहकतीवकोणतया?2.पदाराामधययअवसराातरकशामळयहोतय?3.पदारााचयगणधमगाकोणतयआहयत? 4.सवगापदारााचयगणधमगासारखयअसतातका?

खालील पदाथाच गणधमानसार वगमीकरण करा. पाणी,रमागाकोल,माती,लोखाड,कोळसा,कागद,रबर,तााबय,ताग,पलससटक.


सागा पाह !1.वसतकशाचयाबनलयलयाअसतात?2. माती,हवजयचीतार,सवयापाकाचीभााडी,सखळय,टयबल-खचणी,सखडकीचयतावदान,

मीठ,साखरयाासारखयादनाहदनवापरातीलहवहवधवसतकशापासनबनलयलयाआहयत?

रि य ( ) वसतजयापासनतयारहोतय तयाससवगासाधारणपणयपदारगाअसयमहणतात.सवगासाधारणपणयपदारगायासाजयलासमानारणीमहणनदरवयहाशबदसदधावापरतात,मातशासतीयपररभाषयतएकासाकलपनयसाठीएकचशबदवापरलाजातोआहणवसतजयापासनबनलयलीअसतय,तयालाशासतीयपररभाषयतरि य ( )असयमहणतात.


करन पहा. 1.खडचातकडाघयऊनतोबारीक/लहानकरतरहा.कायहोईल? 2.शाईचयरबरमालानयपसा.रमालाचयाकापडावरकायपररणामहोईल? 3.अततराचयाबाटलीचयझाकणउघडलयतरकायहोतय?

सराय, दरव व वाय या अवसराामधयय असणाऱया हवहवध वसतामधयय असणारय दरवय हयच वसताचयागणधमाासाठीकारणीभतअसतय.वसताचयहवभाजनकरनलहानकणबनवलयतरीदरवयामळयतयावसततअसलयलयगणधमगातसयच राहतातउदा.खडचापााढरा राग,शाईचा हनळा राग,अततराचासवासहयगणधमगा तयावसतजयादरवयापासनबनलयलयाअसताततयादरवयाचयचअसतात.

1.आपणसभोवतालीतसयचदनाहदनजीवनामधययअनयकवसतपाहतो,आपणतयाानासपशगाकरतो, तयााचयगणधमगाअभयासतो.यासवगावसताचीहनहमगातीएकाचपरकारचयादरवयापासनझालयलीअसतयकीएकापयकषाअहधकदरवयाापासन? 2.कोरीवमतणी,सोनय,दध,पाणी,फळी,काारिीट,मीठ,माती,कोळसा,धर,सरबत,हशजलयलीसखचडी,वाफअशा पदारााचय तयाामधयय असणाऱया दरवयाचया सवरपानसार (दरवयाचय घटक एकआहय कीअनयक तसयचदरवयाचीसराय,दरव,वाययाापकीकोणतीअवसरा)वगणीकरणकरा.

रि याच कणसवरप व गणधमध

14 . मलरि य, सयग आनण नमशण

93

1.एकागलासमधययकाठोकाठपाणीभरा.तयातलहानदगडटाका.कायहोतय?2.एकतराजघया.तयाचयाएकापारडातलहानदगडवदसऱयापारडातमोठादगडठयवा.कायणतयपारडयखालीजाईल?का?


वरीलकतीवरनदरवयाचयकोणतयगणधमगातमहाालासाागताययतील? वसतानावसतमानअसतय,जयतराजसारखयासाधनानयमोजताययतय,तसयचवसतजागावयापतात.हयदोनहीगणधमगावसतजयापासनबनलयलीअसतयतयादरवयामळयवसतलापरापतहोतात महणजयचवसतमानवअाकारमानहयदरवयाचयदोनमहतवाचयगणधमगाआहयत. हनसगागातआढळणारीकाहीदरवययशदधसवरपातअसतातमहणजयचतयााचयामधययएकचघटकअसतो.एकचघटकअसलयलयादरवयालावजाहनकपररभाषयतपदाथध ( )असयमहटलयजातय.जसय-सोनय,हहरा,पाणी,चनखडी.काहीदरवययदोनहकवाअहधकपदारााचीबनलयलीअसतात,तयाानानमशण ( )महणतात.



1. भााडातपाणीघयऊनझाकणठयवावउकळीययईपयातभााडयतापवा.झाकणाचयाआतीलबाजसबघाकायहदसतय?2. फवारणीचयापापातपाणीभरनफवाराउडवावतयाचयहनरीकषणकरा.

भााडाचयाआतीलबाजसजमलयलयपाणयाचयरबउकळणाऱयापाणयाचयावाफचयासाघननानयतयारझालय.वाफचयासवरपातीलपाणी हय अहतसकम कणााचय बनलयलय असलयानय तय आपलयालाहदसतसदधा नाही. तसयच फवारा हा पाणयाचया सकम कणााचाबनलयलाहदसयल.अशाचपरकारयसवगाचपदारगाहयअहतसकमकणााचयबनलयलयअसतात.पदारााचयलहानकणमहणजयरयण.जयापदारााचयारयणामधयय एकाच परकारचय अण असतात, तया पदारााना मलरि य महणतात. मलदरवयााचय हवघटन करन वयगळा पदारगा हमळत नाही.मलदरवयााचयलहानाातलहानकणहयएकाचपरकारचयाअणाचयबनलयलयअसतात.अणडायळाानीहदसतनाहीत परातकोटवधीअणएकतआलय,कीतयााचयआकारमानडोळाानाहदसणयाइतपतमोठयहोतय.परतययक मलदरवयातील अणाचय वसतमान व आकारमान वयगवयगळयअसतय.

माहीत आह का तमहाला? आतापयातशासतजाानी 118 मलदरवयााचा शोधलावलाआहय. तयाापकी 2 मलदरवयय ही हनसगागातआढळतात, तर उवगाररत मलदरवयय ही मानवहनहमगातआहयत. हायडोजन,ऑसकसजन, नायटोजन,काबगान,लोह,पारा,तााबयहीकाहीमहतवाचीनसहगगाकमलदरवययआहयत.साशोधनादवारयनवीनमलदरवयााचाशोधलावलाजातआहय.

14.1 फवारणी पप

मलरि य ( )

पाणी,सरबत,लोखाड,पोलाद,कोळसा,हवा,मीठ,तााबय,हपतळ,मातीयाामधीलहमशरणयकोणती?

94

1.हवयमधययअसणारीमलदरवययकोणती?2.काबगानडायऑकसाइडहयमलदरवयआहयका?3. हवहवध मलदरवयााचयअण एकसारखयअसतातकी

वयगवयगळय?

इटरनट नकवा सदभधपसतकातन मलरि यानवषयी मानहती नमळवा व नम यापरमाण तकता तयार करा.मलरि याच नाव स ा मलरि याचा शोध अवसथा वनश पणध मानहती व उपयोग



हनसगागातऑसकसजन वायरपातआढळतो.ऑसकसजनचयदोनअणएकतजोडलयजाऊनसवतातअससततवअसलयलाऑसकसजनचारयणतयारहोतो.हवयमधयय ऑसकसजन हा नयहमी रयण सवरपातसापडतो.अणजसयडोळाानीहदसतनाहीत,तसयचरयणहीडोळाानीहदसतनाहीत.

., . .,AC,A .,C. ., Cहीसाहकषपतनावयकायदशगावतात?

दनाहदन जीवनामधयय आपण अनयक हठकाणी साहकषपतनावााचावापरकरतो.मलदरवययदशगावणयासाठीसदधाअशीचपदधतवापरलीजातय. मलदरवयाासाठीसाजावापरणयाची पदधत बझजहलअसयाशासतजानयसरकली.मलदरवयाासाठीवापरणयातययणारीसाजा ही मलदरवयााचया नावाचा साकषयप करन बनवलयलीअसतय.परतययकमलदरवयाचीसाजा इागरजीमळाकषरााचावापरकरनदशगावतात.

शयजारील तकतयामधयय काही मलदरवययआहण तयााचयासाजाहदलयाआहयत.जयवहादोनहकवाअहधकमलदरवयााचयानावाामधयय पहहलय अकषर सारखय असतय, तयवहा साजाहलहहणयासाठी अकषरााची जोडी वापरतात. उदाहरणारगा,काबगानसाठीCतर ोरीनसाठीCl.

मलदरवय साजा मलदरवय साजाHydrogen H Sodium NaHelium He Magnesium MgLithium Li Aluminium Al

Beryllium Be Silicon Si

Boron B Phosphorus PCarbon C Sulphur S

Nitrogen N Chlorine Cl

e O Argon ArFluorine F Potassium KNeon Ne Calcium Ca

अस होऊन गल डयमोरिीटसनय मलदरवयाचयालहानकणाानाअणअसय नाव हदलय,कारण गरीकभाषयत महणजयअहवभाजयहोय.तयावरन असयनावअणलापडलय. जॉनडालटनयाानी1803मधययअण हनमागाणकरताययतनाहीत,तयााचयलहानकणाामधययहवभाजनकरताययतनाहीवतयनषहीकरताययतनाहीत,असाहसदधानतमााडला.तसयचकाहीहवहशषहचनहााचावापरकरनमलदरवययदशगावली.उदाहरणारगा,© तााबय, सलफर,� हायडोजन.

95

आपलयाघरामधययअसणाऱयाहवदतहदवयामधययजी तार हदसतय ती टागसटन या मलदरवयाची असतय.

याशासतजाचया नावावरन तयाला ‘ ’साजा दयणयातआलीआहय. तसयच चाादी(Ag), सोनय(A )यााचयासाजा , याललहटननावाावरन हदलया आहयत. मलदरवयय ही सराय, दरवहकवावायअवसरयतआढळतात. काहीधातशदधसवरपातवापरतानाअडचणीययतात.उदाहरणारगा,शदधलोखाडहवयतगाजतय.शदधसोनयअहतशयमऊअसतय.तयलगयचवाकतय.अशाधातामधययएकहकवाअहधकमलदरवययहमसळनमळधाताचयगणधमगाबदलताययतात.धाताचयायाहमशरणाससनमश ( ) असय महणतात. हपतळ, पोलाद,बावीसकरयटसोनयहीकाहीसाहमशरयआहयत.



1. दनाहदन जीवनामधयय आपण कोणकोणतय धातवापरतो? 2.धातहीमलदरवययआहयतका? सवगासाधारणपणयमलदरवयााचयवगणीकरणधात( ) व अधात ( - ) या गटाात करतात. मागीलइयततयमधययधाताचयवधगानीयता,तनयता, हवदतवाहकता,उषणतावाहकता,घनता,चकाकी,नादमयताअसयगणधमगाआपणअभयासलयआहयत.हयगणधमगाजयामलदरवयाामधययहदसनययतनाहीततयामलदरवयाानाअधातअसयमहणतात.उदाहरणारगा, फॉसफरस, सलफर, ोरीन. जी मलदरवययकाही परमाणात धात तसयच अधाताचय गणधमगा दशगावताततयाानाधातस श( )महणतात.हामलदरवयााचाहतसरा गट अाहय. उदाहरणारगा, असजहनक, हसहलकॉन,सयलयहनअमइतयादी.

1. एकापरीकषानळीतसाखरघयावपरीकषानळीलाउषणतादा.कायहोतयतयाचयहनरीकषणकरा.कायहश कराहहलय?

2. मलगयहशअमचीफीतहचमटानयपयटतयाजयोतीवरधरनहनरीकषणकरा.वरीलदोनहीहरियाघडतानाकायबदलझालयआहयत?

पहहलया उदाहरणात साखर हवतळतय व नातर पाणयाची वाफ बाहयर पडनकाळारागाचापदारगाहश कराहतो.हाकाळारागाचापदारगामहणजयकाबगानहोय.महणजयचसाखरहापदारगाहकतीमलदरवयाापासनबनलाआहय? काबगान डायऑकसाइड या नावावरन हा पदारगा हकती व कोणतयामलदरवयाापासनबनलयाचयलकषातययतय? दोन नकवा अनधक मलरि याचया रासायननक सयोगातन तयार होणारा पदाथध महणज सयग होय.1.पाणी,ऑसकसजन,काबगानडायऑकसाइडयाापकीमलदरवयवसायगकोणतयआहय?2.सायगाचयालहानाातलहानकणालाकायमहणतात?

मानहती नमळवा. मा कोणतीमलदरवययधात,अधातवधातसदशआहयत?


ह नहमी लकषात ठवा. रयणमधीलअणहयवयगवयगळापरकारचयअसतील,तरचतयारहोणारापदारगामहणजयसायगअसतय.पाणीहयसायगआहय.हायडोजनचयदोनअणवऑसकसजनचाएकअणहमळनपाणयाचाएकरयणतयारहोताय.

14.2 मर नशअम नफतीच वलन

सयग ( )

96

सयग समानवष मलरि य स ा व अणस या रणसत वनश पणध मानहती

पाणी H2O

सागा पाह ! 1.जवलनासमदतकरणारयमलदरवयकोणतय?2.पाणीजवलनासमदतकरतयका?

हायडोजन हा जवलनशील अाहय. तो सवत जळतो. ऑसकसजन जवलनास मदत करतो परात या दोनमलदरवयााचयासायोगानयबनणारयपाणीहयसायगआगहवझवणयासाठीउपयोगीपडतय महणजयचसायगाचयगणधमगाहयतयातीलघटकमलदरवयााचयागणधमाापयकषावयगळयअसतात. सायगय हलहहताना मलदरवयाापरमाणयच साहकषपत सवरपात हलहहतात. सायगााचया रयणामधयय दोन हकवा अहधकमलदरवयााचयअणरासायहनकसायोगातनएकतआलयलयअसतात,महणनसायगाचा हनदजशकरणयासाठीरयणसताचावापरकरतात.सायगातअसणाऱयाघटकमलदरवयााचयासाजावअणाचीसाखयायााचयासाहाययानयसायगाचयकलयलयलयखनमहणजयरणसत ( ) होय.मानहती नमळवा व तकता तयार करा. मीठ,तरटी,मोरचद,नवसागर,खाणयाचासोडा,खड,धणयाचासोडाअशा हवहवधसायगाामधीलघटकमलदरवययवतयााचीरयणसतय.



नमशण ( )

1.सरबततयारकरा.2.भयळतयारकरा.

वरीलकतीकलयानयमळघटकााचयाचवीमधययबदलझालाका? वयगवयगळीमलदरवययहकवासायगयएकमयकाामधययहमसळलीकीहमशरणतयारहोतय.हमशरणातीलहवहवधघटकााचयपरमाणहनसशचतनसतय.हमशरणयतयारहोतानाकोणताहीरासायहनकबदलघडनययतनाहीहकवानवीनसायगयतयारहोतनाहीत.

1.दनाहदनजीवनातवापरलीजाणारीहमशरणयकोणतीअाहयत?2.सवगाचहमशरणयआपलयालाउपयकतअसतातका?3.रवा,मीठवलोहकीसयााचयाएकतहमशरणातीलपरतययकघटकवयगळाकसाकराल?

तमहाालाआठवतअसयल,आपलयादनाहदनखादपदाराातअनावशयकपदारगाहमसळतात.तयालाचआपणभयसळअसयमहटलयहोतय,महणजयभयसळहीसदधाहमशरणाचाचपरकारआहय. एखादापदारागामधययअनावशयकवहाहनकारकअसादसरापदारगा हमसळला,तरतयारहोणारय हमशरणहयउपयकतराहतनाही.अशावयळीआपणहमशरणाातनआपलयालाअनावशयकअसणारयघटकवयगळयकरतो.तयासाठीगाळणय,चाळणय,वयचणय,हनवडणय,पाखडणय,चाबकहफरवणयतसयचसापवनयाासारखयासहज,सोपयापदधतीचावापरकलाजातो.यापदधतीचावापरकलयानयकोणकोणतया हमशरणाातीलकोणकोणतयघटकपदारगावयगळयहोतअसतील?पदारााचयगणधमगाआहणउषणतयचयपररणामआपणमागीलइयततयतअभयासलयआहयत.तयााचाहीउपयोगहमशरणाातीलघटकपदारगावयगळयकरणयासाठीकलाजातो.

97

ऊ वधपातन पदधत ( ) एका गोल चाबमधयय रोडय मीठहवरघळवलयलय पाणी घया. आकतीमधययदाखवलयापरमाणयसवगासाहहतयाचीरचनाकरा.लायखाडीजाळीवरीलचाबतीलदरवालाउषणतादयणय सर करा. शाकपाताचय हनरीकषण करा.हळहळ पाणयाचय रब शाकपातात पडलागलयाचय तमहााला हदसयल. हय रब कोठनआलयआहयत? गोल चाबतील खारय पाणी उषणतयमळयउकळलागतय.तयातीलपाणयाचीवाफहोतय.ही वाफ साघननीतन जाताना भोवतालचयापाणयामळय राड होऊन दरवरपात ययतय.शाकपातातपडणारयरबहयअशापरकारयगोलचाबतील हमठाचया दरावणातील पाणयाचयअसतात.ऊधवगापातनपणगाझालयावरचाबचयातळाशीमीठउरतय. अशदध दरवपदारगा शदधकरणयासाठीसदधा ऊधवगापातन पदधतीचाउपयोगहोतो.


14.4 ऊ वधपातन पदधती

1.ढगातनपडणारयपाणीहनसगगात शदधअसतयका?2.ऊधवगापातनपदधतीतदरवाचयकोणकोणतयगणधमगाहदसनययतात?3.ऊधवगापातनानयशदधकलयलयापाणयाचाउपयोगकोठयकरतात?

14.3 नमशणातील घटक वगळ करणयाचया काही पदधती

शकपात

पाणी

सघननी

बनधरनतव

सटड

जाळी

तापमापी

गोल चब

पाणीपाणी


98

अपकरिी पदधत ( ) गढळपाणी,शाई,ताक,रकतहीदरवआहणअहवदरावयसरायाचीहमशरणयआहयत.गढळपाणीकाहीवयळससररठयवलय,तरतयातीलमातीचयकणहळहळतळाशीजातात.दध,शाईहीहमशरणयमातससररठयवलीतरीहीतयातीलअहवदरावयकणतळाशीबसतनाहीत.कारणअशा हमशरणाातीलसरायाचयकणसकमवहलकअसलयानयदरवातसगळीकडयएकसारखयपसरलयलयअसतात.गाळणयहकवाहनवळणययापदधतीनीदयखीलहयकणदरवाापासनअलगकरताययतनाहीत.

