करणकरणकरणकरण चौथेचौथेचौथेचौथे

िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनाचालेखनाचालेखनाचालेखनाचा अ यासअ यासअ यासअ यास

४.१ ा तािवक

४.२ िशरीष पै यां या समकालीन लिलत लेखनाचा अ यास

४.३ िशरीष पै यां या लिलत लेखनाचा प रचय

४.४ िशरीष पै यां या लिलत लेखनाचा वाह

४.४.१ चतना मकता

४.४.२ जीवनातील िविवध अनुभव दश न

४.४.३ असं य आठवण चा सं ह

४.४.४ दाळूपणा

४.४.५ िनसगा शी समरसता

४.५ िशरीष पै यां या लिलत लेखनातील न ा जािणवा

४.५.१ मृ यूिवषयीचे िवचार व भीती

४.५.२ अद्भूत सृ ीचे वण न

४.५.३ किवतेची िन मती

४.५.४ खा पदाथा ची आवड

४.५.५ मु या ा यांची आवड

181

४.६ िशरीष पै यां या लिलत लेखनातील जीवनाकडे पाह याची नवी दृ ी

४.७ िशरीष पै यां या लिलत लेखनातील वेगळेपण

४.८ लिलत लेखनातून जाणवणा या िशरीष पै

४.९ िशरीष पै यां या लिलत लेखनामधील भाषा

४.१० िशरीष पै यां या लिलत लेखनातील सामािजक आशय

४.११ िशरीष पै यां या लिलत लेखनातील राजक य आशय

४.१२ िशरीष पै यां या लिलत सािह याने मराठी वाङ् मयात घातलेली भर

४.१३ िन कष

४४४४....११११ ा तािवका तािवका तािवका तािवक

िशरीष पै यांनी िवपूल माणात लिलत लेखन के ले आहे. ‘आतला आवाज’

या लेख सं हाने यां या लिलत लेखनाला सु वात झाली. यांचा लिलतलेखन

हा आवडता वाङ् मय कार आहे. यांचे लिलत लेखन ि गत अनुभवांचे आहे.

१९६१ ते २००७ या कालावधीत यांचे लिलत लेखन िस द झाले.

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन आठवणी – अनुभव या व पाचे आहे.

यात वृ प ीय लेखन आहे, यां या सव सािह य िन मतीची मािहती आहे.

लिलत – लेखनातून यां या आयु याची मािहती िमळते. लिलत लेखनातून

यांनी अनेक िवषयी िलिहले आहे. यां या सव ि िच ांचा अ यास मी

‘ करण सहा ’ म ये के लेला अस याने या करणात ि िच े वगळून फ

लिलत लेखन अ यासलेले आहे.

182

िशरीष पै यांचा लेखन वास हा ि गत अनुभवातून सामािजकतेकडे

जाणारा आहे. यां या लिलत लेखना या अ यासातून एक लेिखका हणून यांचे

ग लेखन व एक कविय ी हणून यांचे का लेखन हा यांचा सािह य वास

जाणून घेणे, यांचा जीवन िवषयक दृि कोन समजून घेणे व याच बरोबर

यां या लेखनातील नवीनता शोधून काढणे ही माझी भूिमका असणार आहे.

यांचे लिलतलेखन हे ी लेिखके चे लेखन हणूनही मह वपूण आहे. सम

भारतीय ि यांचे ितिनिध व करणारे हे लेखन ी या अंतम नात सलणारी

वेदना उघड करणारे आहे. या सव बाब चा िवचार क न यां या लिलत

लेखनाचे मह व प करणे हा माझा दृि कोन आहे.

इतर ी लेिखकांचा पु षिवषयक दृि कोन व िशरीष पै यांचा

पु षिवषयक दृि कोन यात असणारा फरक जाणून घेणे, तसेच िशरीष पै यांचा

जीवन म, यांचे िविवध लेखनब द झालेले अनुभव जाणून घेऊन या लेखनाने

मराठी वाङ् मयात घातलेली भर शोधून काढणे हा या अ यासाचा हेतू आहे.

४४४४....२२२२ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या समकालीनसमकालीनसमकालीनसमकालीन लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनाचालेखनाचालेखनाचालेखनाचा अ यासअ यासअ यासअ यास

आज या मराठी लिलतग ा या ेरणेचे ेय ामु याने िव णुशा ी

िचपळुणकरां याकडे जाते. यां या िनबंधमालेतील भाषािवलासाने मराठी

भाषेची, सं कृ तीची व वाङ् मयाची अि मता जागी झाली आिण यानंतर

सामािजक व राजक य चळवळी या िनिम ाने वाङ् मयिन मतीची चे

िनयतकािलकां या साहा याने गितमान झाली. यातूनच मराठी गातील

लािल याचा सा ा कार िनरिनरा या पांनी होऊ लागला. िचपळूणकरांचे

लेखन उपहास – उपरोधपर, व विभमानपर असे आहे. यातूनच मराठीतील

‘ िवनोद ’ अवतरला. (१)

183

ीपाद कृ ण को हटकर यांचा ‘ सािह य – बि शी उफ सुदायाचे पोहे ’

हा अितशय मह वाचा, अपूव असा िवनोदी लेखसं ह आहे. अितशय स व

बहारीचा उपहास, अवखळ को टबाजपणा, भाषे या समृ द अंतरंगातील

वैभव थाने टप याचे कसब, अितरंिजत क पनािवलास आिण समाजसुधारणेची

आ यंितक तळमळ यांतून िनमा ण झाले या यां या अिभनव लेखनशैलीने

मराठीतील िवनोद धान लेखन णालीतील अनेक कार या वृ ीचा पाया

घातला.

को हटकरांचे िश यो म राम गणेश गडकरी यांनी ‘ बाळकराम ’ या

टोपणनावाने िलिहलेले िवनोदी लेखन ‘ संपूण बाळकराम ’ या पु तकात सं िहत

कर यात आले आहे. को हटकरांचा को टबाजपणा आिण अितरंिजत

क पनािवलास गडक यांनी पराकोटीला नेला आहे. (२)

पारतं याब लची अपार चीड आिण वातं ाब लची िन ा िशवराम

महादेव परांजपे यांनी का आिण क पकता यां या साहा याने अिधक ती

के ली. याच काळात अ युत बळवंत को हटकर यांनी चटकदार, चुरचुरीत

लेखनशैलीने मराठी वाचकां या गळी वदेश आिण वातं य ीती उतरवली.