14.6 अपकरिीरजकरि य पथ रण पद धत ( ) एकाचदरावणातदोनहकवाअहधकपदारगाअलपपरमाणातहवरघळलयलयअसतील,तरराजकदरवयपरककरणपदधतीचा उपयोग करन हय पदारगा एकमयकाापासन वयगळय कलय जातात. या पदधतीचा उपयोग षधहनमागाणशासतामधयय, कारखानयाामधयय, वजाहनक परयोगशाळाामधयय नवीन घटक शोधणयासाठी, हमशरणातील घटकओळखणयासाठीववयगळयकरणयासाठीकलाजातो.

हमशरणाातीलअसयसरायकणदरवातनकसयवयगळयकराल?परयोगशाळयतदरवआहणसरायाचयाहमशरणातनसराय वयगळय करणयासाठी अपकदरी याताचा उपयोगहोतो.यालासहट यजमहणतात.यायातातपाखयापरमाणयवयगानयहफरणारीएकतबकडीअसतय.यातबकडीचयाकडयशीपरीकषानळाजोडणयाचीसोयअसतय. तबकडीला जोडलयलया नळा वयगानय हफरतअसताना तयातील दरवयातील कणाावर तबकडीचयाकदरापासन दर ढकलणारय बल हनमागाण होतय. तयामळयहमशरणाातीलसरायकणतळाशीजमाहोऊनदरवापासनवयगळयहोतात.

नवलगीकरण पदधत ( ) एकमयकाात न हवरघळणाऱया दोन दरवााचय हमशरण ससरर ठयवलयअसतातयााचयदोनररसपषहदसतात.हमशरणातीलजोदरवतलनयनयजडअसयलतोखालीराहतो,तरहलकादरवतयाचयावरतरागतो.यागणधमागाचाउपयोगकरनहमशरणातीलदोनदरववयगळयकरताययतात.कती रॉकल आहण पाणी यााचय हमशरण तोटीबाद असलयलयाहवलगकारी नरसाळात भरा. हचतात दाखवलयापरमाणय नरसाळयसटाडलापककबसवा.नरसाळातहमशरणकाहीवयळ ससररठयवा.पाणीखालीराहीलआहणरॉकलतयाचयावरतरागयल.आतानरसाळयससररठयवनवरीलझाकणकाढा.नरसाळाचीतोटीउघडनतळाचयपाणीचाचपातातजमाकरा.सवगापाणीचाचपातातजमाझालयानातरनरसाळाची तोटी बाद करा. असय कलयानय रॉकलआहण पाणीवयगळयहोतय.

14.5 नवलगकारी नरसाळ

र कल

पाणी

तोटी

चचपात

पाणी

नवदत अपकरिी

साध अपकरिी

99

1. माझ सोबती कोण-कोण आहत? अ गट ब गट1. सटयनलयससटील अ. अधात2. चाादी आ.सायग3. भाजणीचयदळण इ. हमशरण4. मीठ ई. मलदरवय5. कोळसा उ. साहमशर6. हायडोजन ऊ.धात

2. , , , , , , , , , या स ावरन मलरि याची नाव नलहा.

3. प ील सयगाची रणसत काय आहत?हायडो ोररकआमल,सल यररकआमल,सोहडअम

ोराईड,गलकोज,हमरयन.4. शासतीय कारण नलहा.

अ.लोणीकाढणयासाठीताकघसळलयजातय.आ.राजकदरवयपरककरणपदधतीतपाणीकागदाचया

टोकापयातचढतय,तयवहाहमशरणातीलघटकपदारगाकमीउाचीपयातचचढलयलयअसतात.

इ. उनहाळात पाणी साठवणयाचया भााडालाबाहयरनआयलयकापडगाडाळलयजातय.

सवा याय

5. फरक सपष करा.अ.धातआहणअधातआ.हमशरणयआहणसायगयइ. अणआहणरयणई. हवलगीकरणवऊधवगापातन

6. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ.हमशरणातीलहवहवधघटकसाधयापदधतीनयकसय

वयगळयकलयजातात?आ.आपण दनाहदन वापरात कोणकोणती मलदरवयय

(धातवअधात),सायगय,हमशरणयवापरतो?इ. दनाहदन वयवहारात अपकदरी पदधतीचा वापर

कोठयवकशासाठीहोतो?ई. ऊधवगापातन व हवलगीकरण पदधतीचा उपयोग

कोठयहोताय?का?उ. ऊधवगापातन व हवलगीकरण पदधत वापरताना

तमहीकोणतीकाळजीघयाल?उपकम

गऱहाळअरवासाखरकारखानयासभयटदयऊनगळ/साखर तयार करताना हमशरणातील पदारगा वयगळयकरणयाचयाकोणकोणतयापदधतीवापरलयाजातात,याचीमाहहतीघयऊनवगागातसादरीकरणकरा.

कती ः एकाचाचपातातरोडयपाणीघया.गाळणकागदाचालााबटतकडाघयऊनतयाचयाएकाकडयपासनसमारय2सयमीअातरावरहनळाशाईचाहठपकादा.वहाकागदपाणयातउभाकरा.चाचपातावरझाकणठयवा.काहीवयळानातरशाईचाहठपकागाळणकागदावरएकाठरावीकउाचीवरचढलयलाहदसताय.काहीपरकारचयाशाईमधययवयगवयगळारागछटााचयदोनहकवाअहधकघटकपदारगाअसतात.अशावयळयसतयपदारगातयााचयारागछटाामधीलवयगळयपणामळयवयगवयगळाउाचीवरचढनएकमयकाापासन वयगळयओळख ययतात. हाच परयोग कागदा वजी खडचा वापरकरनसदधाकरताययईल. पदारााचयादोनगणधमााचाउपयोगयापदधतीतकलयलाआहय.पदारागाचीवरचढणाऱयादरावकातीलहवदरावयताआहणससररअसलयलयागाळणकागदालाहचकटन राहणयाची तयाची कषमता हय तय दोन गणधमगाअाहयत. तय परसपरहवरोधीआहयत व तय वयगवयगळा पदाराासाठी वयगवयगळय आहयत. तयामळय हमशरणाातीलघटकपदारगावरचढणाऱयादरावकाबरोबरगाळणकागदाचयाटोकापयातनचढताकमी-अहधकपरमाणातमागयराहतात.

14.7 रजकरि य पथ रण

गाळण कागद

शा चा थब

t t t

पाणी

1

1.नसहगगाकवमानवहनहमगातपदारगामहणजयकाय?2.तमचयासभोवतालचयानसहगगाकवमानवहनहमगातपदारााचीयादीकरा.थोड आठवा.



नसहगगाक पदाराावर काही रासायहनक परहरिया करन तयार कलयलया नवीन पदारााना मानवहनहमगात पदारगामहणतात.हयआपणमागीलइयततयत हशकलोआहोत.यापाठामधययआपणअापलयादनाहदनवापरातीलकाहीपदारााचीमाहहतीघयणारआहोत.

1.दातसवचछकरणयासाठीपवणीकोणकोणतयापदारााचावापरकलाजातअसय?2.आजआपणदातसवचछकरणयासाठीकशाचावापरकरतो?

आपणपाहहलयकीभारतामधययदातसवचछकरणयासाठीपवणीबाभळीचीसाल,कडहनाबाचीकाडी,कोळशाचीपड, राख,माजन,मीठ,डाहळाबाचीसालयााचाउपयोगकरतअसत.आता हवहवधपरकारचयाटरपयसटतसयचटरपावडरयााचावापरकलाजातो.

टथपसट ( )कसलशअमकाब नयट,कसलशअम,हायडोजन,

फॉसफट हय टरपयसटमधील परमख घटक दाताावरीलघाणदरकरतात.दाताानापॉहलशकरणयाचयकामयाघटकाामळयचहोतय.दातकषयरोखणयासाठीटरपयसटमधययअसणाऱयाठरावीकपरमाणातील ोराइडचाउपयोगहोतो.हय ोराइडदाताावरीलआवरण( ) आहणहाडााचयाबळकटीसाठीआवशयकअसतय.

1.टरपयसटवटरपावडरमधील ोराइडकोठनहमळतय?2.टरपावडर/टरपयसटचयावयषनावरीलहदलयलयामाहहतीचीनोदकरनचचागाकरा.

अपमाजधक ( ) अपमाजगानयाशबदाचाअरगासवचछकरणयअसाआहय.तयावरनसवचछकरणारा,मळकाढनटाकणारापदारगामहणजयअपमाजगाक.ररठा,हशककाई,साबण,कपडयधणयाचासोडा,कपडयधणयाचीपावडर,हलस डसोप,शापहीसवगाअपमाजगाकचहोत.


इ.स.पवगा500पवणीचीन,गरीस,रोमयादयशाामधययहाडय, हशापलय यााचा चरा हमसळन टरपयसट तयार करतअसत. एकोहणसावया शतकापासन टरपयसट वापरायलासरवातझाली. तयातसाबणाचा वापरकरणयातआला.नातर खडसदश वसत वापरन टरपयसट तयार करणयातआली.जगातीलपहहलीवयावसाहयकटरपयसटहीकोलगयटकपनीनयनययॉकशहरात1873सालीतयारकली.

सागा पाह ! शरीरवकपडााचयासवचछतयसाठीआपणकशाचावापरकरतो?

सानहतयःकाचयचीसवचछबाटली,पाणी,तयल,अपमाजगाकइतयादी.कती ः काचयचयासवचछबाटलीतपाणीघया. तयातरोडयतयलघाला.तयलाचाररपाणयावरतरागयल. बाटलीजोरजोरानयहलवा.रोडावयळानयबाटलीतीलदरवससररझालयावरपनहातयलपाणयावरतरागतानाहदसयल.आताअपमाजगाकाचयादरावणाचयरोडयरबवरीलहमशरणातटाका.बाटलीवयगातहलवा.पाणीवतयलएकजीवझालयाचयवहमशरणाचारागदधाळझालयाचयहदसयल.

15. पदाथध ः आपया वापरातील

1 1

अस का होत?अपमाजगाकाचयरयणजासतलााबीचयअसतातवतयाचयादोनहीटोकााचयगणधमगा

हभननअसतात.अपमाजगाकाचा रयण तयाचया एका टोकाशी पाणयाचा रयण, तरदसऱया टायकाशी तयलाचा रयण पकडन ठयवतो. तयामळय तयलाचय रयण पाणयातहमसळतात.मळकटकपडयआहणशरीरधतानातयााचयावरसाबणाचीअशीचहरिया होतय. दनाहदन जीवनातकसााना तयललावणय, हातााना व पायााना जयल,वहलसलीनलावणयअशाहवहवधकारणाामळयआपलयशरीर,कपडयतयलकटहोतात.कपडाामधीलउभया-आडवयाधागयाामधययहातयलकटररघटटहचकटनबसतो.तोकाढणयासाठीसाबणवापरतात.पाणीवतयलदोघाानाहीपकडनठयवणयाचयागणधमागामळय साबण हमसळलयलय पाणी अनयक परकारचया पषठभागाावर सहजपसरतय. पषठभागावर पसरणयाचया या गणधमागाला प सनकयता महणतात.अपमाजगाक प सनकय ( ) असतात. पषठसहरियतयचा एकपररणाममहणजयफसहोणय.ननसगधनननमधत अपमाजधक ( ) ररठा,हशककाईहयपदारगाहनसगगाहनहमगातअपमाजगाकमहणनवापरलयजातात.तयामधययसलपोहननहा रासायहनकपदारगाअसतो. ररठा,तसयच हशककाईयााचामानवीतवचातसयचरयशमीलोकरीचयधागय,कपडययाावरअहनषपररणामहोतनाही.ररठालाइागरजीमधययसोपनटतरहशककाईलासोपपलाडअसयनावआहय.मानवनननमधत अपमाजधक ( )साबण ःसाबणहा पवागापारवापरातअसलयलामानवहनहमगातअपमाजगाकआहय.साबणाचा शोध पासशचमातय दयशाामधयय समारय 2000 वषाापवणी लागला असयमहटलयजातय.तयाकाळीपराणयााचीचरबीआहणलाकडाचीराखवापरनसाबणतयारकलाजातहोता.सधया हवहवधपरकारचयसाबणआपलयालापाहायलाहमळतात.साबणाच परकार ः कठीण साबण कपडयधणयासाठीवापरतात.हातयलामलााचासोहडअम कषार असतो. मद साबण सनानासाठी वापरतात. हा तयलामलााचापोटलहशअमकषारअसतो,तयामळयअागाचीआगहोतनाही.

हवहहरीचयाहकवाकपनहलकचयाकठीणपाणयातसाबणाचाफसनहोतासाकातयारहोतोवतयामळयअपमाजगानकरणयाचासाबणाचागणधमगानषहोतो.सल लष अपमाजधक ( )

साबणाचीजागाआतामानवहनहमगातसासशलषअपमाजगाकाानीघयतलीआहय.या अपमाजगाकााची हनहमगाती करणयाचया अनयक पदधती आहयत. सासशलषअपमाजगाकााचयारयणामधीलमोठालााबीचयघटकपरामखयानयससनगधपदारगाहकवाकरोसीनयाकचचयामालापासनहमळवलयजातात.तयााचयावरहवहवधरासायहनकपरहरिया करन सासशलष अपमाजगाक बनवली जातात. तयााचा वापर अनयकपरकारचया परसाधनाामधयय करतात. सासशलषअपमाजगाककठीण पाणयातसदधावापरताययतात.

वापराचया गरजयनसारअपमाजगाकाामधयय सगाधीदरवयय, रागदरवयय,जातनाशक,अलकोहोल, फननाशक,कोरडयपणाटाळणारयपदारगा,रयती इतयादी परक घटकहमसळन तयास उपयकतगणधमगाहदलयजातात.

15.1 अपमाजधन नकया

15.2 ननसगधनननमधत अपमाजधक

कप ाचा प भाग

पाणयाचा रणअपमाजधकाचा रण

तलाचा रण

नशकका

रठा

102


साबणाची नननमधती (Preparation of soap)सानहतय ः 15गरलमसोहडअमहायडालकसाइड,60हमलीखोबरयलतयल,15गरलममीठ,सवाहसकदरवय,काचकााडी,चाचपात,हतवई,लोखाडीजाळी,बनगार,पाणी,साचाइतयादी.कती ः एकाचाचपातात60हमलीखोबरयलतयलघया.15गरलमसोहडअमहायडॉकसाइड50हमलीपाणयातहवरघळवा.काचयचयाकााडीनयतयलढवळतअसतानातयाचयामधययसोहडअम हायडॉकसाइडचय दरावण हळहळ हमसळा.हय हमशरण ढवळत राहा वढवळतानातयतापवा.10-12हमहनटयउकळवा.तापवतानाहमशरणउतजाणारनाहीयाचीदकषताघया.200हमलीपाणयात15गरलममीठहवरघळवावहयदरावणवरीलहमशरणातटाकनढवळा.रासायहनकहरिययनयतयारझालयलासाबणआतापाणयावरतरागतो.काहीवयळानयतोघटटहोतो.घटटझालयलासाबणकाढनतयातसवाहसकदरवयहमसळनसाचयाचयासाहाययानयसाबणाचीवडीपाडा. वरीलकतीमधयय ससनगधपदारगावअलकलीचासायोगहोऊनतयलामलााचयकषारतयार होतात. रासायहनक दषीनय साबण महणजय तयलामलााचा सोहडअम हकवापोटलहशअमकषारअसतो.


नसमट (Cement)

1.बााधकामासाठीवापरलयजाणारयपदारगाकोणतय?2.खालीलहचताामधययहदसणाऱयाघराापकीमजबतबााधकामकोणतयअसयल?का?

नसमट-उतपादन (Cement production)हसमटहयबााधकामातीलमहतवाचयसाहहतयआहय.तयापासनरिााकीटतयारकरन

पतय,हवटा,खााब,पाइपबनवतात.हसमटहीकोरडी,सकमकणअसलयलीहहरवट-राखाडीरागाची पडअसतय. हसमटहय हसहलका(वाळ),ॲलयहमना(ॲलयहमहनअमऑकसाइड), चना, आयनगा ऑकसाइड व मलगयहशया (मलगयहशअम ऑकसाइड)यााचयापासनतयारकरतात.

पोटगालाड हसमट हा बााधकामासाठी वापरला जाणारा परमख परकार आहय. 60%चना(कसलशअमऑकसाइड),25%हसहलका(हसहलकॉनडायऑकसाइड),5%ॲलयहमना,उरलयलाभागआयनगाआलकसाइडवहजपसम(कसलशअमसलफट)याकचचया मालापासन पोटगालाड हसमट बनवतात. तयाचा पोत इागलाडमधील पोटगालाडबयटावरकाढणयातययणाऱयादगडासारखाअसतोमहणनतयालाहयनावहमळालयआहय.

पराचीनकाळात रोमनलोकाानी हसमटव तयासोबतकाारिीटतयारकलय होतय.हभजवलयलयाचनयातजवालामखीचीराखघालनतयजलीयहसमटबनवत.तय हसमटअहतशयहटकाऊहोतय.रोमनसामाजयलयालागयलयवहसमटहनहमगातीचीहीकलालोकहवसरनगयलय.1756मधययहरिहटशअहभयातयजॉनसमीटनयाानीजलीयहसमटबनवणयाचीपदधतशोधनकाढली.

काकीट (Concrete)काारिीटमधयय हसमट, पाणी, वाळ व खडी हमसळली जातय. सललब भककम

होणयासाठी,गळतीहोऊनययमहणनतयामधययकाहीहवहशषदरवययहमसळलीजातात.

15.3 साबणनननमधती

15.4 नवनवध घर

15.5 नसमट

1 3

सवा याय

1. रकामया जागी कसातील यो य श द नलहा. (पा र नसमट, साबण, अपमाजधक, हाडाची झीज,दतकषय, कठीण, मद, पोटधलड, तलामल)अ. पदारागाचया पषठभागावरील मळ काढन

टाकणयासाठी पाणयाला साहायय करणाऱयापदारागास.............महणतात.

आ.............. रोखणयासाठी टरपयसटमधययोराइडवापरलयजातय.