चतामण वै ांनी संपा दत के लेले िव णूभट गोडसे यांचे ‘ माझा वास

अथवा १८५७ या बंडाची हक कत ’ हे पु तक एकं दर वास – वणना मक

पु तकांम ये अ यंत वैिश पूण असे आहे.

तीथ या ां या पाने वासवण ना मक लेखनाम ये काकासाहेब

कालेलकरांचा अ म आहे. ‘ िहमालयाचा वास ’, ‘ लोकमाता ’, ‘ आम या

देवाचे दश न ’, ‘ लाटांचे तांडव ’, ‘ भि – कु सुमे ’ ही पु तके मह वाची आहेत.

महादेवशा ी जोशी यांनी के ले या वासाची वण ने ‘ तीथ प महारा ’ या

पु तकात आहेत. (३)

184

वासवण ना मक लेखनाम ये अनंत काणेकर यांचे ‘ धु यातून लाल

ता याकडे ’ हे िवशेष उ लेखनीय लेखन आहे. रा.िभ.जोशी यांचे ‘ वाटचाल ’ व

‘ मजल – दरमजल ’ हे दोन वासवण ना मक फु ट लेखांचे सं ह आहेत.

यां यानंतर गंगाधर गाडगीळ आिण भाकर पा ये ही नावे पुढे येतात.

‘ गोपुरां या देशात ’, ‘ सातासमु ा पलीकडे ’ ही गंगाधर गाडगीळ यांची व

भाकर पा ये यांची ‘ अग ती या अंगणात ’ व ‘ तोकोनामा ’ ही वासवण नपर

पु तके आहेत. बाळ गाडगीळ हे िवनोदी, खेळकर, गमतीदार लेखन करणारे

िवनोदी वृ ीचे लेखक आहेत.

अ े यांचे िवनोदी व पाचे लिलत ग लेखन अ युतराव

को हटकरां या जवळचे आहे.पु.ल.देशपांडे यांनी फु ट िवनोदी, सं कृ ती

िवडंबनपर , ि िच पर व वासवण ना मक असे लिलतलेखन के ले आहे.

न.िव.गाडगीळ ‘ साल गुद त ’, ‘ अनगडमोती ’, ‘ मृितशेष ’, ‘ पाव

आिण िमसळ ’ या पु तकात ‘ आठवणी – अनुभव ’ अशा कारचे लेखन आहे. (४)

वातं यो र काळातील लिलत लेखनाम ये इरवती कव यां या लेखनाला

अन य साधारण मह व आहे. प रपूत , भोवरा, गंगाजळ या पु तकांम ये

लघुिनबंध व लिलत ग कारचे लेखन आहे. (५)

गो.िव.करंदीकर यांचे ‘ पशा ची पालवी ’ व ‘ आकाशाचा अथ ’ हे १९५९

व १९६५ साली िस द झाले. करंदीकरांनी लघुिनबंधाचा अंतबा कायाक प

क न टाकला. दुगा भागवत यांनी ‘ ऋतुच ’ (१९५६), ‘ भावमु ा ’ (१९६०),

‘ ासपव ’ (१९६२), ‘ परंग ’ (१९६७), आिण ‘ पैस ’ (१९७०) या

पु तकांमधून लिलतलेख वासलेख, ि रेखा, आठवणी, लघुिनबंध हे कार

185

हाताळले आहेत. (६) इरावती कव , गो.िव.करंदीकर व दुगा भागवत यांनी

चाकोरीबाहेर लेखन क न लघुिनबंधाला नवे प ा क न दले.

मंगेश पाडगावकर ‘ नबोणी या झाडामागे ’ या लघुिनबंध सं हात काही

लघुिनबंध न ा वळणाचे आहेत. माधव आचवल यां या ‘ कमया ’ या लिलत

लेखसं हाम ये एका लोकिवल ण ि म वाचा अिव कार झालेला दसून

येतो. (७)

ीिनवास कु लकण यांनी ‘ डोह ’ या पु तकाम ये लिलतलेख आिण

लघुिनबंध दो ही एकजीव क न लेखन के ले आहे. ‘ डोह ’ मधील लेख हे सुटे

वाटतात, परंतु ते एकाच प रसराचा प रचय क न देतात. (८)

मधुकर के चे यांचे ‘ आखर अंगण ’ हे आठवणी – अनुभव – दश न

अशा कारचे पु तक १९६७ साली िस द झाले. िवजय त डुलकर यांनी

महानगरी मुंबई या सामािजक, सां कृ ितक, जीवनाचे िविवधतापूण लेखन

‘ कोवळी उ हे ’ या सं हात के ले आहे. वैिच य, भीषणता, नापूण ता,

का ा मता, हळुवारपणा, दणकटपणा, िवपरीतपणा इ यादी आशयगुणांनी यु

असे हे लेखन आहे. (९)

ंकटेश माडगूळकरांची ‘ पांढ यावर काळे ’, ‘ आर यके ’, ‘ नागिझरा ’,

हे लिलत ग लेखन व तुिन ेने वा तव िच े ठसठशीत रेखाटणारी आहेत.

सरोजनी वै यांनी ‘ पहाट पाणी ’ या लघुिनबंधा या पु तकात िविवध

सािह यकृ त चा आ वाद जाणकारां या मु मनाने घेतलेला आहे. आ वादक

समी ा ही एक नविन मती असू शकते याचा यय आणून देणारे हे लेखन आहे.

‘ िचवारीची फु ले ’ या भाकर पा ये यां या लघुिनबंध सं हाम ये

देशोदेशीचे अनुभव एकि त क न या अनुभवांना आशया या अंगाने

186

आंतररा ीयता ा झाली आहे. आनंद यादव यांनी ‘ पश कमळे ’ या

लिलतिनबंध सं हातून पु षा या जीवनात वेगवेग या ट यात येणारी ीची

शृंगार पे वण ली आहेत. (१०)

१९५० ते १९६० या दशकात इरावती कव , दुगा भागवत, वदा

करंदीकर यांनी नवा लिलतिनबंध थािपत के ला. १९६० नंतर बालपणात व

गतायु यात रम याची वृ ी लेखनाम ये वाढीस लागली. १९४७ ते १९७०

पय तचा ब तेक लिलत िनबंध समथ किवमनाने घडिवलेला आहे. १९७० ते

१९८० मधील लिलत िनबंध ग कृ ती या सामािजक जािणवेने आिण वा तव

जीवन – दश नाने घडवलेला दसतो.