इ. साबण हा ............. व सोहडअमहायडॉकसाइडचाकषारआहय.

ई. सासशलषअपमाजगाकही.............पाणयातहीवापरताययतात.

उ. बााधकामासाठी परामखयानय ............. हसमटवापरलयजातय.

2. खालील पर नाची उततर नलहा.अ.अपमाजगाक वापरलयानय मळकट कपडय कसय

सवचछहोतात?आ.पाणीकठीणआहयका,हयतमहीसाबणचऱयाचया

साहाययानयकसयतपासाल?इ. टरपयसटचय महतवाचय घटक कोणतय व तयााचय

कायगाकाय?ई. हसमटमधीलघटककोणतय?उ. काारिीटबनवतानाहसमटवापरलयनाहीतरकाय

होईल?ऊ. तमही वापरत असलयलया अपमाजगाकााची यादी

करा.ए. उाची वसताासाठी वापरलीजाणारी अपमाजगाक

कशीअसावीत?. पषठसहरियता महणजय काय? हवहवधअपमाजगाकााचया पषठसहरियतयला कारणीभतठरणाऱयातीनरसायनााचीनावयहलहा.

3. आमचयातील सारखपणा व फरक काय आह?अ. नसहगगाकअपमाजगाकवमानवहनहमगातअपमाजगाकआ.साबणवसासशलषअपमाजगाक.इ. अागाचासाबणवकपडयधणयाचासाबणई. आधहनकहसमटवपराचीनहसमट

4. कारण नलहा.अ.कठीणपाणयातसाबणाचाउपयोगहोतनाही.आ.तयल पाणयात हमसळत नाही परात परयसा

अपमाजगाकवापरला,कीतयलवपाणीएकजीवहोतय.

इ. सासशलष अपमाजगाक ही साबणापयकषा सरसआहयत.

ई. बऱयाच वयळा कपडय धताना कपडाावर रागीतडागहनमागाणहोतात.

उ. दातसवचछकरणयासाठीताबाखचीमशयरीवापरनयय.

उपकम 1. हसमटतयारकरणाऱयाकारखानयालाभयटदा.

हसमटकसयतयारहोतयतयपहावचचागाकरा.2. कडाचय घर, मातीचय घर व हसमटचय घर याावर

सावादहलहा.

.अलीकडचयाकाळातरसतयकाारिीटचयकातयारकरतात?

.पाणयालाकठीणपणाकशामळयययतो?मानहती नमळवा.

t t t

1 4

1.नसहगगाकसासाधनयमहणजयकाय?2.नसहगगाकसासाधनााचीहवहवधउदाहरणयकोणती?थोड आठवा.

हनसगागातनआपलयालाअनयक पदारगा हमळतात. तयाातनआपलया वयगवयगळा दनाहदन गरजा भागतात.पथवीवरील माती, दगड, खहनजय, हवा, पाणी, वनसपती, पराणी हय सवगा महणजय एक परकारची नसहगगाकसाधनसापततीचआहय.

हशलावरणमहणजयकाय?थोड आठवा.

1. सवगा खहनजय ही धातक कानसतात?

2. धातखहनज व अधातखहनजमहणजयकाय?


16.1 खाणकाम

धातकाापासन धातहमळवणयासाठी तयााचय हनषकषगाण( ) व शदधीकरण( ) कलय जातय.धातकाामधील वाळ व मातीचयाअशदधीला मदा अशदधी( )असयमहणतात.

16.1 खाणकाम

16. नसनगधक साधनसपतती

भकवचातील साधनसपतती ( ) पथवीचया हशलावरणाचा भाग जमीन व तयाखालील कठीण

कवचयाानी बनलयलाआहय. हशलावरणहय एकहजनसी नसनअनयकपरकारचयाखडकााचयबनलयलयआहय.भकवचातीलसाधनसापततीमधययखहनजय,धातक,खहनजतयलवइतरइाधनय,खडक,पाणी,मलदरवयय,इतयादीचासमावयशहोतो.खननज आनण धातक ( )

नसहगगाकसाधनसापदयतखहनजसापदयलाअतयातमहतवाचयसरानआहय. पयागावरणातील हवहवध परहरियाानी ही खहनजय तयार झालयलीअसतात.

पथवीवरील खडक मखयतवय खहनजााचय बनलयलय असतात.खाणकामा ारयहीखहनजयमानवासउपलबधहोतात.

हनसगागातरोडयचधातमकतससरतीतआढळतात.उदा.,सोनय,चाादी,तााबय,पलहटनमआहण हबसमर.बहतयकसवगाधातसायगााचयासवरपातआढळतात.जयाखहनजाामधययधातचयपरमाणजासतअसतयतयाला धातक महणतात. धातकाापासन धात हकफायतशीररीतयाहमळवताययतात.हवहशष राग, चकाकी, कठीणपणा, आकार(लााबी),फटी,छटायाावरनखहनजााचयगणधमगासपषहोतात.

1 5

अधात खननज धात खननज ऊजाधरपी खननज

अ क,गाधक,हजपसम,पोटलश,गरलफाईट,हहरा,फलडसपार.

लोह,सोनय,चाादी,करील,बॉकसाईट,मागनीजपलहटनम,टागसटन.

दगडीकोळसा,खहनजतयल,नसहगगाकवाय.

रतन व रतनसम खननज हहरा, माहणक, नीलमणी, पाच, जयड, हझरकॉनअशी काही महतवाची खहनजय रतनसवरपातवापरलीजातात.तयाानामोठीमागणीअसतय.

कोण काय करत? a l e, धनबाद ही

1 26 साली खाणकाम हशकषणाचया सादभागातसरापनझालयलीसासराआताइनडयन इन सट ट

फ ट न ल जीमहणनकायगारतआहय.


भगभागात हमठाचय साठयही सापडतात.हयखहनजमीठ‘सधवमीठ’हकवा‘शदयलोण’यानावानयजयवणातआहणकाहीआषधाातवापरलयजातय.

इटरनट माझा नमत2. eवरनखहनजउतखननाचयसवहहडओहमळवाववगागातसादरकरा.1.हवहवधखहनजााचीहचतय. . 4 .

खननज कशी तयार झाली? भकवचातील मलगमा वजवालामखीचया उदरयकातनबाहयर पडणारा लावहारसराड झालयानय तयाचयसफहटकाात रपाातर होऊनखहनजहनहमगातीहाययतय.

बाषपीभवनाचयामाधयमातनसरायरपसफहटकहश कराहहलयानयखहनजहनहमगातीहोतय.

तापमानवदाबयााचयातीलमोठाबदलामळयखहनजयएकातनदसऱयासवरपातरपाातररतहोतात.

काही सजीवाापासनअसहदरय खहनजााचीहनहमगातीहोतय.उदाहरणारगा,सारकषणासाठीतयारझालयलयशरीरावरील कवच.जसय, शाख-हशापलय,माशााचीहाडयइतयादी.

गणधमाधनसार खननजाच वगमीकरण

गरफा ट

हला ट

नज समअ क

मर टा टनहरानहरानहरानह

अ क

नशपला

1 6

काही परमख खननज व धातक 1. लोहखननज ः अशदध सवरपात सापडणाऱया लोखाडासलोहखहनज महणतात. टाचणीपासन तयअवजडउदोगधादाापयातहवहवध साहहतयहनहमगातीमधयय लोखाड वापरलय जातय. उदाहरणारगा,शयतीचीअवजारय,रयलवयरळइतयादी. मलगयटाईट, हयमलटाईट, हलमोनाईट, हसडयराईट ही चार परमखलोहखहनजयआहयत.2.मगनीज ःमागनीजचीखहनजयकाब नयट,हसहलकट,ऑकसाइडयासवरपातआढळतात. मागनीजचया सायगाचा वापर षधय तयारकरणयासाठीतसयचकाचयलागलाबीरागछटादयणयासाठीकलाजातो.हवदतउपकरणाामधययहीमागनीजवापरलयजातय.3.ब सा ट ःबॉकसाईटहयॲलयहमहनअमचयपरमखधातकआहय.यामधयय ॲलयहमहनअमचय परमाण 55% असतय. बॉकसाईट हयपरामखयानय ॲलयहमहनअम ऑकसाइडपासन बनलयलय असतय.ॲलयहमहनअमहाउततमवीजवाहकवउषणतावाहकअाहय.तयाचीघनताकमीआहय,तयामळयहवमानय,वाहतकीचीसाधनय,हवदततारायाामधययतयाचापरामखयानयवापरकलाजातो.4.ताब ः तााबय हय लोह व इतरखहनजााचया सासननधयातअशदधसवरपात सापडतय. तााबय हय शी हवदतवाहक अाहय, तयामळयहवजयचया तारा, रयहडओ, टयहलफोन, वाहनय तसयच भााडी व मतणीहनहमगातीमधययतााबयाचावापरकलाजातो.5.अ क ः अ कहयहवदतरोधकअसनतयाचयाररााचयाजाडीवरतयाचीहकमतठरतय. षधय,राग,हवदतयातयवउपकरणय,हबनतारीसादयशयातणाअशाअनयकहठकाणीअ काचावापरकरणयातययतो.


इहतहासपवगा काळातधातखहनजाचा वापर कलयामळयहवहवधयगाानाहवहवधनावयकशीपरापतझालीआहयत?

16.2 खननजाच उपयोग

दनाहदनवापरामधययऊजागाहनहमगातीसाठी हवहवधपदारगावापरलयजातात.अशापदाराानाइाधनयअसयमहणतात.हीइाधनयसराय,दरव,वाययाअवसराामधययआढळनययतात.दगडी कोळसा ( ) लाखोवषाापवणीनसहगगाकघडामोडीमळयजागलयजहमनीतगाडलीगयली.तयााचयावरमातीचयररजमाहोतगयलय.वरनपरचाडदाबवपथवीचयापोटातीलउषणतायााचापररणामहोऊनगाडलयागयलयलयावनसपतीचयरपाातरहळहळइाधनातझालय.तयावनसपतीचयाअवशयषाापासनदगडीकोळसातयारझाला,तयामळयकोळशालाजीवा म इधन ( ) महणतात.

1.इाधनमहणजयकाय?2.कोणकोणतयानसहगगाकसासाधनााचाआपणइाधनमहणनवापरकरतो?सागा पाह !

इधन ( )

1 7

दगडीकोळसाहाखाणीमधययसापडतो.पीट,हलगाइट(रिाउनकोल),हबटहमनसकोल,अा ासाइटहयदगडीकोळशाचयपरकारआहयत.अा ासाइटहाउ परतीचाकोळसाआहय. दगडीकोळसाहाएकपरकारयकाबगानचासाठा असन तयापासन सषणक ऊजागाहमळवणयासाठीतोजाळलाजातो. सषणकवीजहनहमगातीकदरामधययदगडीकोळसाइाधनमहणन वापरतात. तसयच तयाचा उपयोगबॉयलसगा व रयलवय इाहजनय चालवणयासाठीहीकला जातो. दगडी कोळशाचा उपयोग सवयापाकासाठीआहण हवटा भाजणयासाठी वीटभटटाामधययही मोठापरमाणातकलाजातो. दोहगकहवकासातदगडीकोळसायाऊजागासाधनाचयमहतवाचययोगदानआहय.दगडीकोळशापासनपरोडसरगलसववॉटरगलसहावायरपइाधनााचीहनहमगातीकलीजातय.

खहनजतयलवनसहगगाकवायाचीहनहमगातीकशीझालीअसयल?ननरीकषण करा व चचाध करा.

16.4 खननज तल व नसनगधक वायनननमधती

लाखो वषापवमी हजारो वषापवमी आता

16.3 दगडी कोळसानननमधती

कोण काय करत? तयलआहणनसहगगाकवायमहामाडळाची( )सरापना14ऑगसट1 56रोजीझाली.तयभारतसरकारचयापयटोहलअमआहणनसहगगाकवायमातालयाातगगातकायगाकरतय. हीभारतातीलसवाातमोठीतयलआहणवायसाशोधनअाहणउतपादनकपनीअसनहतचयमखयालयडयहराडन,उततराखाडययरयआहय. ारयभारतातीलसमारय77%कचचयातयलाचयआहणसमारय62%नसहगगाकवायचयउतपादनकलयजातय.वयावसाहयकदषटाभारतामधीलभगभागातील7तयलसाठाापकी6तयलसाठााचाशोध नययशसवीरीतयाघयतलाआहय.

वयळ

दाब

उषणता

1 8

नसनगधक वाय ( ) नसहगगाक वाय हय महतवाचय जीवाशम इाधनअसन तय भगभागात पयटोहलअमचया सासननधयाततसयचकाही हठकाणीफकतनसहगगाकवाय महणनसापडतय.नसहगगाकवायामधययहमरयन(CH4)हामखयघटक असताय. इरयन (C2H6), परोपयन (C3H8),बयटयन(C4H10)हयघटकअलपपरमाणातअसतात.

नसहगगाक वाय हा भगभागात सजीवााचयाअवशयषाापासन उ दाबाखाली तयार होतो. हयइाधनवायवाहहनीचयासाहाययानयदरवरवाहननयलयजाऊशकतय,मातवायवाहहनयााचयाजाळाअभावीतयाचयरपाातरणउ दाबाखालीकपरयसडनलचरलगलस ( ) ‘C ’ वहलस फाइड नलचरल गलस (

) ‘ ’ मधयय कलय जातय. तयामळय तयाचीवाहतककरणयसलभहोतय.

ची वनश 1.सहजपयटघयतो.2.जवलनानातरघनकचराहश कराहतनाही.3.कमीपरमाणातC 2आहणपाणीतयारहोतय.4.इतरपरदषकतयारहोतनाहीत.5.सहजतयनयवाहननयताययतो.6.जवलनावरसहजहनयातणठयवताययतय.

1.खहनज तयलाला असय कामहणतात?

2.दगडी कोळसा महणन काओळखलाजातो?

3. भगभागातीलखहनजसापतती सापन गयली तरकायहोईल?

जरा डोक चालवा.माहीत आह का तमहाला? जीवाशम(जीव सजीवसषी,अशम दगड)महणजय जीवाचय दगडात झालयलय रपाातर. जीवाशममहणजयलाखोवषाापवणीगाडलयागयलयलयासजीवाानीमागयठयवलयलयाआपलयाअससततवाचयाखणाहोत.काहीवयळासजीवााचयठसयकोळशाचया,दगडााचयापषठभागावरहदसतात.

खननज तल ( ) जहमनीखाली गाडलया गयलयलया सहदरयपदारााचयाहवघटनहरिययतनतयारझालयलयदरवरपइाधन महणजयखहनजतयलहोय.लाखोवषाापवणीसमदरीजीवमतझालयावरतयसमदराचयातळाशीगयलय.तयााचयावरमातीववाळचयररजमाझालय.जासतदाबवउषणतायाामळययामतजीवााचयाअवशयषााचयखहनजतयलातरपाातरणझालय. खहनज तयल हय भगभागातन हवहहरीदवारयकाढलयजातय.खहनजतयलहयपरामखयानयपाकाशम,शयल,वालकाशमवचनखडकयाामधययभगभागातसमारय1000तय3000मीटरखोलीवरसापडतय.खहनज तयल हय पयटोहलअम हकवा क य तयलमहणनओळखलयजातय.तयहहरवट,तपहकरीरागाचयअसतय.पयटोहलअमहयपरामखयानयहायडोकाबगानयापरकारचयाअनयकसायगााचयहमशरणअसनतयामधययऑसकसजन,नायटोजनतसयचगाधकाचीसायगयहीअसतात. तयलहवहहरीचया माधयमातनपयटोहलअमचय उतखनन करन, परभाजीऊधवगापातनानय तयातीलअनय घटक वयगळयकलयजातात. पयटोहलअमपासन हवमानाचय पयटोल,पयटोल,हडझयल,करोसीन,नलपरा,वागण,डााबरहयघटक हमळतात. तयााचा उपयोग इाधन महणनतसयचराग,जातनाशक,सगाधीदरवयय,कहतमधागययााचयाहनहमगातीतहोतो.

1 9

नलल फा ड पटटोनलअम गरस ( ) अशदधपयटोहलयमचयाशदधीकरणातनपयटोहलअमगलसचीहनहमगातीहोतअसतय.पयटोहलअमगलसवरउ दाबदयऊनतयाचयआकारमानपटकरतानातयाचयदरवातरपाातरहोतय.दाबाखालीदरवरपअवसरयतराहावायासाठीतोजाडपोलादीटाकयाामधययसाठवतात.साठवलयलयाटाकीमधनबाहयरययतानायाचयपरतवायतरपाातरहोतय.यावायतपरामखयानयपरोपयनआहणबयटयनहयदोनघटक30ः70यापरमाणातअसतात.तोवासरहहतअसतोपरातकोणतयाहीकारणानयतयाचीगळतीझालयावरलगयचसमजनययऊनअपघातटळावायासाठीतयामधयय‘इहरलमरकपटन’हयती वहवहशषवासाचयरसायनअलपपरमाणातहमसळलयलयअसतय.यामळय चीगळतीआपलयालगयचलकषातययतय.

2401

नसहगगाकवायहयपयागावरणसनयहीइाधनकसय?


झपाटानयवाढणाऱयालोकसाखययमळयइाधनााचीमागणीवाढलीआहय.मातजीवाशमइाधनाचयसाठयमयागाहदतआहयत.वाढीवमागणीचीपतगाताकरणयअवघडहोतचाललयआहय,तयसापणयाचीभीतीमहणजयऊजागासाकटहोय.

खहनजतयल,दगडीकोळसायाजीवाशमइाधनााचयमयागाहदतसाठयववाढतीमागणीमहणनपयागायीइाधनयवापरातययऊलागलीआहयत.हायडोजन,जवइाधनय,हमरयनॉलहकवावडअलकोहोल,इरयनॉलहकवागरीनअलकोहोलहीकाहीपयागायीइाधनयआहयत.वनसपतती ( )

जगलाची काय - सरकषक काय1. भपषठावरनवाहणाऱयापाणयाचावयगकमी

करणय.2. मदा-धपयलापरहतबाधकरणय.3. जहमनीतपाणीमरणयासमदतकरणय.4. पराावरहनयातणठयवणय.5. बाषपीभवनाचावयगकमीकरणय.6. वनयजीवााचयसारकषणकरणय.7. हवयतीलवायाचयसातलनराखणय. अशा ररतीनय पयागावरणाची गणवतता

सधारणयासवहटकवणयासजागलााचीमदतहोतय.