या कालावधीत िशरीष पै यांनीही लिलत लेखनास ारंभ के ला. िशरीष पै

यांचे लिलत लेखन वाङ् मयीन वाहात कोणती भर घालते, यां या लिलत

लेखन वाहाने मराठी वाङ् मयास कोणती देणगी दली, यां या लिलत लेखनाचे

वेगळेपण इ याद चा अ यास या करणात मी करणार आहे.

४४४४....३३३३ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनाचालेखनाचालेखनाचालेखनाचा प रचयप रचयप रचयप रचय

िशरीष पै यांचे तेरा लिलत लेखसं ह आहेत व चार िनवडक लिलत

लेखसं ह आहेत.

िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखलेखलेखलेख सं हांचासं हांचासं हांचासं हांचा प रचयप रचयप रचयप रचय

१. आतला आवाज – वृ पि य लेखन. काशक – िव णू गजानन परचुरे,

पिहली आवृ ी – १५.०३.१९६१

या लिलत लेखसं हात एकू ण ३५ लिलत लेख आहेत. हे सव लिलत लेख

चतना मक आहेत.

187

२. आजचा दवस – काशक – िव णू गजानन परचुरे, पिहली आवृ ी १४

नो ह बर १९७४, दैिनक ‘ मराठा ’मधील तंभलेखन

या लिलत लेख सं हात एकू ण १०० चतना मक लिलत लेख आहेत.

३. मी, माझे, मला – काशक – सौ. न ता मुळे, पिहली आवृ ी – १५

ऑग ट १९९१

या लिलत लेखसं हातील लेख िविवध कारचे आहेत. यातील काही लेख

हे ि िच े आहेत. काही आठवणी आहेत. काही लेख वाङ् मयीन आ मशोधन

करणारे आहेत, तर काही आ म चतनपर आहेत. या सं हा या नावाब ल िशरीष

पै िलिहतात, “ सग या लेखात िमळून एक एका मता नसली तरी हे सगळे

अनुभव अखेर मा या आयु याशी संबंिधत आहेत आिण हणून ते सगळे इथे

एकि त के ले आहेत. काही लेखात ‘ मी ’ आहे, हणजे मी एक हणून.

काही लेखांत ‘ माझे ’ आहे – हणजे माझे काही वेगळे अनुभव आिण काही

लेखांत ‘ मला ’ आहे – हणजे मला भेटले या , हणूनच ा सं हाचे नाव

आहे ‘ मी, माझे आिण मला ’

४. अनुभवा ती – काशक – सौ शारदा िव णू परचुरे, पिहली आवृ ी – २

एि ल १९९३

या लिलत लेखसं हातील एक मीरा – ॉ समधली, माताजी मला

भेट या, िच कलेचे ‘ पंिडत ’ – एस्.एम्.पंिडत, लता मंगेशकर आिण मी, पपा

आिण गपां, बाई, हे लेख ि िच णा मक आहेत. ‘ मंद मंद वाजत आयली ’,

‘ ेमाचे दुसरे शाहीर किववय बोरकर ’ हे दोन लिलत लेख ि िच णा मक

तसेच बोरकरां या किवतांचे रस हणा मक आहेत. ‘ अिभवादन एका अजरामर

ना कृ तीला ’ हा लिलत लेख रस हणा मक आहे. ‘ प ांचा बंगला ’ हा लेख

188

प सं हांचा आहे. ‘ बाई, एक अनु रत ’,‘ गडी माणसं ’, ‘ पै मंडळी ’ हे

लेख ि िच णा मक व आठवणी सांगणारे, अनुभव सांगणारे असे आहेत.

५. सय – काशक – दलीप वामन काळे, पिहली आवृ ी – १९९६

‘ महारा टाई स ’ मधील ‘ मैफल ’ या रिववार या पुरवणीतून ‘ सय ’ हे

सदर व ‘ िच लेखा ’ सा ािहकात ‘ मम बंध ’ हे सदर िशरीष पै यांनी िलिहले.

तसेच ‘ युिनक फ चस ’ ा वृ सं थेने कािशत के लेले लेख यातून िनवडले या

लेखांचा ‘ सय ’ हा सं ह आहे. या म ये एकू ण ५१ लिलत लेखसं ह आहेत.

यातील लेखसं ह चतना मक आहेत.

६. टप फु ले टप ग – काशक – रामदास भटकळ, पॉ युलर काशन,

पिहली आवृ ी – १९९५

‘ सांज लोकस ा ’ या सायंदैिनकासाठी ‘ आठवण चा मोहर ’ या

सदरासाठी िशरीष पै यांनी िलिहलेले लेखन ‘ टप फु ले टप ग ’ ा लिलत

लेखसं हात एकि त कर यात आले आहे. या लिलत लेखसं हात ३६

चतना मक लिलत लेख समािव आहेत.

७. कु णीच नाही – काशक – नंद साद ग. बव , काशन – जानेवारी

१९९५

या लिलत लेखसं हातील लेख ि िच ण करणारे व कथा मक आहेत.

एकू ण १६ लेख या सं हात आहेत. ा लिलत लेखसं हात यां या आठवणी

द या आहे यातलं कु णीच आता उरलेलं नाही. ब तेक सगळे लोक ा जगातून

िनघून गेले आहेत; उरले सुरले आप या आयु यातून िनघून गेले आहेत, असं

िशरीष पै िलिहतात.

८. मैलोन् मैल – काशक – नंद साद बव , काशन – जानेवारी १९९४

189

मैलोन् मैल या लिलत लेखसं हाम ये एकू ण १७ लिलत लेख आहेत.

आठवण चे लेख, ि िच णे असे यांचे व प आहे. आयु याचा वास

एकसारखा मैलोन् मैल चालू असताना आलेले अनुभव आठवण या पात या

लिलत लेख सं हात झाले आहेत.

९. कोलाज- काशक –सुनील अिनल मेहता,पिहली आवृ ी-१९९८

१९९६व १९९७ या दोन वषा त दवाळी अंकातून िलिहलेले काही

िनवडक लेख तसेच ’िच लेखा’या सा ािहकातील ’मम बंध’ या सदरातून

िलिहलेले काही छोटे छोटे लिलतलेख यांचा समावेश या सं हात के लेला आहे.

१०. उद्गार िच हे – काशक – नरेन परचुरे, पिहली आवृ ी – १३

ऑग ट २००४

या लिलत लेखसं हाम ये एकू ण १८ लिलत लेख आहेत. याम ये एकू ण

११ ि िच े आहेत. दोन रस हणयु लेख आहेत. ीमु आंदोलनासंदभा त

ओश िवषयी वैचा रक लेख, आठवणी व मुलाखत आहे.