1.जागलमहणजयकाय?2.जागलाचयकोणकोणतयउपयोगआहयत?

भगोलपाठपसतकतसयचइतरसादभगापसतकाामधनभारतामधययअसणारीहवहवधवनयवतयाानीवयापलयलाभभागहकतीआहय,याहवषयीमाहहतीहमळवा.

वनसपतीचया हवहवध जातीनी वयापलयलयासवगासाधारणहवसततपरदयशासजागलमहणतात.हवहवधवनसपती,पराणीवसकमजीवयााचानसहगगाकअहधवासमहणजयजागलहोय.जगाचयाएकणभभागाापकीसमारय30% भभाग जागलाानी वयापलयला आहय. जागलााचीहवहशषअशीसारकषकवउतपादककायजआहयत.

11

लाकड साग, हशसम,कडहनाब,बाभळ,सबाभळया

झाडाापासनमजबतवहटकाऊतसयचजळाऊलाकडहमळतय. याचा उपयोग घरातील लाकडी सामान,शयतीचीअवजारय, हवहवधवसत तयारकरणयासाठी,तसयचबााधकामातकलाजातो.

जागलसापततीपासनधागय,कागद,रबर,हडाक,सगाधीदरवययहमळतात.लयमनगरास,वहलहनला,कवडा,खस, हनलहगरी याापासन सगाधी व अकयकत तयलयतयार कली जातात. साबण, सौदयगापरसाधनय,अगरबततीबनवणयासाठीचादनलाकड, हनलहगरीचयतयल वापरतात. यााहशवाय हवहवध फळय, कदमळय,मध,लाख,कात,रागअसयअनयकपदारगाहमळतात.

1.रबराचापरवठारााबलातरकोणकोणतयासहवधासाकटातययतील?2.जागलतोडीचयकायदषपररणामहोतात?

षधी वनसपती वनसपती षधी उपयोग

अडळसाबयलकडहनाबसदाफलीदालहचनीहसाकोना

खायकला,कफदरकरणयासाठी.अहतसारावरइलाज.ताप,सदणीयाावरइलाज.अकागाचाकनसरवरउपचार.अहतसार,मळमळयाावरइलाज.मलयररयावर षध

अशवगाधा,शतावरी,आवळा, हहरडा,बयहडा,तळसअशा षधीवनसपतीआहण तयााचय उपयोगयााची यादी तयार करा. तमचया पररसरातीलवनसपहतशासताचय जाणकार,आजी-आजोबा यााचीमाहहतीघयणयासाठीमदतघया.

उतपादक काय

जगल सवधधन कस कराव?1.कमीवयअसलयलीझाडयतोडनययत.2.जयवढीझाडयतोडलीजातआहयत,तयापयकषाजासतझाडााचीलागवडकरावी व तयााचीकाळजीघयावी.

3.जागलवापराबाबतअसलयलयकडकहनबाध,कायदय,हनयमयााचयपालनकरावय.

सागरसपतती ( )

1.पथवीवरीलमहासागरकोणतय?2.समदराचयपाणीखारटअसनसदधातयअापणाासउपयकतकसयठरतय?

पथवीवरजहमनीपयकषाहीअहधकभागसागरानयवयापलाआहय.हयआपणअभयासलयआहय.महासागरापासन मोठा परमाणावर ऊजागा परापत कली जाऊ शकतय. भरती-अोहोटीचया लाटा आहण

समदरपरवाहााचाउपयोगऊजागाहनहमगातीसाठीकलाजातआहय.याहवषयीआपणमागीलइयततयतभगोलहवषयातहीमाहहती घयतलीआहय.सागरजलात, सागरतळावर व सागरतळाखाली हवहवध नसहगगाक सापततीचय साठयआहयत.समदरवमहासागरातनपरापतहोणाऱयायासापततीला‘सागरसापतती’असयमहणतात.



111


सागरी खननज व जनवक सपतती ( - )

भगभागातजयापरमाणयखहनजयसापडतात,तयापरमाणयसमदरात,समदराखाली खहनजयसापडतअसतीलका?

महासागराचया पाणयात हवरघळलयलया ससरतीत अबजावधी टनखहनजयआहयतअसयशासतजााचय मतआहय.सागरआहणमहासागराचयातळाशी करील, रिोहमअम, फॉसफट, तााबय, जसत, लोखाड, हशसय,मागनीज,गाधक,यरयहनअमइतयादीचयसाठयफारमोठापरमाणावरआहयत.सागरातनअनयकपरकारची रतनय,शाख, हशापलय,मोती हमळतात.खऱयामोतयााचीहकमतसोनयापयकषासदधाअहधकअसतय.

सागरतळामधयय खहनज तयलाचा व नसहगगाक वायचा साठा मोठापरमाणावरउपलबधआहय.हवहहरीखोदनआपणतयलववायहमळवतो.

सागरी खननजसपतती सागरी जनवक साधनसपततीरोररअम-अणऊजागाहनहमगातीमधययवापर.मलगयहशअम-कमयऱयाचया लशबलबमधयय.पोटलहशअम-साबण,काच,खतहनहमगातीमधीलपरमखघटक.सोहडअम-कापड,कागदहनहमगातीमधययवापर.सलफट-कहतमरयशीमतयारकरणय.

कोळाबी,सरमई,पापलयटइतयादीमासय-परहरनयवजीवनसतवययााचय ोतअसलयानयअननमहणनपरमखउपयोग.सकट,बोबीलयााचीभकटी-कोबडााचयखाद,उततमखतमहणनशयतीसाठीवापर.हशापलय- षधहनहमगाती,अलाकार,शोभयचयावसतहनहमगातीसाठी.बरशी-परहतजहवकााचीहनहमगाती.शाक,कॉडमासय-अ,ड,इजीवनसतवयकततयलहनहमगाती.समदरकाकडी-कनसरतसयचटमररोखणयासाठी षधमहणनवापर.

16.5 सागरसपतती

भारतातसागरतळातनखहनजतयलवनसहगगाकवायहमळवणयासाठी1 74साली माबई हाय या हठकाणी ‘सागरसमाट’ ही पहहलीखहनजतयलहवहीरखणली गयली. या हवहहरीतन हमळणारा नसहगगाक वाय पाइपलाइनदवारयउरणयाहठकाणीवाहनआणलाजातो.

क वायचा साठा मोठाक वायचा साठा मोठाक वायचा साठा मोठळवतो.

112

1. खाली नदलया तीन परकाराचया आधार नसनगधकसाधनसपततीच वणधन नलहा.अ.खहनजसापततीआ.वनसापततीइ.सागरसापतती

2 खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा. अ. जीवाशम इाधन महणजय काय? तयााचय परकार

कोणतय?आ. खहनज तयलापासन कोणकोणतय घटकपदारगा

हमळतात,तयााचीयादीकरा.इ. जागलातनआपणाासकायकायहमळतय?ई. सागरसापततीमधयय कशाकशाचा समावयश

होतो? तयाचा आपलयाला काय उपयोगआहय?

उ. वाहनाासाठी वापरलया जाणाऱया इाधनाचाअपवययकाटाळावा?

ऊ. वनसपती व पराणी यााचय जागलातील वहवधयकाकमीहोतचाललयआहय?

ए. पाचखहनजााची नावय व तयाापासन हमळणारयउपयकतपदारगाहलहा.

. धातकाापासन धात हमळवणयाचयापरहरिययमधीलदोनमहतवाचयटपपयहलहा.

सवा याय

3. नसनगधक साधनसपततीच जतन व सवधधन करणयाच उपाय कोणत आहत?

4. खालील घतकता पणध करा.


आपलया गरजा भागवणयासाठी नसहगगाकसाधनसापतती महतवाची असतय. काहीसाधनसापततीचय साठय मयागाहदत आहयत. अहत-वापरानयतयलवकरसापणयाचाधोकाआहय.नसहगगाकसमतोलराखणयासाठीनसहगगाकसाधनसापततीचयावापरावरआपणहनयातणठयवायलाहवय.

सागरी यवसाय 1. मासयमारी-परमखवयवसाय2.हमठागरय-हमठाचीशयतीहामोठाउदोग3. वाहतकवयवसाय-सागरीमागगा(जलमागगा)4. सागरीपयगाटन-आहरगाकउतपननाचयसाधन5. शोभयचयावसतबनवणय.

इाधनय

सरायरप

नसहगगाकवाय

जीवाशमइाधनय

खहनजतयल

पीट,हलगाईटहबटहमनसअा ासाईट

5. दशाची आनथधक लसथती नसनगधक साधनसपततीवरकशी अवलबन आह?

6. तमचया शाळचया प रसरात, घराशजारीकोणकोणतया षधी वनसपती लावाल? का?

उपकम ः1. हवहवधआकारवरागााचयशाखवहशापलयााचा

सागरहकरनएखादीशोहभवातवसतबनवा.2. हवहवध खहनजााचया खाणीहवषयी माहहती

हमळवा.

t t t

113

सयगाहकरण जयवहा एखादा काचयचया लोलकातन जातात, तयवहा लोलकाचयादसऱयाबाजकडनकोणकोणतयारागााचापटटाहदसतो?


परकाशहाअनयकरागााचाबनलयलाअसतो,हयतमहीमागचयावषणीजाणनघयतलय.झरोकयातनघरातययणाऱयाउनहाचयापरकाशझोतातहदसणारयधहलकणहीतमहीपाहहलयअसतील.दाटधकयातनगाडीजातानागाडीचयसमोरीलहदवयलावलयजातात.तयाहदवयााचापरकाशझोततमहीपाहहलाअसयल.परकाशझोत जयवहा अापण पाहतो, तयवहाआपलयालाकायहदसतय?तयाझोतातसकमधहलकणतरागतानाहदसतात.तयामळयचतरपरकाशझोतआपलयालाहदसतो.सकाळी,सायाकाळीआपलयालाआकाशातहवहवधरागछटापाहायलाहमळतात.अवकाशातनहदसणाऱयापथवीचीउपगरहानयकाढलयलीछायाहचतयपाहहली,की तयातपथवीआपलयाला हनळसर हदसतय.हासवगाकशाचापररणामआहय?

परकाशाच नवनकरण ( )

(लयझरहकरणााचावापरकरायचयसवगापरयोगहशकषकााचयापयगावयकषणाखालीकरावय.)करन पहा.

सानहतय ः काचयचयचाचपात,लयझरपॉइाटर(डायोडलयझर),पाणी,दधहकवादधपावडर,चमचा,डॉपरइतयादी.कती ः काचयचयाचाचपातातसवचछपाणीघया.तयातलयझरहकरणसोडनपाणयातपरकाशझोतहदसतोकातयपहा. अाताडॉपरनयदधाचयकाहीरबपाणयातटाकनढवळा.पाणी काहीसय गढळ झालयलय हदसयल. आता पनहा लयझरहकरण तयातसोडा.परकाशझोतपरकाशहकरणााचयअससततवदाखवयल. साधयापाणयातअसापरकाशझोतआपलयाला हदसतनाही, परात रोडा गढळ पाणयात परकाशझोत सपषपणयहदसतो. पाणयात तरागणाऱया दधाचया सकम कणाावरपरकाशहकरण आदळन इकडय हतकडय हवखरलय जातात.हयहवखरलयलयहकरणआपलयाडोळाातहशरलयासपरकाशाचीजाणीवआपलयालाहोतय. 17.1 लझरचा परकाशझोत

17. परकाशाच प रणाम

चाचपात

लयझरपॉइाटर

114

कती ः दधा वजीमीठ,साखरआहणअपमाजगाकचणगा(हडटजाटपावडर)वयगवयगळाचाचपातातीलपाणयातहमसळनतयातसोडलयलालयझरचापरकाशझोतहदसतोकायाचयहनरीकषणकरा.

सयगाउगवलयावरसवगापररसरपरकाहशतहदसतो.आकाशाचासवगाचभागउजळलयलाहदसतो.हयहवयतीलरयण,धहलकणवइतरसकमकणाामळयहोतय.हयचसयगापरकाशाचयहवयतीलहवहवधघटकााचयासकमकणाामळयझालयलयहवहकरणहोय.पथवीवरवातावरणजरनसतय,तरआकाशहदवसाकाळयहदसलयअसतय.अरागातरयटसयगाचहदसलाअसता.पथवीचयावातावरणाचयाबाहयरजाणाऱयाअहगबाणआहणउपगरहाावरनकलयलयाहनरीकषणाावरनयाचापडताळाआलयलाआहय.

कती ः सानहतय ःदधीबलब(एलईडीचालणारनाही,60हकवा100 असलयला),टयबललाप,जाडकाळाकागद,हचकटपटटी,दाभण,100/200हमहललीटरचयकाचयचयचाचपात,दधहकवादधपावडरडॉपर,चमचाइतयादी.कती ः टयबल लापचया शयडचय तोड काळा कागद वहचकटपटटीनयहचकटवनवयवससरतबादकरा.कागदालामधोमधदाभणानय1तय2 हममी वयासाचय हछदरपाडा.चाचपातात सवचछ पाणी घया. हदवा चाल करनहछदराला अगदी खयटन चाचपात ठयवा. समोरन तसयच0 चयाकोनातनहनरीकषणकरा.आताडॉपरनयदधाचय2-4रबपाणयातटाकनढवळा.आतापनहाहनरीकषणकरा.

गढळपणाययणयासाठीकदाहचतदधाचयआणखीकाहीरबघालावयलागतील. 0 चयाकोनातनपाहहलयासहनळीछटा हदसतय. हा हवखरलयला हनळा रागाचा परकाश हवहकरणानय हवखरला गयलयामळय समोरन पाहहलयासतााबडा-हपवळापरकाशहदसतो.हछदरतााबसहदसतय.(महतवाच ःहापरयोगअाधाऱयाखोलीतहवदाथयााचयाछोटागटानयकरावा.)


17.2 परकाशाच नवनकरण

दधाचयरबजासतटाकलयाससमोरनहदसणारातााबसरागअहधकगडदहोतो.रबखपजासतझालयासतााबसरागछटाहदसतनाही.असयकाहोतय?

वातावरणातीलनायटोजन,ऑसकसजनसारखयावायाचयारयणामळयसयगापरकाशाचयहवहकरणहोयतय.तयातीलहनळारागाचयहवहकरणसवाातजासतहोतय,महणनआकाशहनळयहदसतय. सयगापरकाश वातावरणाचया ररातन आपलयापयात ययतो. सयागासताचयावयळी वातावरणाचया ररातन परकाशअहधकअातरातनआपलयापयातपोहोचतो.याअहधकअातरामळयसयगापरकाशामधील हनळारागाचयापरकाशाचयहवहकरणजासतहोऊनतााबडा-हपवळारागाचापरकाशसरळआपलयापयातययतोआहणसयगातााबडा हदसतो.तााबडारागाचयापरकाशाचयहवहकरणहनळारागापयकषाकमीहोतय.


चचपात

काळा कागद

टबल लप पाणी

115

नबद ोत व नवसता रत ोतामळ नमळणारी छाया ( )



द

सानहतय ः मयणबतती/हवजयरी,पठठा,पडदा,लहानचड,मोठाचडइतयादी.

छायामहणजयकाय?तीकशीहनमागाणहोतय?

छायाकशीअसतय? हवसताररत ोतामळयचडचयाछाययचय हफकटवगडदअसयदोनभागपडदावरहदसतात.जोभाग(BC)हफकटअसतो,तयालाउपचछाया ( )महणतात.तरजोभाग(A )गडदअसतोतयाभागालापरचछाया( ) महणतात.आता पढील कतीत हवसताररत ोतापयकषा चडमोठाअसलयासकायहोतयतयपाह.हवसताररत ोतआहणचडयाामधीलअातरकायमठयवनपडदातयााचयापासनदरदरसरकवा आहण चडचया छाययचय हनरीकषण करा. पडदाजसजसादरजातोतसतशामोठाचडचयापरचछायाआहणउपचछायामोठामोठाझालयलयाहदसतात. आता मोठा चड वजी आकारानय परकाश ोताहनलहानअसलयला चड टाागाआहण चडचया पडदावरीलछाययचय हनरीकषणकरा.चडचयापरचछायाआहणउपचछायापडदावर हदसतात. आता परकाश ोत आहण चड नहालवता पडदाचडपासन दर दर सरकवाआहणचडचयाछाययचय हनरीकषणकरा. पडदा जसजसा दर जातो तसतशीचडची परचछाया लहान-लहान होत जातय आहण एकाहवहशषअातरावरतीनाहीशीहायतय. 17.5 नवसता रत सतोत व लहान वसतची छाया

चडचयाABयाछाययचयहनरीकषणकरा. हबाद ोतापासन हनघालयलय , हय हकरणचडला सपशगा करन पडदावरअनरिमय Aआहण ययरयपोहोचतात.मातAआहण यादरमयानकोणतयहीहकरणनआलयानयतोभागअपरकाहशतराहतो.हीगडदछायाहकवापरचछाया( )होय. हदवयासमोरचाहछदरअसलयलापठठाजरकाढलातरकायहोईल?आतातोहबाद ोतराहतनाही.तयालानवसता रत ोत ( ) महणतात.हवसताररत ोतापासनहमळणारी

17.4 नवसता रत ोतामळ नमळणारी छाया

A

A

A

B

D

D

P

P

P

B

B

N

N

C

C

M

M

पयटती मयणबतती हकवा हवजयरी याापकी एकपरकाश ोत घया. तयाचयासमोर शयजारील आकतीमधययदाखवलयापरमाणय एक बारीक हछदर ( ) असलयला प ाधरा. या बारीक हछदरातन परकाशआलयला हदसयल.अशाोतालानबद ोत ( )महणतात.पठठासमोरसमारय1मीटरअातरावरएकपडदाउभाठयवा.पडदाआहणहबाद ोतयादरमयानएकचडटाागा.