११. खाय या गो ी – काशक – नरेन परचुरे, पिहली आवृ ी –

जानेवारी २००६

या लिलत लेखसं हात िभ िभ पदाथा िवषयी छोटे – छोटे चुटके

आहेत. खा पदाथा िवषयी या आठवणी आहेत. एकू ण ५० छोटे – छोटे लेख या

सं हात आहेत.

१२. आकाशगंगा – काशक – सौ. न ता मुळे, पिहली आवृ ी – १२

जून २००७

190

या सं हात एकू ण २० लिलत लेख आहेत. राजक य लेख, ि िच े,

लिलत िनबंध, आठवणी व समी ा असे या लेखसं हाचे व प आहे.

१३. जुनं ते सोनं – परचुरे काशन मुंबई पिहली आवृ ी २००८

िनवडकिनवडकिनवडकिनवडक लिलतलिलतलिलतलिलत लेखसं हलेखसं हलेखसं हलेखसं ह

१. हाती िश लक – काशक – राज मं ी, पिहली आवृ ी १ ऑग ट

२००१

या लिलत लेखसं हाम ये एकू ण १५ लिलत लेख आहेत. ि िच े व

आठवणी या व पाचे हे लेखन आहे. या लिलत लेखामधील सव लेख िनवडक

आहेत. इतर पु तकांमधून िनवडून घेतले आहेत.

२. रानातले दवस – काशक – अनुपमा उजगरे, पिहली आवृ ी –

ऑ टोबर २००२

या लिलत लेखसं हात २३ चतना मक लिलत लेख सं ह आहेत. आतला

आवाज, मैलोन् मैल, कांचनगंगा, टप फु ले टप गं, सय या लिलतलेखसं हातून

हे लेख घेतले आहेत.

३. मुके सोबती – काशक – नरेन परचुरे, पिहली आवृ ी – जानेवारी

२००६

‘ मुके सोबती ’ ा लिलत लेखसं हातील सव लिलतलेख पूव िसद

आहेत. िविवध लेखसं हातून ते िनवडले आहेत. िशरीषता नी मु या ा यांब ल

बरेच लेख िलिहले होते. ते सव लेख एक क न कु मार वाचकांसाठी यांनी एक

लेखसं ह तयार के ला. या िनिम ाने यां या अंत:करणातील भूतदयेची भावना

191

जागृत हावी. कु मार िम मैि ण चे मनोरंजन व उद्बोधन हावे या हेतूने यांनी

हे पु तक तयार के ले.

४. माझे जीवन गाणे – काशन पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७.

४४४४....४४४४ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनाचालेखनाचालेखनाचालेखनाचा वाहवाहवाहवाह

िशरीष पै यां या लिलत लेखनािवषयी जाणून घे यासाठी यांनी

लिलतलेखन कशा कारे के ले आहे, हे समजून घेणे आव यक आहे. यासाठी

यां या लिलत लेखना या वाहािवषयी जाणून घेणे मह वाचे आहे. यां या

लिलत लेखनाचा वाह पुढील माणे जाणून घेता येईल.

४४४४....४४४४....११११ चतना मकताचतना मकताचतना मकताचतना मकता

आप याभोवती असणा या सा याच गो चा अनुभव घेत असताना या

अनुभवाचे चतन करीत, या चतनिवषयाला म यवत ध न आप या असं य

आठवणी िशरीष पै या श दब द करीत असतात.

आतला आवाज, आजचा दवस, सय, टप फु ले टप ग, रानातले दवस,

कोलाज या लिलत लेखसं हातील ब तेक लेख हे चतना मक आहेत. रोज या

वहारातील एखादा अनुभव वा चतनिवषय िनवडून यातील छटा अिधक

प पणे दाखवून देतात. चतनासासाठी यांनी साधे िवषय िनवडून यातील

मा मकता प के ली आहे. यातील िवषय वत:ला जे जाणवले तशा श दात या

करतात. आ या या महानतेपासून ते ानगृहांतले संगीतापय त यांचे

चतनिवषय आहेत. सभोवती घडणा या घटनांमधून अथ शोधत शोधत या

192

ज हा या घटने या मुळाशी जातात त हा अचानक या घटनेचा दुसरा अथ

यांना उलगडतो. मूळ घटनेचे ढ संके तच बदलून जातात.

कधी – कधी हे लिलत लेख चतनाने वेढले जातात. तर कधी एखादे

चतनसू िनवडून ते प करताना िविवध अनुभवांचे दाखले या देतात. िविवध

मा यमातून एखा ा ाचं उ र या शोधतात. एखा ा व तूिवषयी असणा या

समज गैरसमजाचा मागोवा घेत घेत सकारा मक दृ ीने पाह याची गरज प

करतात.

िशरीष पै या जीवनाकडे सकारा मक दृ ीने पाहतात. यांचे चतन

वाचकाला उ तम स दया चे दश न घडवते. यांचे लिलत लेख वाचयानंतर एका

आदश वत वैचा रक जगात वास के यासारखे वाटावे, हे यां या लिलत लेखांचे

साम य आहे. जीवनातील वरवर या अनुभवाव न या सखोलतेकडं जे हा

जातात त हा यांचे अनुभव हे वाचकाचे वत:चे अनुभव वाटावेत इतके समृ द

असतात.

आप या लिलत लेखा या मांडणीतून िशरीष पै या लेखा या

सु वातीलाच िवषय पष्ट करतात. यां या ब तेक लेखामधून आरंभी

िवषयाला ध न कथन आहे. म यामधे मा िवषय आिण चतन हे समसमान

असून चतनातून ययाला येणारे अनुभव या मांडतात. लिलत लेखाया

शेवटीही चतना मक अनुभव तसेच आठवणीतून जाणवलेले स य मांडले आहे.

या सव चतनातून लेिखके चा जीवनिवषयक िवशाल दृि कोन प होतो.

िनसगा तील सा या – सा या घटनांमधून समृ द जीवनिवषयक मू यांचे ान

वाचकाला होते.

एका संसारी ीचा त व ानाकडचा वास हा यां या चतना मक

लेखनातून अिधक प पणे ययाला येतो.

193

वत: या कू पमंडूक अशा वृ ीिवषयीही या िलिहतात. नेहमी वत: या

कोषात गुरफट याऐवजी आजूबाजू या प रि थतीकडे आपण पािहले पाहीजे या

जािणवेतून घटनांचा अथ लावतात. रोजचा दवस उगवत आिण मावळत असतो.

तरीही जागृत मनानं यातले वैिश पूण ण शोधतात. अशा णांतूनच

जीवना या ययकारी जािणवा पश क न जात असताना, यातून आयु याचा,

सम अि त वाचा अथ उलगडतात. असे येक ण आयु याला आकार देतात.

जाग क मनानं आयु याकडं पाहतानाच एखा ा घटनेचं िनिम होतं. एखादा

दवस सम जीवनाचं गु धन उलगडून देतो. िशरीष पै या येक दवसाचं

वागत न ा उ साहानं करत असतानाच यातले ययकारी ण वेचून घेतात.

४४४४....४४४४....२२२२ जीवनातीलजीवनातीलजीवनातीलजीवनातील िविवधिविवधिविवधिविवध अनुभवअनुभवअनुभवअनुभव दश नदश नदश नदश न

िशरीष पै यांचे अनुभव यां या जीवनातील असं य आठवण या

समुहातून वाचकां यासमोर येतात. लिलत लेखनामधून यांचे िवचार गट होत

असतात. यां या जीवनिवषयक िवचारातून यांचे लेखन वाटचाल करते. यातून

िनमा ण झालेला िवचार वाह आदश वादी, स दया स संवेदनशील कवीमनातून

ओसंडत असतो.

िशरीष पै या संसारात रममाण झाले या आदश ी आहेत. ‘ आई ’ ची

भूिमका या समथ पणे पार पाडताना दसतात. ही भूिमका पार पाडताना

अितशय संवेदनशीलतेने वत:मध या मातृ वाचे दश न घडवतात. संपादक हणून

काम करताना अनेक नवो दत लेखकांना ो साहन देतात. वाचकांया प ांना

ितत याच त परतेनं उ रं देतात. एक समथ , यश वी आयु य जगतानाच

194

आप या जीवनाची जडण – घडण करणा या आई – वडीलांची आठवण ठे वतात.

यां या महानतेवर भरभ न िलिहतात. यांची वृ ी अफाट लोकसंह

कर याची आहे. यातले बरेचसे पपांचे ेही आहेत. यां यािवषयी या भरभ न

िलिहतात.

येक गो ीकडे सकारा मकपणे पाह याची सवय व जीवनाची चंड

आस यामुळं यांचं लेखन हे स दय संप बनलेलं आहे. यां या लिलत

लेखनामधली ी ही ( वत: िशरीष पै ) जीवनापासून सव काही िमळवलेली,

समाधानी ी आहे. हे समाधान, हा आनंद यामुळे या िनसगा त पहात

असा ात कवा िनसगा नं यांना जो आनंद, जे समाधान दलं ते या जीवनात

पहात असा ात. सुंदर ते – ते यांची नजर अचूक टपते. चंड फु लणा या

गुलमोहराचं वण न यां या लेखनात यामुळेच ठक ठकाणी दसतं.

रोज या जीवनात घडणा या लहान – सहान घटना यां या मनाला

िवल ण आनंद देऊन जातात. काही िवचार करायला भाग पाडतात. कधी –

कधी समाजातील िवषमतेमुळं अ व थ बनतात. क करी, िमकां याबल

अपार क णा बाळगतात. यां या ब ल िलिहता – िलिहता नकळत यांचे

वाचकां या मनात उभे करतात.

िशरीष पै या जीवनाकडे एका िविश दृि कोनातून पाहतात. तो

दृि कोन, ती भावना समप णाची आहे. याच दृि कोनातून यांचे लिलतलेखन

साकारले आहे. ेम कवा जीवन दो ही े तम असावे या जािणवेतून यांचे

लेखन झा यासारखे वाटते. यांचे अनुभव े िव तृत आहे. डो यांना दसणारे

सुखद वा दु:खद, सलणारे बोचणारे अनुभव मांडत असतानाच डो यांना न

दसणारे अनाकलनीय अद्भूत असेही या सांगून जातात. आप याला पडणारी

195

व े कधी – कधी सूचक असतात. एवढेच न हे, तर अद्भूत अशा पैशािचक

अि त वाब लही या िलिहतात. वत: या अनुभवािवषयी खा ी देतात.

िशरीषता चे सव अनुभव हे ‘ व ’ क ीत असे आहेत. लेखनामधला ‘ मी ’

हा फार मह वाचा आहे. या ‘ मी ’ ची जडण-घडणीचा इितहास वतुिन पणाने

वण न करतात. या वण नात वत:बरोबर इतरांना घेऊन वाटचाल करतात.

ीमंतापासून गरीबांपय त आ मीयता बा गतात. घरातील नोकर – चाकर,

वयंपाक , गडी-माणसे सा यांना लेखनात सामावून घेतात. यांचा प रचय

क न देतात.

आ - वक य, िम -मैि णी, सासर-माहेर अशा े ात वावरणारे यांचे

लेखन आहे. लहानपण, त णपण अशा जीवन मात अनुभवले या संगाचे ते

यथाथ िच ण आहे.

४४४४....४४४४....३३३३ असं यअसं यअसं यअसं य आठवण चाआठवण चाआठवण चाआठवण चा सं हसं हसं हसं ह

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे यां या आयु यात या असं य

आठवण चा सं ह आहे. अगदी लहानवयापासून या या आठवणी अलगद उघडून

वाचकांसमोर या ठे वतात.

आप या पपांसोबत यांनी अनुभवलेले ण या श दब द करतात.

िनसगा या साि यात या पपां या आठवणी यां या मनात घर कन आहेत.

अगदी लहान वयात पु या या वा त ातले ण, पुढे आईबरोबर नािशकम ये

रहात असताना या आठवणी, खंडा यात या िनसगा त या आठवणी यासवा ना

यां या लेखनाम ये िज हा याचे थान आहे.

196

लहानपणापासून भुरळ घालणारा िनसग वेळोवेळी यां या लेखनातून

वाचकाला या भेटवतात. किवतेत मानाचं थान पटकावलेला पाऊस, या या

असं य आठवणी वत:ला जाणव या तशा वाचकांपय त पोचवतात.

बालपणातील मैि ण या आठवणी, कॉलेज या दवसा या आठवणी.

याम येच ंकटेश पै यां याबरोबरचे ेम व िववाह, लेखक व कवया आठवणी,

संपादक य कारक द या सवा ब ल या िलिहतात.

के वळ सजीव चे वण न यां या सािह यातून आढळते असे नहे, तर

वत:ला भावले या िन जव व तूही या श दब द करतात. ‘ माझे दािगने ’,

‘ िनळा दवाणखाना ’, ‘ िसकल ’ इ यादी लिलत लेख या कारचे आहेत.