चड

चड

चड

17.3 नबद ोतामळ नमळणारी छाया

116

सयधगहण ( ) हफरताहफरतासयगावपथवीयााचयादरमयानजयवहाचादरययतोतयवहाचादराचीसावलीपथवीवरपडतयआहणतयामळय तयव ा भागातन सयगा हदसत नाही, तयालासयधगहणअसयमहणतात.सयगागरहणहयअमावासययलाचहदसतय. सयगागरहण आाहशक हकवा पणगा असतय. काहीवयळा सयगाहबाब चादरामळय पणगापणय झाकलय जातय तयवहा‘खगरास’ सयगागरहण होतय. जयवहा सयगाहबाब चादरामळयपणगापणयझाकलयजातनाहीतयवहा ‘खाडगरास’सयगागरहणहोतय.सयगागरहणाचयावयळीहाहनकारकअहतनीलहकरणपथवीवर पोहोचतात. सयगागरहण हय उघडा डोळाानीकधीही बघ नयय. तयासाठी हवहशष परकारचय काळयचशमयवापरावय.

गहण ( )गहण महणज नमक काय? पथवीभोवतीचादरहफरतोवचादरासहपथवीसयागाभोवतीहफरतय.यासवााचया मणककषावयगवयगळाआहयत.जयवहासयगा,चादर,पथवीएकासरळरयषयतययताततयवहागरहणलागलयअसयमहणतात.

चरिगहण ( ) सयगा आहण चादर यााचयामधयय पथवी आली कीपथवीची छाया चादरावर पडतय व चादराचा काही भागझाकला जातो. तयाला चरिगहण असय महणतात.चादरगरहणफकतपौहणगामयलाचहदसतय. पथवीचयासावलीतपणगाचादरआलातर‘खगरास’चादरगरहणघडतय.चादराचयाकाहीभागावरपथवीचीछायापडलीतर‘खाडगरास’चादरगरहणघडतय.चादरगरहणउघडाडोळाानीपाहताययतय.चादरगरहणकाहीतासहदसशकतय.

मानहती नमळवा. 1.चादरगरहणवसयगागरहणाचाकालावधी.2.पवणीझालयलीहवहवधगरहणयवतयााचीवहशषटपणगामाहहती.3.पढयययणारीगरहणयवहपधान.

टीप ः अनधक मानहतीसाठी भगोल पा पसतकातील सयध, चरि व पथवी हा पाठ वाचा.


सयगामालयतगरहणयनयहमीचहोतअसतात.पथवीवरनपाहताजयवहाचादराचयामागयएखादागरहहकवाताराजातो तयवहा तया ससरतीला नपधानअसय महणतात.सयगा,चादर हकवाअनयताऱयााचया बाबतीतघडणारी हीसवगासामानयघटनाआहय.जसय,नोवहबर2016मधययचादराचयामागयरोहहणीहातारालपलागयलाहोता.काहीअवधीनातरतोचादराचयादसऱयाबाजनयबाहयरआला.हयतमहीपाहहलयहोतयका?

17.6 गहण

सयध सयध

चरि

चरि

पथवी

पथवी

चरिगहण सयधगहण

परचछाया

उपचछाया

परचछाया

उपचछायाउपचछाया

117

ह नहमी लकषात ठवा. गरहण ही एक नसहगगाक घटना आहय.गरहणााबाबतअनयकअाधशरदधासमाजामधययरढझालयलयाआहयत. तया दर करणयासाठी सवाानीपरयतनकरणयगरजयचयआहय.

नवचार करा, चचाध करा.

1. रकामया जागी यो य श द नलहा.अ. राती गाडीचया हदवयााचा परकाशझोत वसतावर

पडलयास ............. व ............. याछायापाहताययतात.

आ.चादरगरहणाचयावयळी.............चीसावली.............वरपडतय.

इ. सयगागरहणाचया वयळी .............चीसावली.............वरपडतय.

ई. सय दय,सयागासताचयावयळी.............मळयआकाशातहवहवधरागछटापाहायलाहमळतात.

2. कारण नलहा.अ. पथवीचयावातावरणापलीकडयअवकाशकाळय

हदसतय.आ.सावलीतबसनवाचताययतय.इ. उघडाडोळाानीसयगागरहणपाहनयय.

3. परकाशाचया नवनकरणाची दननदन जीवनातील काहीउदाहरण सागा.

4. हवत खप उचावर उडणा या पकयाची नवमानाचीछाया जनमनीवर का नदसत नाही?

5. नबद ोतामळ उपचछाया का नमळत नाही?

6. खालील पर नाची उततर तमचया श दात नलहा.अ. परकाशाचयहवहकरणमहणजयकाय?आ.शनयछायाससरतीतछायाखरोखरचलपतहोत

असयलका?इ. बाद काचयचया पयटीत धप लावन लयझर

परकाशहकरणटाकलयासतोहदसयलका?7. चचाध करा व नलहा.

अ. ‘सयगा उगवलाच नाही तर’, यावर तमचयाशबदाातहवजानावरआधाररतपररचछयदहलहा.

आ. गरहणााबाबतचयगरसमजदरकरणयासाठीतमहीकोणतयपरयतनकराल?

इ. हवहवधगरहणयवतयवहाचीससरती.8. फरक सपष करा.

अ. परकाशाचयहबाद ोतवहवसताररत ोतआ.परचछायावउपचछाया

उपकम ःसयगागरहण पाहणयासाठी वापरणयात ययणाऱयावहशषटपणगाचशमयााहवषयीमाहहतीहमळवा.

सवा याय

1. हलाब-हमरचीगाडीलाबााधणयअयोगयकसयआहय,यावरचचागाकरा.2. आपलयासभोवतालीतसयचदनाहदनजीवनातआपणकळतनकळतअशाअनयकगोषीवरसहज

हवशवासठयवतो.तययोगयआहयका?

श यछाया नदन जया हदवशी सयगा बरोबर माथयावर ययतो तयाहदवसाला श यछाया नदन महणतात. या हदवशीमधयानहाचयासमाराससावलीनाहीशीहोतय.हीघटनाककवतत(23.5 उततर)वमकरवतत(23.5 दहकषण)यााचया दरमयानअसलयलया परदयशात पाहायला हमळतय.या परदयशाातील वयगवयगळा हठकाणी ही घटनाउनहाळातीलवयगवयगळाहदवशीघडतय.

t t t

118

पढय काही घटना हदलया अाहयत. तयााचा तमही अनभव घयतला असयल, तरहवधानासमोरीलररकामयाचौकटीत‘’अशीखणकरा.जरतयाघटनयचाअनभवघयतलानसयलतर‘Í’अशीखणकरा.

1.दोनहीहाताानीटाळीवाजवली.2.एखादयसागीतवादवाजवलय.3.फटाकाफोडला.4.बाददरवाजावरहातानयवाजवलय.5.पयनचयाटायपणाचयासाहाययानयहशटीवाजवली.

6.मायबाइलवाजतअसतानातयावरहातठयवला.7.घाटयचाटोलहदलाआहणनादहनमागाणझाला.8.धातचयएखादयभााडयपडनआवाजझाला..आकाशातवीजकडाडली.10.धवनीचालअसतानासपीकरवरहातठयवला.

वरीलउदाहरणाावरनआपलयालकषातययतयकी हवहवध घटनाामळय धवनी हनमागाण झाला.काही उदाहरणाात वसत कप पावलयामळय धवनीहनमागाणझाला.उदाहरणारगा,घाटा,वादाचीतारहकवा पडदाफटाका वाजवणय, टाळी वाजवणय,वीजकडकडणयअशाकाहीउदाहरणाामधययकपनपरतयकषजाणवतनाही,पणतयरयहीकपनय हनमागाणहोतात.हीसवगाकपनयहवयतीलरयणानाहदलीजातातआहण धवनी हनमागाण होतो. तळातील सारपाणयातदगडफकला,तरलाटाहनमागाणहोतानाआहण तया काठापयात जाताना तमही पाहहलयाअसतील. कपनय अशीच हवयतन आपलयापयातपोहोचतातआहणआपलयालाधवनी कययतो.


धवनीकसाहनमागाणहोतोवएखादामाधयमातनपरवासकरनआपलयापयातपोहोचतोव कययतोहयतमहीमागील इयततयत हशकलाआहात. धवनी हनमागाण होणयासाठी वसतचय कपन होणयआवशयकअसतय, हयही तमहीपाहहलय. परसततपाठामधययकपनमहणजयकाय,धवनीचीउ नीचता,धवनीचीती तावपातळीयागोषीआपणसमजनघयणारआहोत.

एखादा गायक गाणय सर करणयापवणी‘वादयलावनघयतो’महणजयकायकरतो?एखादागायकगाणयसरकरणयापवणीताबोऱयाचयातारााचाताणकमीजासतकरन‘सवर’लावनघयतो.तबलजीतयाचयातबलयाचया सख ाठोकनचामडाचाताणवाढवतोहकवाकमीकरतोव‘सवर’लावनघयतो. गायक कोणतया ‘पटटीत’ गाणार आहय हयसावाहदनी वादक माहीत करन घयतो. हय ‘सवर’जळवन घयणय, महणजय सवरााची उाची जळवन घयणयहोय.भारतीयसागीतात‘सारयगमपधनी’हयसवरचढत जाणाऱया उाचीचय आहयत. हवजानाचयापररभाषयतवारावाररताहयहाउाचीचयमापकआहय.

18. वनी वनीची नननमधती


119

ह नहमी लकषात ठवा.कोणतयाहीवसतचयालयबदधकपनाामळयचधवनीहनमागाणहोतो.हजतकावयळवसतलाकपनयअसतात

हततकावयळआपणधवनी कशकतो परातकपायमानवसतलाहातलावलयासकपनयरााबतातवधवनी कययणयबादहोतय.काहीवयळाआपलयालावसतचीकपनयहदसतात परातकाहीवयळाकपनयइतकीसकमअसतातकीतीडोळाानाहदसतनाहीत.

ताबोऱयासारखयातातवादाचीतारछयडलीअसतातीतारकपनपावतअसलयाचय हदसतय.कपनपावतानातारयचीदोनहीटोकससररअसतात.कपनपावतानातारमधयससरतीपासनएकाबाजलाजाऊनपनहामधयससरतीतययतय. तारयची अशी गती पनहा पनहा ठरावीक काळानय होत राहतय. या गतीला ननयतकानलक गती ( ) असयमहणतात.

तमहाालामाहीतअसलयलयावादााचीयादीकरन,तयावादााचयाकोणतयाभागातकपनयहनमागाणहोतातयाचीनोदघया.


धवनीहनमागाणकरणाऱयाअशाकपनााचाअभयासएकासाधया‘दोलका’चयासाहाययानयकरताययतो.

दोलक,दोलन व दोलनगती ( , )बागयतझोपाळावरझोकघयतअसलयलीमलयतमहीपाहहलीअसतील.असयझोकघयतअसणाऱयाझोपाळाचया

गतीचयकाळजीपवगाकहनरीकषणकरा.बागयतीलएकाझोपाळाजवळजाऊनतो ससररअसतानातयाचयाखालीजहमनीवर एकखणकरा. याखणयला तमहीझोपाळाची मधयससरती महणशकता.आताझोपाळाला एकजोरदार झोकादा व झोपाळाचय हनरीकषण करा. झोपाळा एका टोकापासन दसऱया टोकाकडय पनहापनहामधयससरतीओलााडतानाहदसयल.

अशापरकारयपनहापनहापढय-मागयहोणाराझोपाळाहाएकदोलक आहय.झलणाराझोपाळाएकाटोकाकडनदसऱयाटोकापयातजाऊनपनहापहहलयाटोकापयातययतो,तयवहाझोपाळाचयएकदोलन पणगाहोतय.मधयससरतीमधनपनहापनहापढय-मागयहोणारीदोलकाचीगतीमहणजयदोलनगतीहोय.

18.1 वाद लावण

120

एकररकामयहचनीमातीचयभााडयहकवासटीलचाररकामापयला घया. तयावर एक रबरबाड हचतात दाखवलयापरमाणयताणनबसवा.आतारबरबाडलाझटकादा.कमी-अहधकबलवापरनहीचकतीपनहापनहाकरा.हयकरतानारबरबाडजासतीतजासतकठपयातताणलाजातोयाचयहनरीकषणकरा.ययणाऱयाधवनीचीनोदघयावबाजलाहदलयलयाआकतीबरोबरतलनाकरा.

रबरबाडताणनतोसोडनहदलयानातरतयालाकपनयपरापतहोतात.बाजचयाआकतीशीकपनााचीतलनाकर.जयवहारबराचयामळससरतीपासन(A)रबरताणलयजातय,तयवहातयB या ससरतीतययतय.यावयळीरबरवरिससरतीतययतय.मळससरतीपासन महणजयच A पासन रबर ताणलयानातरचयामहणजयचBपयातचयाजासतीतजासतअातरालाचकपनाचाआयाम (Amplitude) असयमहणतात.

जयवहारबरावरजासतबललावलयजातय,तयवहातयजासतताणलय जातय महणजयच आयाम वाढतो. सोडन हदलयावरअशारबराचामोठाआवाजययतो.रबरावरकमीबललावलयकीरबरकमीताणलयजातय.तयवहाआयामकमीहोतो.अशावयळीआवाजहीलहानययतो.

समारय अधयागा मीटर लााबीचा एक पकका दोरा घया.तयालाएकछोटासालोखाडीअरवालाकडीगोळाबााधावहचतातदाखवलयापरमाणयएकाआधारकालाहवयतअधाातरीराहीलअसाटाागनठयवा.यादोलकालालबक (Pendulum) असयमहणतात.

लाबकाला दोलनगती दा.लाबकाचया A या मळससरतीपासनBहकवाCपयातवयापलयलयामहततमअातरासदोलनाचा आयाम महणतात.आकतीमधययAB हकवाAC हादोलनाचाआयामआहय.

माहीत आह का तमहाला?1.ताणलयलयरबरसोडनहदलयावरमळससरतीतययतय.हागणधमागालालसथनतसथापकता (Elasticity)महणतात.2.ताणलयलयारबरबाडमधययकपनयहनमागाणहोताततयवहाससरहतसरापकताकायगाकरतअसतय.3.लाबकाचयदोलनहोतअसतानापथवीचयगरतवाकषगाणकायगाकरतअसतय.

झोपाळाच दोलन

रबर लावलल नचनी मातीच भाड

दोरा

गोळा

18.2 दोलनगती दोलनाचा आयाम

आयाम

O

A

B

121


दोलकाचा दोलनकाळ व वारवा रता ( )दोलकालाएकदोलनपणगाकरणयासाठीलागलयलयाकालावधीलादोलकाचा दोलनकाळअसयमहणतात.

मागीलकतीमधययदोलकालाBयाताणलयलयाससरतीपासनAयामळससरतीकडयवतयरनCयाससरतीकडयवपरतAकडयवAकडनपनहाBया ससरतीपयातअसय -A-C-A- अातरकापणयासलागणारावयळ महणजयचदोलकाचा दोलनकाळ असय महणतात. दोलकानय एका सयकदात पणगा कलयलया दोलनसाखययला दोलकाची वारवा रताअसयमहणतात.

मागीलकतीत -A-C-A- हयएकणअातरमहणजयएकदोलनहोय.

वारावाररता(n)

पलससटकची एक मोजपटटी घयऊन हचतातदाखवलयापरमाणय टयबलावर अशी दाबन धरा, कीजयणयकरन पटटीचा बराचसा भाग बाहयर राहील.आता तमचया हमताला पटटीचा मोकळा भागखालचया हदशयत दाबन सोडणयास साागा. तमहाालाकाय हदसतय याचय हनरीकषण करा. आता तमहीपटटीचया अशा हबादवर बोटानय दाबा, जयणयकरनपटटीचाआवाजबादहोईल.आतापटटी10सयमीअातघयऊनपनहामळकतीकरा.पहहलयावदसऱयाआवाजाातययणाऱयाफरकाचीनोदघया.वारावाररतावआवाजाचया उाचीत फरक पडतो, तयही लकषातघया.पटटीचयामोकळाभागाचीलााबीकमीकमीकरनकायहोतययाचीहीनोदघया.

1.पटटीटयबलावरकशीहीठयवली,तरधवनीहनमागाणहोईलका?2. पटटीचयामोकळाभागाचीलााबीवययणाऱयाआवाजातसहसाबाधआहयका?3.जरटयबलाबाहयर25सयमीअशाससरतीतपटटीठयवलीवछयडली,तरआवाजययतोका?जरआवाजययतनसयल,

तरतयाचयकारणशोधा.

एकासयकदातहकतीदोलनयझालीयालावारावाररतामहणतात.वारावाररताहीहटगाझ( )याएकाकमधयय वयकतकरतात.1 Hzमहणजयएकासयकदातएकदोलन.100 महणजयएकासयकदात100दोलनयहोय.


मोजपट टी

टबल

18.3 पट टीची दोलन व ननमाधण होणारा वनी

1

1दोलकाचादोलनकाळ( )

122

परयशालााबीचापककादोराघया.दोऱयालाधातचाहकवाएकलाकडीलहानगोळाबााधनदोलकतयारकरा.दोलकाचयादोऱयाचीलााबीसहटमीटरमधययमोजननोदकरा.हातयारकलयलादोलकआधारकालाअधाातरीटाागा.आतायादोलकासझोकादा.20दोलनयहकतीसयकदाातपणगाहोतात,हयसटॉप-वॉचचयासाहाययानयनोदवा.आतादोलकाचीलााबी10सयमीनयकमीकरनवरीलकतीपनहाकरा.अशीकती4तय5वयळाकरा.परतययकवयळीदोलकाचीलााबी10सयमीनयकमीकरनययणाऱयानोदीपढीलसारणीतनोदवाववारावाररतयचयमापनकरा.


दोलकाचादोलनकाल(T)हादोलकाचयालााबीवरअवलाबनअसतो.दोलकाचीलााबीवाढवलयासदोलकाचादोलनकालहीवाढतो.आयामकमी-अहधकझालातरीवारावाररताकायमराहतय.

आतादोलकाचीलााबी30सयमीकायमठयवनएकादोलनासाठीआयामकमीअहधककरन20दोलनाासाठीलागणाराकालावधीमोजाआहणदोलकाचादोलनकालववारावाररताकाढनपहा.यासाठीपढीलतकतावापरा.