४४४४....४४४४....४४४४ दाळूपणादाळूपणादाळूपणादाळूपणा

िशरीष पै यांचा दाभाव यां या लेखनामधून सतत दसून येतो. यांची

आई देवापुढं िनरांजन लावायची ते हा ित यातला भि भाव यांना

जाणवायचा. यावेळी सं याकाळी घरोघर देवापुढं समई लागायची. ितचा सौ य

काश देवघरात पसरायचा, या काशात देवाचं दश न हायचं आिण माणसांना

एकदम धीर वाटायचा. क आहे, तो आहे, तो आप या पाठीशी आहे. आप या

घरात तो जागा आहे, जागृत आहे. आधीच सं याकाळची वेळ माणसाला िवष ण

क न टाकणारी. सूय मावळताच जणू ब मोल असं काहीतरी हरवून गे याची

उदासता काळजात िनमा ण करणारी, पण पूव घरात समई पेटताच बालकं हात

जोडून ाथ ना हणायची –

‘ द ा द ा दीप कार

कानी कु ंडले मोतीहार

द ाला देखून नम कार ’

197

असं हे लहानपणीचं वातारण, यािवषयी या िलिहतात, “ आजही

सं याकाळ या दीघ साव या पस लाग या, भोवती उदास काळोख दाटून

आला तरी माणसांना घरात या देवापुढं वातीचा दवाच लावावासा वाटतो . या

द ा या पानं माणसा या मनातली अनािमक दा जागी होते. यांना तो

दवा वाटत नाही, तर माणसा या काळजात या िचरंतन ती ेचं तीक वाटतो.

देवापुढचा दवा हे यांना माणसाचं देवािवषयीचं सुंदर व वाटतं. य ात

देव असो कवा नसो, पण माणसांना वाटतं क तो येणार आहे, जागा होणार

आहे. काहीतरी भ द घडणार आहे. साधुसंतांना तो भेटला, तसाच

आप यालाही भेटावा हणूनच माणसं देवापुढं दवा लावतात. ” (११)

हा दाळूपणा पुढे – पुढे िशरीषता या आयु याचा भाग बनला.

मुलां या ज मानंतर ती आजारी पडली क यांची चता लागून राही, त हा

शेजार या ओकां या आज चा उपदेश ऐकू न यांनी रामपंचायतनाची तसबीर

आणली. तसिबरी पूजता पूजता या संतां या िवचाराकडे वळ या.

परमा या या श पुढे या लीन झा या.

यांचा हा दाभाव डोळस आहे. दे या पलीकडे जाऊन अंध दा

या जवळ करीत नाहीत. प रि थती ही मानवाची िन मती असत.े परमा मा

मनु याला प रि थती देत नाही; तर कृ ती देतो, जीवन देतो, मन देतो, बु दी

देतो, िवचार देतो, आ मा देतो. आयु य नावाची महान देणगी परमे रानं

माणसाला दलेली आहे, हाच िवचार यां या लिलत लेखनातून होताना

दसतो.

४४४४....४४४४....५५५५ िनसगा शीिनसगा शीिनसगा शीिनसगा शी समरसतासमरसतासमरसतासमरसता

िनसगा तील स दय पहात असताना या याशी एक प होऊन या

स दया चा आ वाद िशरीष पै या घेत असतात. रोज रोज दसणारा िनसग ऋतू

198

बदलला क आपलं प बदलत राहतो. येक ऋतूत िनसगा त काही ना काही

चम कार घडत असतात. पावसा या दवसातलं खंडा याचं प, वाट झाकोळून

टाकणारं करडं धुकं पहात असताना या मं मु ध होतात.

ऋतू बदलला क िशरीष पै यांना खंडा याची आठवण येते.

पावसा यातला ढग आिण धुकं यांचा िमलाफ, ड गराव न कोसळणारे

पांढरेशु धबधबे, न थांबता आठ –आठ दवस सलग कोसळणारा पाऊस, पाऊस

थांब यानंतर सभोवतालची िहरवाई यांचं वण न या िवल ण समरसतेने

करतात.

हेमंत ऋतुतली रंगीबेरंगी फु लपाखरांनी दुमदुमून गेलेली िपवळीधमक

माळरानं, थंडीतला खंडाळा यांना मो न टाकतो.

खंडा या या रानात दसणारी गोड शीळ घालणारी पाखरं,

भ द तेने सतत आकषू न घेणारे ड गर या सवा चं िशरीष पै यांना आकष ण

वाटतं. गुलमोहरा या स दया ने या हरवून जातात. झाडांचं, पानांचं, झ यांचं

अलोट स दय वाचकांपुढे उलगडून दाखवतात. िनसगा ची महानता या याकडे

पाहताच यांना जाणवते. माळरानावर बा उं च पस न आकाशाकडे पाहताच

या धाव – धाव धावतात. तरीपण आकाश हे आकाशच राहतं. ते वर असतं. या

मा खालीच असतात.

िनसगा तले कतीतरी द अनुभव या एके कदाच घेतात. काही – काही

अनुभव पु हा घेता येत नाही हणून िनराश होतात. आप या आ याचं आिण

िनसगा चं गाढ साहचय आहे याची यांना जाणीव होती. यामुळेच यां या

लेखनातही िनसगा ब लचं ेम आिण आकष ण जाणवतं.

199

िनसगा िवषयीचं ेम आिण ओढ यातूनच यांना ‘ हायकू ’ सापडला.

‘ हायकू ’ मधून िनसगा िवषयी या अिभ ला वाट िमळाली आहे. िनसगा तलं

जे जे सुंदर ते ते नेहमीच यां या हायकू त कु ठं तरी गट झालं आहे. फु लं,

फु लपाख , पानं, पाखरं, चं , वारा हे सारं हायकू त यांनी श दां कत के लं आहे.

(१२)

सृ ीत जे – जे हणून सुंदर आहे ते – ते सव आप या हायकू त साठवताना

अपूव अशी समरसता यांनी साधली आहे, याला तोड नाही. यां या

सािह यातली िनसगा िवषयीची समरसता लिलतलेखनातून प झाली आहे.

४४४४....५५५५ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनातीललेखनातीललेखनातीललेखनातील न ान ान ान ा जाणीवाजाणीवाजाणीवाजाणीवा

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन आठवणी – अनुभव अशा कारचे आहे.