अ. क. दोलकाची लाबी समी

आयाम 2 दोलनासाठी लागणारा कालावधी

सकदात ( )

दोलकाचा दोलनकाळ

( )

वारवा रता n

( )

1. 30 कमी 2. 30 रोडाजासत 3. 30 जासत 4. 30 अहधकजासत 5. 30 खपजासत

अ.क. दोलकाची लाबी (समीम य)

2 दोलनासाठी लागलला कालावधी

(सकदात)

दोलकाचा दोलनकाल (सकदात)

वारवानरता ( ) ( )

1.2.34.5.6.1.यावरनकायलकषातययतय?2.वारावाररतावदोलकाचीलााबीयााचाकायसाबाधआहय?3.कमीवारावाररतावजासतवारावाररतामहणजयकायहयसपषकरा.

20

1

123

वनीची उ नीचता ( )

करन पहा. हचतातदाखवलयापरमाणयसमारय80तय 0सयमी लााबव5सयमी रदअशीएकफळीघया. तयावर दोनही टोकााकडन काही सयमी सोडन दोन सखळय हातायडीचया साहाययानय

1. हसाहाचीडरकाळीवडासाचयगणगणणययाापकीकोणतयाआवाजाचीपटटीउ असयल?2. सतारीमधययउ पटटीवनीचपटटीचयाआवाजासाठीकायरचनाअसतय?

वनीची ती ता- वनीची पातळी ( - )

धवनीचालहान-मोठयपणासाागणयासाठीधवनीचीती ता व धवनीची पातळी या दोन साजा वापरतात.धवनीचीपातळीमहणजयआपलयाकानाानाजाणवणारीधवनीचीती ता.हीधवनीचयाकपनााचयाआयामाचयावगागाचयापरमाणातअसतय.उदाहरणारगा,आयामदपपटकलातरधवनीचीती ताचौपटहोतय.


1. कययणयाचीसरवात02. सवगासामानयशवासोचछवास-10dB3. 5मीटरअातरावरनकजबजणय-30dB4. सवगासामानयदोघाातीलसावाद-60dB5. वयसतअसणारीवाहतक-70dB6. सवगासामानयकारखानय-80dB7. जयटइाहजन-1308. कानठळाबसणयाचीसरवात-1201000 वारावाररतयचाव100 पयकषाअहधकपातळीचयाधवनीमळय कणयाचयाकषमतयततातपरताफरकपडतो.यामळयकाहीकाळबहहरयपणाययऊशकतो.हवमानइाहजनाजवळकामकरणाऱयाानाहाअनभवययतो.

तमहाालाआवाजआलाका?ती तारकहपत होतयका याचय हनरीकषणकरा.आतालाकडाचय 2-3छोटयचौकोनीठोकळयएकाबाजचयाहतकोणीठोकळाखालीअसयसरकवा,कीतारयचयालााबीतकाहीफरकपडणारनाही.लाकडाचयाठोकळामळयतारयतीलतणावातकाहीफरकपडतोकायाचयहनरीकषणकरा.आताबोटाचयासाहाययानयतारयलाछयडावधवनी का.तसयचतारयचयकपनहीपहा.कपनााचयावारावाररतयमधययकायफरकजाणवतोयाचीनोदघया.नोदीवरनकायआढळलय?तारयचाताणवाढवलातरवारावाररतावाढतयवताणकमीकलातरवारावाररताकमीहोतय.ताणवाढलयलाअसतानाययणाराधवनीउ असतो,तरताणकमीअसतानातोनीचतमअसतो.यालाधवनीचीउ नीचताअसयमहणतात.

धवहनपातळी ही डनसबल या एककातमोजतात.धवनीचयाती तयचावापरकरनगहणतीसतानय‘डयहसबयल’हाधवनीचयापातळीचयपररमाणकाढताययतय.डयहसबलहयनावअलयकझााडरगरलहलमबयलया शासतजाचया कायागाचया सनमानारगा हदलय गयलयआहय. धवनीची ती ता दहा पटीनी वाढतय तयवहाधवहनपातळी10 नयवाढतय.

ठोका. तया दोन सखळाादरमयान एकबारीक तार ताणन पककीकरा. हचतात दाखवलयापरमाणय सखळााजवळतारयखालीदोनहीबाजानीलाकडीहकवापलससटकचाएक-एकहतकोणीठोकळासरकवावहलकचतारछयडा.

18.4 वनीची उ नीचतालाकडी फळी

तारठोकळ

124

शा य वनी ( )मनषयास कययणाऱयाधवनीचीवारावाररता20Hzतय20,000Hzयादरमयानअसतय.आपलयाकानाला

तोचधवनी कययतो.अवशा य वनी ( )

आपलयादोनहीहातााचीहोणारीहालचाल,झाडावरनपानयगळनपडतानाहोणारीहालचाल,यााचातमहीआवाज कलाआहयका?

तमचयावगागातदोनचमलयपरसपराासोबतबोलतअसतीलतरआहणसवगाचमलयएकमयकाासोबतएकाचवयळीबोलतअसतीलतरकायफरकजाणवयल?


शा यातीत सवनातीत वनी ( )20,000Hz पयकषाअहधकवारावाररतयचयाधवनीलाशरावयातीतहकवासवनातीतधवनीमहणतात.अशापरकारचय

धवनीमनषय कशकतनाही परातकाहीपराणीउदाहरणारगा,कताहाअशापरकारचयधवनी कशकतो.

एकासयकदात3-4वयळादोलनकरयलअसादोलकघयावतयालाझोकादा.काहीआवाजययतोकायाचयकाळजीपवगाकहनरीकषणकरा.

शा यातीत वनीच उपयोग1. घडाळाचयसकमभागतसयचनाजकदाहगनयााची

सवचछताकरणयासाठीहोतो.2. शरीरातीलभागपाहणयासाठीहोतो.3. मदतीलगाठीओळखणयासाठीहोतो.4. धातामधीलदोषओळखणयासाठीहोतो.

5. रडारयातणयमधयययाचाउपयोगहोतो.6.काहीसकमजीववकीटकमारणयासाठीहोतो.7. समदराचय तळ हकवा जहाजाची ससरती

ओळखणयासाठी ( ) ही पदधत

वापरतात.

3-4दोलनयएकासयकदातमहणजयच3-4Hz वारावाररतयचाहाधवनीअसयल.मनषय20Hz पयकषाकमीवारावाहरतयचाधवनी कशकतनाही.

वरहदलयलयासवगाउदाहरणाातदोलनयतरझालीआहयत,पणधवनी कआलानाही.याचाचअरगाहाधवनी20Hz पयकषाकमीवारावाररतयचाआहय.जयाधवनीचीवारावाररता20Hz पयकषाकमीअसतयअशाधवनीलाअवशा य वनी ( ) असयमहणतात.20Hz पयकषाकमीवारावाररतयचयधवनीवहयलमासय,हतती,गडायापराणयाादवारयकाढलयजातात.


माणसाला कनययणाऱयाअशाअवशरावयधवनी ारय10हकमीअातरापयातहततीएकमयकााशीसावादसाधतअसलयाचय हसदधझालयआहय. कती व इतर पराणी यााना परतयकष भकप होणयापवणी तयाची चाहलशरावयातीतधवनी ारयलागतयअसाहीएकसमजआहय.याहवषयीअहधकमाहहतीइाटरनयटचयासाहाययानयहमळवा.

अनधक मानहती नमळवा.

125

1. रकामया जागी यो य श द नलहा.अ. कोणतयाही वसतचया लयबदध .............

धवनीहनमागाणहोतो.आ.धवनीचीवारावाररता...........मधययमोजतात.इ. धवनीचा .............कमीझालयास तयाचा

आवाजहीकमीहोतो.ई. धवनीचया ............. साठी माधयमाची

आवशयकताअसतय.2. यो य जो ा जळवा.

अ गट ब गटअ.बासरी 1. वारावाररता20 पयकषाकमीआ.वारावाररता 2.वारावाररता20000Hz

पयकषाजासतइ.धवनीचीपातळी3.हवयतीलकपनय.शरावयातीतधवनी 4.Hzमधययमोजतात

उ.अवशरावयधवनी 5.डयहसबयल3. शासतीय कारण नलहा.

अ.जनयाकाळीरयलवयकधीययईल,हयपाहणयासाठीरयलवयचया रळााना कान लावन अादाज घयतअसत.

आ. तबलावसतारयाापासनहनमागाणहोणाराधवनीवयगवयगळाअसतो.

सवा याय

इ. चादरावर गयलयानातर सोबतचया हमताला तमहीहाकमारली,तरतयालाती कययणारनाही.

ई. डासाचयापाखााचीहालचालआपलयाला कययतय, परात आपलया हातााची हालचालआपलयाला कययतनाही.

4. खालील पर नाची उततर नलहा.अ. धवनीचीहनहमगातीकशीहोतय?आ. धवनीचीती ताकशावरअवलाबनअसतय?इ. दोलकाचया वारावाररतयचा साबाध दोलकाची

लााबी व आयाम यााचयाशी कसा असतो तयसपषकरा.

ई. ताणन बसवलयलया तारयतन हनमागाण होणाऱयाधवनीची उ नीचता कोणतया दोन मागाानीबदलताययतय,तयसपषकरा.

उपकम ःवटवाघळ हा ससतन पराणी राती सवतः हनमागाणकलयलया शरावयातीत धवनीचया साहाययानय हवयतसाचार करत असतो. याहवषयी अहधक माहहतीहमळवा.


धवनीचया उ नीचतयचाधवनीचया वारावाररतयशी रयट साबाधआहय. शयजारील आलयखावरनआपलयाला धवनीची वारावाररता वअवशरावय, शरावय व शरावयातीतधवनीब लअहधकमाहहतीहमळतय.

वटवाघळ

शरावयातीत

हनळावहयल

अवशरावय वहायोहलन

बासरीमानवाचीशरावयकषमता

वनीची वारवा रता ( )

4 20 256 2048 20,000 524288

डॉसलफन

t t t

126

1.आपलयाघरामधययवपररसरातचाबकाचाउपयोगकोठयवकसाहोतो? 2.मकतपणयटाागलयलाचाबककोणतयाहदशयलाससररावतो? 3.चाबकाचयादोनटोकाानाकायनावयहदलीआहयत?का? 4.चाबकबनवणयासाठीकोणतयधातवापरतात? 5.चाबकाचीवहशषटयकोणती?



कती ः एक पोलादी पटटी टयबलावर ठयवा.दोन पटटीचाबक घया. चाबकीय पटटााचय दोनहवजातीयधवपोलादीपटटीचयामधयावरटयकवा.एका चाबकीय पटटीचा ‘ ’ धव ‘अ’ टोकाकडयघासतनया.तयाचवयळीदसऱयाचाबकीयपटटीचा‘ ’धव‘ब’टोकाकडयघासतनया.वरीलकती15तय 20 वयळाकरा.आता पोलादी पटटी लोखाडीहकसाजवळ नया. हनरीकषण करा. पटटी मकतपणयटाागनहनरीकषणकरा. या पदधतीलाद नवसपशमी पदधती महणतात.यापदधतीनयहनमागाणहोणारयचाबकतवहयएकसपशणीपदधतीतन हनमागाण होणाऱया चाबकतवापयकषादीघगाकाळहटकतय.

कती ः एक पोलादी पटटी टयबलावर ठयवा.एक पटटीचाबक घयऊन तयाचा ‘ ’ धव पोलादीपटटीचया ‘अ’ टोकावर टयकवा आहण तो ‘ब’टोकाकडय घासत नया. पटटीचाबक उचलन पनहातयाचा‘ ’धवपोलादीपटटीचया‘अ’टोकाकडन‘ब’टोकाकडयघासतनया.हीकती15तय20वयळाकरा.आता पोलादी पटटी लोखाडी हकसाजवळनया व हनरीकषण करा. पटटी दोऱयाला मकतपणयटाागनहनरीकषणकरा. पोलादी पटटीत चाबकतव हनमागाण झालयलयहदसयल. चाबकतव हनमागाण करणयाचया पदधतीलाएकसपशमी पदधतीमहणतात.यापदधतीनयहनमागाणझालयलय चाबकतव कमी कषमतयचय व अलपकालीनअसतय.

19.1 चबकतव ननमाधण करण

चबकतव ( )

अ ब अ ब

सानहतय ःपोलादीपटटी,पटटीचाबक,लोखाडीकीस,दोराइतयादी.

लोह,कोबालटवहनकलयााचयासाहमशरापासनचाबकबनवतात.‘हनपरमलग’यालोह,हनकल,ॲलयहमहनअमवटायटलहनअमयााचयासाहमशरापासनचाबकबनवतात.तसयच‘असलनकाय’हाअललयहमहनअम,हनकलवकोबालटयााचयापासनबनवलयला,चाबकीयसाहमशरआहय.हयआपणमागीलइयततयतअभयासलयआहय.

19. चबकीय कषताच गणधमध

127

मकतपणयटाागलयलाचाबकदहकषणोततरहदशयतचससररकाराहतो?सागा पाह !

पथवी ः एक परचड मोठा चबक मकतपणय टाागलयला चाबक दहकषणोततर हदशयतचससररराहतो,याचयशासतीयकारणहवलयमहगलबटगायाशासतजानयपरयोगाचयासाहाययानयहदलय. तयानय नसहगगाक अवसरयमधयय खहनजरपातआढळणाराचाबकीयदगडघयऊनतयालागोलआकारहदला.हागोलाकारचाबकमकतपणयहफरशकलअशारीतीनयटाागलावतयागोलाकारचाबकाजवळपटटी-चाबकाचाउततरधवआणला,तयवहाचाबकीयगोलाचादहकषणधवआकहषगातझाला.

1.कोणतयचाबकीयधवएकमयकााकडयआकहषगातहोतात?2.पटटीचाबकाचयादहकषणधवाजवळचाबकीयगोलाचाकोणताधवआकहषगातहोईल?


चाबकसचीभौगोहलकउततरधवावरकोणतीहदशादाखवयल?

चबकसची (Magnetic needle) एकचौरसाकतीपठठाघयऊनतयावरहदशााचीनोदकरा.पाणयानयभरलयलयभााडय पठठाचयामधोमधठयवा.चाबकतवहनमागाणझालयलीएकसई(चाबकसची)घया.जाडपठठाचातकडाघयऊनतयावरतीहचकटपटटीनयहचकटवा.चाबकसचीबसवलयला पठठाचा तकडा भााडातील पाणयावर ठयवा.चाबकसचीकोणतीहदशादाखवतय?

होकायातएकहठकाणीठयवनतयातीलचाबकसचीससररझालयावरतीजहमनीलासमाातरनराहताजहमनीशीरोडाकोनकरनउभीराहतय.असयकाहोयतय?

19.2 पथवीच चबकतव



टाागलयलयाचाबकाचाउततरधवपथवीचयाभागोहलकउततरधवाचयाहदशयनयससररावतो.याचाअरगापथवीचयाभौगोहलक उततरधवाजवळ कोणतयातरी परचाड चाबकाचा दहकषणधव आहण भौगोहलक दहकषणधवाजवळ तयाचाबकाचाउततरधवअसायलाहवा.यावरनहवलयमहगलबटगानयअसयअनमानकाढलय,कीपथवीहाचएकमोठाचाबकआहय,परातयाचाबकाचादहकषणधवपथवीचयाभौगोहलकउततरधवापाशी,तरचाबकीयउततरधवपथवीचयाभौगोहलकदहकषणधवापाशीअसलापाहहजय.

19.3 चबकसची

W

S

E

128


चबकीय कषत ( )

सानहतय ः पटटीचाबक,टाचणया,पठठा,लोहकीस,पलससटकचीबाटली,भााडय,पाणी.

कती ःएकपटटीचाबकवकाहीटाचणयाघया.चाबकवटाचणयाएकमयकाानाहचकटणारनाहीतअशाअातरावरठयवा.आताचाबकहळहळटाचणयााचयाजवळघयऊनजा.टाचणयाचाबकाकडयआकहषगातहोतानाहनरीकषणकरा. टाचणयाापासनदरअसतानासदधाचाबकटाचणयासवतःकडयखयचनघयतोमहणजयतोकाहीअातरावरसदधापररणामकारकअसतो.कती ः एकछोटापठठाघया.पठठाचयामधोमधएकपटटीचाबकठयवा.पठठावरती चाबकाभोवती रोडा लोहकीस पसरा. पठठाला सावकाशहटचकीमारा.पठठावरीललोहहकसाचयहनरीकषणकरा. वरीलपरयोगाावरनकाय हनषकषगा हनघतो? हरिहटशसाशोधकमायकलफरयडय यानय चाबकपटटीचया एका टोकापासन दसऱया टोकापयात जाणाऱयारयषााना ‘चाबकीय बलरयषा’ महटलय. चाबकाभोवतीचया जया भागात वसतवरचाबकीयबलकायगाकरतय,तयास‘चाबकीयकषयत’महणतात.चाबकाभोवतीचयहयचाबकीयकषयतचााबकीयबलरयषाानी दाखवताययतय. एकएकककषयतफळाचयाभागातन तया भागाला लाब हदशयनय हकती बलरयषा जातात, तयावरन तयाहठकाणी असलयलया चाबकीय कषयताची ती ता (

) समजतय.मायकलफरयडनीअशीकलपनाकली,कीचाबकाचयाएकाधवाकडनदसऱयाधवाकडयजाणाऱयाअदशयअशाबलरयषाअसावयाआहणयाबलरयषााचयामाधयमातनचाबकीयआकषगाणहकवापरहतकषगाणहोतअसावय.फरयडयची कलपना मानय कली, तर वरीलपरमाणय चाबकीय कषयताची ती ताबलरयषाावरनकाढताययतय. चाबकाचया चाबकीय कषयतामधयय जयरय बलरयषा हवरळ असतील, तयरयचाबकीयकषयताचीती ताकमीअसतय,तरजयरयतयाएकवटलयलयाअसतात,तयरीलती ताजासतअसतय.

19.4 चबकीय कषत


मायकल फरड

चाबकीयबलहीराशीसहदशआहयकीअहदश?

चबकीय बलरषाच गणधमध ( ) बलरयषााची कलपना मााडताना हनरीकषणापरमाणय सवगा पररणामााचासमाधानकारकपडताळाययणयासाठी, तयाबलरयषाानाकाही गणधमगाअसणयआवशयकआहयअसयमायकलफरयडनीसपषकलय.

129

1. चाबकीय बलरयषा या कालपहनक जोडणया असन फरयडयनय चाबकीयआकषगाणवपरहतकषगाणयााचयसपषीकरणदयणयासाठीतयााचीसाकलपनामााडली.