लेिखका वत: या आयु यातील िविवध अनुभव लिलत लेखनातून ात क न

देतात. या वत: जे समृ द आयु य जग या यातील अनुभवांनी यांचे लेखनही

समृ द बनले आहे. यामुळेच हे लेखन इतरांपे ा िनराळे बनले आहे. या

लेखनातून वत: या आयु यातील घटना लेिखका सांगतात. वत:चे बालपण,

वाङ् मयीन ि म वाची जडण – घडण, वृ प ीय कारक द या सा यांिवषयी

मािहती देणारे लेखन हे इतर लिलत लेखकां या लेखनापे ा िनराळे आहे.

नेहमी या जीवनातील सा या – सा या घटना यां या लेखनाचा िवषय बन या

आहेत. हे सव अनुभव यां या लिलतलेखनाला नवेपणा देणारे आहेत. यांचे

लिलत लेखन अनेक नवीन अनुभवांनी समृ द झालेले आहे. ते पुढे दया माणे

प करता येईल.

४४४४....५५५५....११११ मृ यूिवषयीचेमृ यूिवषयीचेमृ यूिवषयीचेमृ यूिवषयीचे िवचारिवचारिवचारिवचार वववव भीतीभीतीभीतीभीती

200

िशरीष पै यांचे आप या कु टुंिबयांवर िनि सम ेम आहे. आपली मुले,

नातवंडे यांची काळजी या घेतात. आपलं कु टुंब सुरि त रहावं यासाठी या

देवाची आळवणी करतात. या िलिहतात, ‘ मुलांना रोज सं याकाळी मनाचे

ोक आिण ाथ ना हणायला लावणं, सकाळ – सं याकाळ देवापुढं दवाउदब ी

लावणं, सारा वेळ मनातून देवाची आळवणी करणं. हे सगळं कशासाठी ? तर

आपलं कु टुंब सुरि त रहावं यासाठी. मृ यूपासून र ण हावं हणूनच थम मी

देवाचे पाय धरले . (१३)

मृ यूिवषयीचे िवचार िशरीषता या मनात लहानपणापासूनच घर कन

होते. वया या नऊ – दहा ा वष यांनी पावसावरची पिहली किवता िलिहली.

यातही यांचे हे मृ यूिवषयक िवचार डोकावले आहेत. या कोवया मनाला

ध ा बसा ात अशा काही गो ी या काळात घडत गे या. यां या बा याचा

मृ यू झाला होता. यां या बा यावर आईविडलां या मतभेदाची काळीकु छाया

पसरली होती. या िलिहतात,

‘ बा या या मृ यूसह मी मा या काही कोमल भावनांचा मृ यूही ाच

काळात अनुभवीत होते. ाच काळात मा या आईविडलांचा संसार दुभंगला

होता. पपा मुंबईला गेले होते. आई नािसकला आली होती. यांया मोडले या

संसाराब ल सारखी सव कु जबुज चाललेली कानावर पडायची. विडलां या

ेमाला आ ही मुकलो होतो. सुंदर भावनांचा स यानाश झालेला मी डो यांनी

पहात होते. भावनांचा मृ यू बघणे कती भयंकर असते ते ा काळात थम

अनुभवले. इतर मुली वत: या घराब ल कौतुकानं बोलाय या, ते हा मा या

काळजात गलबलून यायचं. सग यांचे वडील यां या आईपाशी , मग आपलेच

वडील का दूर ? आप याच आई या डो यांत सारखं पाणी का ? आपले वडील

परत आप याकडे कधीच येणार नाहीत का ? ते आपले नाहीत का ? मग ते

201

कु णाचे आहेत ? सारखं डो यात िवचारांचं च चालूच असायचं. व न कु णाला

काही समजत न हतं, सवा ना कदािचत् मी तेरा चौदा वषा ची एक अ लड,

खेळकर, िचत् बेजबाबदार मुलगी भासले असेन; पण मी यावेळी आतून कती

गंभीर होते, मृ यू या िवचारांनी आतून कती भयभीत झालेली होते ाची

कु णाला, मा या सा ात आईलाही कधीच क पना आली नाही. न हे, ती मी

कधी येऊ दली नाही. नािसकला आ ही गे यापासून सतत दोनतीन वष हे असंच

चाललं होतं. मृ यू, मृ यू, मृ यू !!! आपण के हातरी मरणार आहोत, न होणार

आहोत, आिण मग पुढं काय, ा एकाच िवचारानं मा या मनाची पूण पकड

घेतलेली होती. (१४)

कौमाया व थेम ये िशरीष पै ना एका िविच भीतीनं ासलं होतं. मनाची

ही अव था यां या लिलत लेखनातून होताना दसते.

४४४४....५५५५....२२२२ अद्अद्अद्अद्भूतभूतभूतभूत सृ ीचेसृ ीचेसृ ीचेसृ ीचे वण नवण नवण नवण न

िशरीष पै यांनी लिलत लेखनाम ये आप याला आले या अद्भूत अशा

अनुभवांिवषयी िलिहले आहे. लहानपणी या आजारी असताना यांना आ ावर

तरंगणा या चार – पाच का या कप ात या दस या हो या या

अितशय भेसूर हो या. (१५) हा यांना झालेला भास, म क स य याब ल यांना

सांगता येत नाही. पण आजही डोळे िमटले क या भेसूर आकृ या नाचू लागतात.

१३ ऑग ट १९६७ रोजी पपां या वाढ दवसाची पाट संप यानंतर

पहाटे बेड म या दरवाजापाशी िशरीष पै यांना एक पांढरा पुंजका तरळत

असलेला दसला. हळूहळू तो पुंजका तरंगत तरंगत यां या जवळ आला. यांची

202

मृत मावशी पलंगा या कडेवर येऊन बसलेली यांना दसली. मरताना ितचे गाल

ख पड होऊन यां या उल ा वा ा बन या हो या, तशाच या आताही दसत

हो या. ितचे डोळे थंड िथजलेले होते. ती हाक मार याचा य करीत होती.

ितचे ओठ हलत होते पण श द उमटत न हता. ती आप याला ‘ नाने, नाने ’ अशा

हाका मारतीय, असा यांना भास झाला. यावेळी मावशीनं आपला

लाकडासारखा आिण गारठलेला हात पुढं क न यांना पश ही के ला होता. (१६)

आप या जीवनात घडले या अद्भूत घटना िशरीष पै यांनी ‘ माझी

अद्भुताची सृ ी ’ या लेखात सांिगत या आहेत. एकदा एक काळाकु करण

िखडक तून अंगावर पसर याचा यांना भास झाला. यावेळी यांचे शरीर ेतवत

झाले. या िनज व अव थेत यानी पाँडेचरी या माताज चं मरण के लं. यां या

नावाचा जप के यानंतर यांची भीती मावळली व यांना गाढ झोप लागली.