2. चाबकीयबलरयषानयहमीउततरधवाकडनदहकषणधवापयातजातात.हादहकषणधवतयाचहकवादसऱयाचाबकाचाहीअसशकतो.

3.चाबकीय बलरयषा एखादा हसपरागसारखया ताणलयलया अवसरयतअसतात.

4.चाबकीयबलरयषाएकमयकाानादरढकलतात.5.चाबकीयबलरयषाएकमयकाानाछयदतनाहीत.6.चाबकीय बलरयषााची एखादा हबादपाशी असणारी साखया ही तया

हठकाणचयाचाबकीयकषयताचीती ताठरवतय. अातावरीलगणधमाापरमाणयसजातीयधवाामधीलपरहतकषगाणआहणहवजातीयधवाामधीलआकषगाणकसयसपषकरताययतय.तयआकतीतपहा.हतसऱयागणधमागानसारचाबकाचयाउततरधववदहकषणधवाानाजोडणाऱयाबलरयषाहसपरागसारखयाताणलयलयाअसलयानयदोनहीहवरदधधवाानाखयचनधरतात,तरचौथयागणधमागानसारसजातीयधवाानादरलोटतात.चबकीय कषताची वधनकषमता ( )

कती ः काही टाचणया टयबलावर पसरवा. या टाचणयााचया वर रोडाअातरावरएकप ाधरा.एकपटटीचाबकपठठावरतीठयवावहनरीकषणकरा.आताचाबकपठठावरइकडय हतकडयहळवार हफरवाव हनरीकषणकरा.पठठाचयररवाढवनहीचकतीपनहाकरावहनरीकषणकरा.कती ः पलससटकचयाएकाबाटलीतपाणीभरा.पाणयामधययकाहीटाचणयाटाका.एकपटटीचाबकघयऊनतयाबाटलीचयाजवळनयावहनरीकषणकरा.चाबकबाटलीचयाजवळरोडाअातरावरहलवनपहावहनरीकषणकरा. वरीलदोनहीकतीकलयावरआपलयालकषातययतयकीचाबकीयकषयतहय पठठातन,पाणयातनवबाटलीतनआरपारजाऊशकतय.मातअसयहोतानाचाबकीयकषयताचीती ताकमीझालयलीआढळतय.

1.चाबकीयबलमहणजयकाय?2.चाबकीयबलहयपरतयकषसपशगानकरताकायगाकरतय.तयकसय?3.गरतवीयबलवचाबकीयबलयाामधययकायफरकआहय?


19.5 चबकीय बलरषाच गणधमध

19.6 चबकीय कषताची वधनकषमता

कती ःएकामोठापसरटभााडामधययपाणीघया.पलससटकचयाझाकणामधययपटटीचाबकठयवनतय पाणयाचयापषठभागावरतीठयवा.एकाटाचणीलाचाबकतवहनमागाणकरनघया.चाबकतवपरापतझालयलीटाचणीएकाजाडपठठाचयाछोटातकडावरतीहचकटपटटीचयासाहाययानयघटटबसवा. चाबकतव परापत झालयली टाचणी जाड पठठाचया तकडासह पाणयामधयय चाबकाशयजारी ठयवा.टाचणीकोणतयाहदशयनयजातयतयाचयहनरीकषणकरा.हीटाचणीवयगवयगळाहठकाणीपाणयातठयवावहनरीकषणकरा.

13

सागा पाह ! 1.हवदतचाबकमहणजयकाय?2. हवदतचाबककसाबनवताययईल?

धातशोधक यत ( ) यायातााचयकायगाहवदतचाबकाावरआधाररतआहय.धातशोधकयातय अहतमहतवाचया हठकाणी वापरतात. हवमानतळ, बससटाड,अहतमहतवाची माहदरय, इमारती या हठकाणी परवयश करणाऱयावयकतीचयातपासणीसाठीयााचाउपयोगकलाजातो.अहतमौलयवानवसत शोधणयासाठी तसयचअननपरहरिया उदोगाामधययअनवधानानयलोखाडी/पोलादी वसत अननपदाराामधयय हमसळली गयलयास तयआरोगयासाठी घातक होईल महणन (मयटल हडटयकटर) धातशोधकयातााचा वापर कला जातो. तसयच भगभगाशासतामधयय धाताचय परमाणशोधणयासाठीयायातााचावापरकरतात.

1. परहतकषगाणहीचाबकओळखणयाचीखरीकसोटीकाआहय?2. तमहाालाहदलयलयाहवहवधपदाराामधनचाबककसाशोधनकाढाल?

1. रकामया जागी यो य श द वापरा.अ. दोहगक कषयतामधयय वापरलय जाणारय चाबक

बनवणयासाठी .............व.............यासाहमशरााचाउपयोगकलाजातो.

आ.चाबकीय कषयत............. व .............

याामधनआरपारजाऊशकतय.इ. चाबकीय कषयताची ती ता............. रयषााचया

साहाययानयदशगावतात.ई. चाबकाचीखरीकसोटी.............हीआहय.

2. सागा मी कोणाशी जोडी लाव?अ गट ब गट

अ. होकायात 1.सवागाहधकचाबकीयबलआ.कपाटाचयदार 2.सजातीयधवइ. परहतकषगाण 3. चाबक. चाबकीयधव 4.सचीचाबक

सवा याय

3. खालील पर नाची उततर नलहा.अ.कहतम चाबक तयार करणयाचया दोन

पदधतीमधीलफरकसाागा.आ. हवदतचाबकतयारकरणयासाठीकोणकोणतया

पदारााचाउपयोगकरताययतो?इ. टीपहलहा-चाबकीयकषयत.ई. होकायातात चाबकसचीचा वापर का कला

जातो?उ.चाबकीय कषयताची ती ता व हदशा कशाचया

साहाययानय दशगावली जातय तय आकतीचयासाहाययानयसपषकरा.

4. पवमीचया काळी यापारी मागधकमण करत असतानाचबकाचा वापर कशापरकार करत होत याचीसनवसतर मानहती नलहा.

उपकम ःधातशोधकयाताचयाकायागाचीमाहहतीहमळवा.

19.7 धातशोधक यत


t t t

131

आपलीसयगामालाहीतयापयकषाहकतययकपटीनीमोठाअसलयलयाआकाशगागयचाएकअतयातछोटासाभागआहय. आकाशगागयत लकषावधी तारय असन तयाातलय काही आपलया सयागापयकषाही हकतययक पटीनी मोठय आहयत.काहीनासवतःचीसयगामालाअाहय.आकाशगागयतीलताऱयाामधययराग,तयजससवतातसयचआकारानसारमोठीहवहवधताहदसनययतय.जवळजवळ,एका हवहशषआकतीत हदसणारयकाहीतारय हमळनतारकासमहबनतो.याबाबतचीमाहहतीआपणयापाठातघयणारआहोतततपवणीआकाशहनरीकषणासादभागातकाहीमलभतसाकलपनााचीओळखकरनघयऊया.

1.दीहघगाकामहणजयकाय?दीहघगाकतीलहवहवधघटककोणतय?2.ताऱयााचयहवहवधपरकारकोणतय?

खालील हचतामधयय तयजायमयघापासन हनमागाण झालयलया ताऱयााचयसवरपदाखवलयलयआहय.तयाहवषयीवगागातचचागाकरा.

2 .1 ता याचा जीवनपरवास

तजोमघ

सवधसाधारण तारा

भ य तारा

ताबडा राकषसी तारा

ताबडा महाराकषसी तारा

नबबान का

अनतदी तारा

वतबट

क णनववर

यटट न तारा

मागीलइयततयतआपणदीहघगाका,तारयतसयचसयगामालावसयगामालयतीलहवहवधघटकााचीओळखकरनघयतलीआहय.तयजोमयघापासनताऱयााचीहनहमगातीहोतय.तयजोमयघहयपरामखयानयधळवहायडोजनवायचयबनलयलयढगअसतात.गरतवाकषगाणामळयतयजोमयघातीलकणाामधययआकषगाणहनमागाणहोतयवआकचनानयतोढगदाटवगोलाकारहोतो.यावयळीढगाचयामधलयाभागातवायचादाबवाढलयानयतापमानामधययहीपरचाडवाढहोतयवतयरयऊजागाहनहमगातीहोऊलागतय.अशाहायडोजनचयागोलाकारढगाला तारा ( )असयमहणतात.पढयतापमानातवाढहोणय,अाकचन,परसरणयाहरियाामळयताऱयााचयसवरपबदलतजातय.यापरहरिययसाठीफारमोठाकालावधीलागतो.हाचताऱयााचाजीवनपरवासअसनताऱयााचयहवहवधपरकारयाचसवरपाामळयओळखलयजातात.

.a a e . , . a e.

2 . तारकाचया दननयत




132

एकामोकळाजागयवरससररउभयराहनदरवरनजरटाका.तमहाालाजमीनवआकाशयााहवषयीकायजाणवतय?आतानजरदरवरठयवनचसवतःभोवतीगोलहफरतहफरतआकाशवजमीनयााचयहनरीकषणकरा.

दरवर पाहहलय असता आकाश जहमनीलाटयकलयासारखय हदसतय.तयजया रयषयत हमळताततयासनकषनतज ( ) असय महणतात. सवतःभोवतीगोलाकार हफरता हफरता हकषहतजाचा गोल तयारहोतो. असयच गोलाकार ससरतीत वर पाहहलयासआकाशआपलयालागोलाकतीभासतय.आकाशातहफरणारयगरह,तारययाचगोलावरनसरकतअसलयाचाआपलयाला भास होतो. या आभासी गोलालाचखगोल महणतात. हकषहतज या खगोलाचय दोनअधगागोलाातहवभाजनकरतय.1.ऊ वधनबद -जहमनीवरउभयराहहलयासआपलयाडोकयाचया बरोबर वर असलयलया खगोलावरीलहबादलाऊधवगाहबाद( )महणतात.2.अधःनबद जहमनीवरउभयराहहलयासआपलयापायाचया बरोबर खाली असलयलया खगोलावरीलहबादलाअधःहबाद( )महणतात.3.खगोलीय व( )-पथवीचयाभौगोहलक धवामधन जाणारी रयषा उततरयकडयवाढवली,तरतीखगोलालाजयाहबादतछयदतयतयासखगोलीय उततरधव महणतात तसयच ती रयषादहकषणयकडयवाढवलीतरखगोलासजयाहबादतछयदतयतयासखगोलीयदहकषणधवमहणतात.4.म यमडळ दोनहीखगोलीयधवाामधनआहणहनरीकषकाचया ऊधवगाआहणअधःहबादतन जाणाऱयाअधोवतगाळासमधयमाडळ( )महणतात.5.वषनवक वतत पथवीचयहवषववततसवगाहदशाानाअमयागाद वाढवलय तर तय खगोलाला जया वतगाळातछयदतय तया वतगाळास वषनवक वतत (

)महणतात.6.आयननक वतत पथवीसयागाभोवतीहफरतयपरातपथवीवरन पाहता सयगा हफरतअसलयाचाआभासहोतो.सयागाचयाखगोलावरीलयाभासमानमागागालाआयननक वतत( )महणतात.

2 .2 अाभासी खगोल

आकाश आनण अवकाश आकाश ( ) हनर राती मोकळाजागयवरनआपणआभाळाकडयपाहहलय,तरकाळारागाचया पाशवगाभमीवर अनयक चाादणया हदसतात.पथवीचयावातावरणाचावतयाहीपलीकडयनसतयाडोळाानी पथवीवरन हदस शकणारा व छताचयासवरपातभासणाराभागमहणजयआकाशहोय. अवकाश ( ) आकाशसर गोलााचया(तारय,गरहइतयादी)दरमयानअसलयलीपोकळीचयासवरपातील सलग जागा. यात वाय व धहलकणअसशकतात.अवकाशातताऱयााचयअसाखयसमहतयारझालयआहयत.

आकाशननरीकषण ( )

म यमडल

नकषनतज

ऊ वधनबद

अधःनबद


ऊ वधनबदखगोलीय उततर व

वषनवक वतत

म यमडळ

खगोलीय दनकषण व

133

तारकासमह ( ) खगोलाचयाएकालहानभागातअसलयलयाताऱयााचयागटाला तारकासमह असय महणतात. काही तारकासमहातएखादापराणयाची,वसतचीहकवावयकतीचीआकतीहदसतय.या आकतयााना तया तया काळानसार, परचहलत असलयलयाघटनयनसार हकवा समजतीनसार नावय दयणयातआलीआहयत.तयानसारपासशचमातयहनरीकषकाानीसापणगाखगोलाचयएकण88भाग कलय आहयत. पराचीन पाशचातय खगोलशासतजाानी12सौरराशीचीवभारतीयखगोलशासतजाानी27नकषतााचीकलपनामााडली. राशी ःसयगा जयाआयहनकवततावर हफरतो तयाआयहनकवतताचय 12 समान भागकसलपलयलयआहयत, महणजय परतययकभाग30 चाआहय.यापरतययकभागालाराशीअसयमहणतात.मयष,वषभ,हमरन,कक,हसाह,कनया,तळ,वसशचक,धन,मकर,कभआहणमीनयाबाराराशीआहयत.नकषत ः चादर एक पथवीपरदहकषणा समारय 27.3 हदवसाात पणगाकरतो.परतययकहदवसाचयाचादराचयापरवासालाएकभागहकवाएकनकषतमहणतात.360अाशाचय27समानभागकलय,तरपरतययक भाग समारय 13 20 हमहनटय ययतो. 13 20 हमहनटयएव ाभागातीलतारकासमहाातीलसवााततयजसवीताऱयावरनतय नकषतओळखलय जातय. या ताऱयाला योगतारा महणतात.आपणअाकाशहनरीकषणकरतयवयळीपथवी मणमागागावरतीकोठयआहययावरनकोणतयनकषतहदसणारहयहनसशचतहोतय.

1.अाकाशहनरीकषणाचीजागाशहरापासनदरवशकयतोअमावासययचीरातअसावी.

2.अाकाश हनरीकषणासाठी दहवनयती,दहबगाणीचावापरकरावा.

3. उततरहदशयकडीलधवताराशोधनआकाशहनरीकषणकरणयसोपयहोतय.तयामळयआकाशहनरीकषणासाठीधवताराहवचारातघयावा.

4. पसशचमयकडील तारय लवकर मावळणारयअसलयानय सरवातीस पसशचमयकडीलताऱयाापासनहनरीकषणाससरवातकरावी.

5. अाकाश नकाशावर भगोलातलयानकाशासारखीउजवीकडयपवगावडावीकडयपसशचमहदशादाखवलयलीअसतय.

6.नकाशाचयाखालचया भागावर उततर तरवरदहकषणहदशादाखवलयलीअसतय,कारणनकाशा अाकाशाचया हदशयनय धरनवापरायचा असतो. जया हदशयला आपणतोड करन उभय आहोत, ती हदशानकाशावरखालचयाबाजलाकरावी.


मराठी हदनदहशगाकतन सततावीसनकषतााची माहहती गोळा करा व तयााचयखालीलतकतयातवगणीकरणकरा.

पावसाळी नकषतनहवाळी नकषतउ हाळी नकषत

सयगा-चादर, तारय पवजला उगवन पसशचमयलामावळताना हदसतात कारण पथवी सवतःभोवतीहफरतानापसशचमयकडनपवजकडयपरवासकरतय.बारकाईनयपाहहलयासअसयदयखीललकषातययईलकीतारयदररोजचारहमहनटयलवकरउगवतातवचारहमहनटयलवकरमावळतात.याचाअरगाअसा,कीएखादाताराआजराती 8 वाजता उगवलयास तो उदा 7 वा. 56हमहनटाानीउगवतानाहदसयल.ताऱयााचयापाशवगाभमीवरचादरवसयगापसशचमयकडनपवजकडयसरकतानाहदसतात.सयगाहदवसालासमारयएकअाशतरचादरहदवसालाबारातयतयराअाशताऱयााचयापाशवगाभमीवरपवजकडयसरकलयलाहदसतो.पथवीसयागाभोवतीवचादरपथवीभोवतीहफरतअसलयानयअसयहोतय.


एकरास ...........नकषत.


134

ळख काही तारकासमहाची 1.उनहाळातरातीआकाशातसातताऱयााचीएकहवहशषजोडणीहदसतय.तयाानाआपण‘सपतषणी’महणतो.हातारकासमहफरिवारीमहहनयातराती8चयासमारासईशानयहदशयलाउगवतो.मधयमाडलावरतोएहपरलमहहनयातअसताय,तरआलकटोबरमहहनयातराती8चयासमारासमावळतो.सपतषणीनावापरमाणयसातठळकताऱयाानीबनलयलासमहआहय.एकमोठाचौकोनवतयालातीनताऱयााचीशयपटीअसलयानयपतागासारखयाहदसणाऱयासपतषणीची आकती सहज ओळखता ययतय. चौकोनाची एक बाजवाढवलयास(हचतापरमाणय)तीधवताऱयाकडयजातय. हनरहनराळादयशाातहनरहनराळानावानयसपतष लाओळखलयजातय. 2.धवताराओळखणयासाठीसपतषणीपरमाणयचशहमगाषठयचयाताऱयााचाउपयोग होतो. ‘शहमगाषठा’ तारकासमह पाच ठळक ताऱयाानी बनलयलाअसन, याअकषराचयामााडणीतहयतारयआकाशातहदसतात.शहमगाषठयचाहतसरावचौराताराजोडणारीरयषाजरदभागलीतर(हचतापरमाणय)हालाबदभाजकधवताऱयाकडयजातो.धवताऱयाचयाएकाबाजलासपतषणीतरदसऱयाबाजलाशहमगाषठाअसतात.जयावयळीशहमगाषठातारकासमहमावळलागतो, तयावयळीसपतषणीचाउदयहोतअसतो. महणजयचआपलयालाधवतारा पाहणयासाठी कठलयाही हदवशी या दोनहीपकी एकातारकासमहाचाउपयोगकरनघयताययतो. 3.‘मगनकषत’हातारकासमहअाकाशातफारतयजसवीहदसतो.हयनकषतहहवाळाचयारातीफारचटकनहदसतय.तयात7-8तारयअसतात.तयाापकी चार तारय एका चौकोनाचय चार हबाद असतात. मगनकषताचयामधलयातीनताऱयाापासनएकसरळरयषाकाढलीअसता,हीरयषाएकातयजसवीताऱयालाययऊन हमळतय.तोतारा महणजय वयाधहोय.मगनकषतहडसबरमहहनयातराती8चयासमारासपवगाहकषहतजावरउगवलयलयहदसतय.फरिवारी महहनयात तय मधयमाडलावर असतय, तर जन महहनयात रातीआठचयासमारासमावळतय. 4. ‘वसशचक’ तारकासमहात 10-12 तारय हदसत असलय, तरीतयाातीलजययषठाहातारासवााततयजसवीआहय.वसशचकतारकासमहहादहकषण गोलाधागाचया आकाशात हवषववतताचया खाली असतो.एहपरलमहहनयाचयाहतसऱयाआठवडातसयागासतानातरकाहीतासाानीपवगाआकाशातहातारकासमहपाहताययतो.

1.आकाशहनरीकषणामधययधवताराकामहतवाचाआहय?2. सपतषणी व शहमगाषठा तारकासमहआहण धवतारा यााचयामधयय काय

साबाधआहय?

2 .3 नवनवध तारकासमह

याध

वतारा

शनमध ा

वतारा

स षमी

वल चक

य ा

मग

135

आकतीतदाखवलयापरमाणयमदानावरतमचयाहमतााचयासाहाययानयएकमोठयवतगाळआखनघया.तयावतगाळावरबाराहमताानासमानअातरावरबाराराशीचयापाटाघयऊनरिमानयउभयकरा.

सयागाकडयपाहणाऱयाहनरीकषकालासयगातरहदसयलच,पणसयागाचयापाठीमागीलएखादातारकासमहपणहदसशकल,पणसयागाचयापरखरपरकाशामळयतोपरतयकषातहदसतनाही.तरीतयाचयामागयतारकासमहअसणारचआहय.याचाअरगाअसाकीजयवहापथवीआपलयसरानबदलतयतयवहासयागाचयापाशवगाभमीवरीलरासबदलतय.यालाचआपणसयागानयएखादाराशीतपरवयशकलाहकवासारिमणकलयअसयमहणतो.मकरसारिाातहयअसयचएकसारिमणआहय. पथवीजयवहाAयाहठकाणीअसतयतयवहापथवीवरीलहनरीकषकालासयगावसशचकराशीतआहयअसयवाटतय.पथवीजयवहाAपासन पयातपरवासकरतयतयवहाहनरीकषकालावाटयल,कीसयागानयवसशचकराशीतनतळराशीतसारिमणकलयआहय.परतयकषसयगा मणकरतनसतो,तरपथवीचयासयागाभोवतीचयाहफरणयामळयसयगाहफरलयाचाआपणासआभासहोतो.सयागाचयाया मणालाचभासमान मणमहणतातवसयागाचयायामागागालासयाधचा भासमान मागध महणतात.सयागाचयपवजसउगवणयवपसशचमयसमावळणयहयसयागाचयभासमान मणचआहय.आपणआपलयावडीलधाऱयावयकतीचयातोडन‘नकषतलागलय’असयएयकलयअसयल,महणजयचयाकाळातपथवीवरनपाहहलयअसतासयागाचयापाठीमागयठरावीकनकषतअसतयहयआपलयालकषातययईलवसयागाचयाभोवतीपरर मणकरणाऱयापथवीचयाजागयचीकलपनाययईल.

वतगाळाचयाकदरसरानीएकाहमतालासयगामहणनउभयकरा.तमहीसवतःपथवीमहणनसयगाअसलयलयाहमताकडयपाहततयाचयाभोवतीगोलाकारककषयमधययहफरा.तमहाालागोलाकारककषयमधययसयागाकडयपाहतहफरतअसतानाकायजाणवतय?आतारिमानयइतरहमताानाहीहाअनभवघयणयाससाागा.सवााचयाअनभवााचीचचागाकरा.

2 .4 सकमण


वरील हचतामधयय मलगीफलदाणी बघतय तयवहा हतलाफलदाणीतरहदसतयच,परातहतचयापाशवगाभमीवर असलयलय झाडदयखीलहदसतय.

मयषमीन

कभ

मकर

धन

वसशचक

तळ

कनया

हसाह

कक

हमरन

वषभ

पथवीसयगा

AB C

आयहनकवतत

136

1. रकामया जागी कसातील यो य श द नलहा.(मधयमाडळ, हकषहतज, बारा, नऊ, भासमान,वषहवक,आयहनक)

अ. दरवर पाहहलयास आकाश जहमनीलाटयकलयासारखयहदसतय.तयारयषयला.............

महणतात.आ. राशीचीसाकलपनामााडताना.............वतत

हवचारातघयतलयअाहय.इ. ऋतमानानसारवगणीकरणकलयासएकाऋतत

.............नकषतयययतात.उ. सयागाचय पवजसउगवणयवपसशचमयसमावळणय हय

सयागाचय............. मणआहय.2. आज आठ वाजता उगवलला तारा एका मनह यान

नकती वाजता उगवलला नदसल? का?

3. नकषत लागण महणज काय? पावसाळात मगनकषत लागल, महणतात याचा अथध काय?

4. खालील पर नाची उततर नलहा.अ. तारकासमहमहणजयकाय?आ. आकाशहनरीकषणकरणयापवणीकोणतीकाळजी

घयावीअसयतमहाालावाटतय?इ. ‘गरह तारय नकषत’यााचामानवीजीवनावर

परभावपडतो,असयमहणणययोगयआहयका?का?5. आकती 2 .1 अनसार ता याची नननमधती व

जीवनपरवासासदभाधत प रचछद नलहा.उपकम ः

तमचयाजवळअसलयलयाताराागणकदरालाभयटदा,माहहती हमळवा व हवजानहदनाला शाळयत सादरकरा.

सवा याय

कोण काय करत? आयका (

) ही पणय ययरीलसासरा खगोल हवजानामधयय मलभत साशोधनाचयकायगाकरतय. भारतातनवीहद ी,बागळर,अलाहाबाद,माबई व नय इासगलश सकल, पणय ययरय पाहडतजवाहरलालनयहरयााचयानावानयनयहरपलनयटोररयमही ताराागणय सरापन कलयली आहयत. आकाशहनरीकषणासादभागात हवहवध तारय व तारकासमहााचयआभासीसादरीकरणकरणयातययतय.सहलीदरमयानअरवाशकयअसयलतयवहायाहठकाणाानाभयटदा.

हवजानामळय सयगामालयचय घटक जसय गरह,उपगरह,धमकतयााचाचकाय तरलााबलााबचयाताऱयााचा, तारकासमहााचा मानवी जीवनाशीकाहीहीसाबाधनाहीहयहसदधझालयआहय.हवसावयाशतकात मानवानय चादरावर पाऊल टाकलय,एकहवसावयाशतकाततोमागळपादारिाातकरयल,तयामळय आजचया वजाहनक यगात अनयकवजाहनकचाचणयाामळयफोलठरलयलयाकलपनाावरहवशवासठयवणयमहणजयसवतःचयावयळयचा,शकतीचाआहणधनाचाहनषकारणअपवययकरणयचठरयल,तयामळय हवजानाचया दसषकोनातन या सवााकडयपाहणयमहतवाचयआहय.

‘आकाशाशीजडलयनातय’,‘छादआकाशदशगानाचा’,‘वयध नकषतााचा’, ‘तारकााचया हवशवात’ अशा हवहवधपसतकाामधनहवहवधतारकासमहवआकाशहनरीकषणाचीमाहहतीहमळवा.

साकतसरळः . .रनटो रयमची रचना



t t t

137

उतपादन पर डकशन

उदासीन e al नयटल

उदोग इनडसटी

उदरयक e इ रपशन

उपकरण a e गलहजट

उपगरह a ell e सलटलाइट

उपटणय अपरट

उपयोगी/उपयकत e l यस

उपसणय l हल ट

उपाय ea e/ e e मयझर/ रयमडी

उभा e al/ वहहटगा / अपराइट

ऊब/ऊबदार a / a वॉ मर/वॉमगा

ऊधवगापातन lla हडससटलय शन

ऊधवगाहबाद e झयहनर

कचरा a a e गाहबगाज

कण a le पाहटगा

कमकवत ea वीक

कवटी ll सकल

कस(सहपकता) e l ( l) फर हटलटी

कसोटी e टयसट

कातडय / e ससकन/हाइड

कारण a e कॉझ

कालवा a al क नलल

हकरण a रय

हकरणोतसारी a a e रयहडओॲकटीवह

कीटकनाशक e e इन सयसकटसाइड

कजणय e a / e e हड क /हडकम पो झ

हकषहतज ह राइ न

खगरासगरहण ale l e टो लइस पस

गाजणय रसट

गाध ell समयल

गहतमान मसवहाग

गभागाशय e / यटरस

गाडणय बयरी

गरवापर e हमस यझ

गोलाधगा e e e हयहमससफयर

इयतता सातवी सामा य नव ान ः श दसची

अाकर / l le सपराउट

अागक a elle ऑगगा नयल

अातःपरजीवी e a a एनडो पलर हसहटक

अचक a a e अलकयरट

अणकचीदार e / a पॉइसनटड/शापगा

अहतररकत e a/e e एकसट /एक सयस

अहदश ala सक

अधःहबाद a नय हडअ

अधात - e al नॉन- मय ल

अनकलन a a a / a अलडपटय शन/मॉहडहफ क शन

अनसचछक l a इन वहॉलनटी

अननहवषबाधा फड पॉइझहनाग

अपघटन ea / e रिय कडाउन/हडकॉमप हझशन

अपमाजगाक e e e हड टजगानट

अवरकत a e इन रयड

अवषगाण डाउट

अवशरावय a- इन -सॉहनक

अशरावय a le इनपऑडबल

असागत a al अ नॉमलस

आातरराषीय e a al इनटनलशनल

आाहशक a al पाशलगा

आकायगाता la पाससटहसटी

आकायगाता la पल ससटसटी

आकचन a कन टलकशन

आघात e सटाइक

आचछादन e कवहरराग

आतडय e e इन टयससटन

आमल/आमलता a /a ॲहसड/अ हसहडक

आमलारी al al ॲलकलाइ

आयहनकवतत e l इ स सपटक

आयाम a l e ॲहमपट

इजा इनजरी

उगम e/ सॉसगा/ ऑररहजन

उतरतय a / l सलासनटाग/ सलो हपाग

उतरिााती e l एवह लयशन

उतखनन/हनषकषगाणe a इकस टलकशन

138

गरसनी a / al फरराकस

गरहण e l e इ स पस

घडी l फो लड

घरागळणय ll रो ल

चकती हडसक

चल मसवहाग

चव a e टय सट

चाचणी e टयसट

चाळणय हस ट

हचकणमदा la e l यईसॉइल

चाबकीय a e el मलग नयहटक

चषक e सकर

जात वमगा

जातनाशक e e/ e a जहमगासाइड/हडहसन फकटनट

जपणय e e कन सवहगा

जलीय a e ए स अस

जायााग ae गाय नीहसअम

जीव l e/l लाइफ/ हलसवहागहराग

जीवाण a e a बलक टीअररअ

जीवाशम l फॉसल

झरा हसपराग

झडप बश

झोत ea बी म

टाळणय e e हपर वहयनट

हटकवणय a a / e e a e मय न टय न/प पयचयए ट

हटकाऊ a le डरबल

हठणगी a सपाक

तातजान e l टयक नॉलजी

तगधरणय a हवद सटलनड

ततकाहलक a a e इनसटन टय हनअस

ततव le हपरनसप

तपासणय e a e इग झलहमन

तळ बॉटम

तवाग l ससलक

तारा a सटार

तीकण a शापगा

ती e e e/ / e e स सवहअ/सटॉनग/इन टयनस

तटवडा a e/ a शॉहटगाज/ सकअसटी

तयजससवता e रिाइ नस

तोलणय e वय

तवरण a ele a ॲकसलयरयशन

तवरण a ele a अकसयल रय शन

रब डॉप

दाड e a अपरआमगा

दकषता e a हपर कॉशन

द ा हपसटन

दात टर

दवागाहक a / la बलडकन कटर

दषकाळ a e फहमन

दहषत l सपॉइलट

धन e पॉझहटवह

धरीकरण समो हकग

धप e इ रो न

नखय la ॉ

नभचर ae al ए ररअल

नमना a le सलमप

नळी e टयब

नासाडी a a e वय ससटज

हनचरा a a e डय हनज

हनयम le/la रल/लॉ

हनयहमत e la रयगयलर

हनरोगी eal हयलदी

हनवागात a वहलकयअम

हनवड ele हस लयकशन

हनववळ e नयट

हनषकषगा l / e e e कन न/ इनफरनस

नकसान a a e डलहमज

नोद e / e रर कॉडगा/नो ट

पाजा a / al पॉ /पा म

प a e म चयअर

पडदा/जाळय ee / e सरिीन/वयब

पदधती e / e e मयरड/टयकनीक

परजीवी a a पलर हसहटक

पराहगभवन ll a पॉल नय शन

पररणाम e e / e l इ फकट/ररझलट

पररमाण a e/ al e मलहगटड/ वहललय

139

परररकषण e e a e हपर झवहगाहटवह

परीकषण e /e a a टयसट/इगझलहम नय शन

पातळी le el लयव

पायाभत a e al/ a फनडमयन ल/बय हसक

पाशचरीकरण a e a पासचटाइ झय शन

हपशवी a / a सलक/बलग

हपष a सटाचगा

पकसर a e सटय मन

पनवागापर e e री यझ

पमाग a e ॲन डीहसअम

पयशी ell सयल

पोकळ ll हॉलो

परजाती e e सपी शी झ

परहतकषगाण e l ररपलशन

परदयश e रीजन

परभार a e चाजगा

परमाहणकरण a a a सटलनडडागाइझय शन

परयोग e e e इक सपयररमनट

परवतती e e टडनसी

परारण a a रय हड ए शन

फाादी a रिानच

बादी परोइ हबशन

बचाव e पर टयकशन

बदल a e चय नज

बफ e आइस

बफागाळ सनो बाउनड

बााधकाम कन सटकशन

बाहपरजीवी e a a एकसोपलर हसहटक

बीळ बरो

बरशी फनगस

भासमान a a e अ पलरनट

हभाग le लयनस

भसखलन la l e ललन सलाइड

मयागाहदत l e हलहमहटड

महतव a e इम पॉटगानस

माासल le यशी

मापन/मोजमाप ea e e मयझमनट

मागगा a / a पार/वय

मलामा a को ट

मठ / a le हफसट/ हलन ल

मलदरवय ele e एलमनट

मळ / al रट/अररजनल

मतोपजीवी a सलपर .ह हटक

मद le समदमसल

मयण a वलकस

योजना la / e e पलन/सकीम

राजकदरवयपदधती a a रिो म टॉगर ी

रात नाइट

रप फॉमगा

रपाातर a a टलनसफ मय शन

रयण le le मॉहलकयल

रोगपरहतकारकषमता ea e इ मयनटी महड सीझ

रोपटय e हबगा

लाबक e l पयनडयलम

लटकवणय a / e हलनग/स सपयनड

लाळ al a स लाइवह

लयप a को ट

वरि e कवहगाड

वधगान a a मलहगहफ क शन

वास ell समयल

हवकर e e एनझाइम

हवकहसत e el e हड वहयलपट

हवघटन e / e a हडकॉमप हझशन/हड क

हवजान e e सायनस

हवतरण हडससट बयशन

हवदतदशी ele e इ लयकटसको प

हवपरीत a e e अड वहसगा

हवभाजन हड हव न

हवरळ a e रयअर

हवशालन a a मलहगहफ क शन

हवसतत e e e इकस टयसनसवह

वहवधय e / a e डाय वहसगाटी/वह राइअटी

वयवसरा e हससटम

वयापणय l e डाय लयट

हवरल ऑकयपाय

वयास a e e डाय ॲहमटर

14

शत e e एनमी

शकरा a / l e शगर/ गलकोझ

हशहरल ela e रर ललकसट

हश क e a e ररमय नडर

हशळय ale सटय ल

शी स क

शीतक la कलनट

शीर e वहय न

शवाल al ae ॲलगी

शरावय a le ऑडबल

शरावयातीत l a ‘अलटल सॉहनक

शवसन ea / e a रिीहदाग/रयसपरय शन

साकलपना e कॉनसयपट

साजा e टमगा

साधारण e a कॉनझ क शन

साबाध ela रर लय हशनशप

सायात la पानट

सायग e al कहम ‘कॉमपाउनड

सायोग a कॉसमब नय शन

सारचना a कसनफगय रय शन

सावधगान e a कॉनझ वहय शन

सासगगा e इन फकशन

साहत e a e कॉनसन टय हटड

समसराहनक e आइसटो प

समावयश l इन न

समदरसपाटी eale el सी लयव

सरकणय e, l e मवह/ सलाइड

सरोवर la e लय क

सलग/सापणगा /e e कन हटनयअस/इन टायर

सहभाग a a a पाहटगासपय शन

सााडपाणी e a e सइज

साका सकम

साठा e सटॉ र

सातमीकरण a la अहसम लय शन

साधन e e हड वहाइस

साधमयगा la हसम ललरटी

साधा le हसमप

सासननधय e दसवह हसनटी

सारणी a le टय बल

सावगाजहनक l पसबलक

साल / / eel ससकन/ राइनड/पी ल

हसदधाात e / le हरअरी/ हपरनसप

सहपकता e l फ हटलटी

सळय a e ee क नाइनटीर

सवाहक गडकन कटर

सत la फॉमयगाल

सयागासत e सनसयट

सय दय e स ाइझ

सयवन कन समपशन

सौमय l माइलड

सताभ l कॉलम

सतर le el/la a ललहमन

ससररीकरण a हफकसय शन

सपधागा e कॉमप हटशन

सपशगा / eel टच/फील

सफोट e l इकस पो न

ोत e सॉसगा

सवतात ee/ e a a e/ e e e ी/सयपरट/इसनडपयनडनट

सवादहपाड a ea पलहनरिअस

हलक l लाइट

हालचाल e e मव नट

हहमवषी all सनो ॉल

हहरडी गम

सामान्य नवज्ाि -...

Documents