िशरीष पै यांनी आप या व ांिवषयीही िलिहले आहे. माताजया

खोलीकडे जाणारा िजना यांनी आधी व ात पािहला होता. आचाय

रजनीशांिवषयीही यांनी आपले अनुभव िलिहले आहेत. यांना गु मान यानंतर

यांना एकदम ‘ कू ं sss’ असा सू म वनी ऐकू येऊ लागला.

िशरीष पै यांचा अद्भूत अशा सृ ीवर िव ास आहे. पपां या मृ युनंतर

लँचेट या योगासाठीही या बस या. ा जगात अद्भूत अशा घटना घडतात

यावर या ठाम आहेत. काही वेळा परमे राची अखंड साधना के यामुळे

मनु याला िस दी ा होतात. अशा ि यांची उदाहरणं यांनी आप या लेखातून

दलेली आहेत. अशी माणसं िनरपे समजसेवा करीत असतात, असं या

मानतात. माणसा या र ातच अद्भुताचं आकष ण असतं. येक माणसाला तो

दु:खात असेल तर काहीतरी चम कार घडावा आिण आपलं भलं हावं असं वाटत

असतं, असंही मत या करतात.

203

४४४४....५५५५....३३३३ किवतेचीकिवतेचीकिवतेचीकिवतेची िन मतीिन मतीिन मतीिन मती

िशरीष पै या मनाने कविय ी आहेत. यां या लिलत लेखनातून हे सतत

जाणवत असते. िनसगा या सहवासात असताना कवा िनसगा िवषयी िलिहताना

यांचे नेहमीच श द किवतेचा साज घेऊन येतात.

िनसगा या सहवासात यांना पावसावरची पिहली किवता सुचली.

पावसानं चब िभजलेली शेतं, ते िहरवंगार रान, रानात पावसामुळे उगवले या

असं य वेली आिण रानातले वृ यां या मनावर काहीतरी खोल ठसा उमटवून

गेले. ती यां या मनाची स अव थाच यां या किवतेत उतरली आहे.

‘ एका पावसा यात ’ या किवतासं हातील किवतांची िन मती, तसेच

‘ ऋतुिच ’ या का सं हातील किवतांची िन मती, या किवतेचे िवशेष लिलत

लेखनातून वाचकांना प रिचत क न देतात. पतीचं िनधन झालेलं असलं तरी

नातवा या आगमनानं या आनंदीत होतात. एक जीवन िनरोप घेऊन गेले

असतानाच दुसरं ा जगात पिहलं पाऊल ठे व या या तयारीत होतं. एका न ा

जीवनाला क ब फु टू पाहत होता. जीवना या या अखंड च ातून ‘ ऋतुिच ’

मधील किवता ज माला आ या. (१७)

पावसाची अनंत पं या रोज या रोज श दब द करत गे या. पाऊस हा

यां या मनोवृ ीचं तीक बनला. शहरात रा नही या पावसावर खूप ेम

करतात. तरीही रानातला पाऊस यांना सवा त अिधक आवडतो.

आप या लिलत लेखनातून िशरीष पै यांनी ‘ हायकू ’ या का काराची

मािहती दलेली आहे. िनसगा तलं जे जे सुंदर ते ते नेहमीच यां या हायकू तून कु ठं

ना कु ठं तरी गट झालं आहे. फु लं, फु लपाखरं, पानं, पाखरं, चं , वारा – जे जे

हायकू या दृ ीकोनातून यांनी पािहलं ते ते श दां कत के लं. िनसगा िवषयीचं

204

आकष ण लेखनातून गट कर या या य ात यांना हायकू सापडला. या

का कारानं यांना िनसग ेमा या अिभ साठी वाट िमळवून दली.

हायकू या िन मतीसाठी यांना वषा नुवष ती ा करावी लागली. या वेळी या

जीवनािवषयी पूण उदास, िवर झा या, या अव थेत यां या अंतरा यात

हायकू ज माला आला. ते हापासून हायकू नं यांची पाठ सोडलेली नाही. या

ते हापासून हायकू िलिहत आहेत.

िशरीष पै यांनी आप या लिलतलेखनातून का िन मतीिवषयी सिवतर

मािहती दली आहे.

४४४४....५५५५....४४४४ खा पदाथा चीखा पदाथा चीखा पदाथा चीखा पदाथा ची आवडआवडआवडआवड

िशरीष पै यांचे जीवन समृ द, सुखी असे आहे. सभोवताली घडणाया

घटनांचा आढावा या घेतात, त हा यांची आ वादकता समोर येते. कु णाची वाट

पहाणं असो, कु णाला भेट हणून काही देणं असो, कवा साधी खरेदी करणं असो,

येक ठकाणी यांची आ वादक वृ ी दसून येते.

खा पदाथा या आ वादांबाबत पै या अिधक चोखंदळ आहेत.

वेगवेग या चकर पदाथा ची पाककृ ती जाणून घेणे, वत: ते पदाथ तयार करणे,

दुस याला करायला िशकवणे यात यांचा हातखंडा आहे. काही – काही

या आठवण म ये यांनी के ले या चकर पदाथा ना या मानाचे थान

देतात.

लहानपणापासून यांना गुरगूट खाऊ घालणा या काशीबाईपासून ते

गरमागरम वाटली डाळ बशी भ न खायला आणून देणारी अनसूया यांना ि य

वाटते. अनेक उ मो म पदाथा चा या आ वाद घेतात, तसेच सामा यातले

सामा य पदाथ ही या चवीने हण करतात. यांचे ‘ खाय या गो ी ’ हे पु तक

205

अशाच पाककृ तीवर आधारीत आहे. ते गृिहणीपणाची सा देणारे आहे.

चायनीज फू ड, के क यासारखे पदाथ भारतीय प दतीने कसे बनवले जातात हे

िशरीष पै या आप या लेखनातून प करतात. सा या भाताचे कोकणामधले

वेगवेगळे कार, मासळीचे कार, मटण, आमटीचे कार, चट या, को शबीरी,

सॅलड, बेसनाचा लाडू या सा यांचा आ वाद या घेतातच, याचबरोबर ते

बनिव याची िविश प दतीही सांगतात.

मसालेदार सा संगीत जेवणाबरोबरच क ाचा मांडा क न के लेले

साधेच पदाथ ही या ल तदारपणे मांडतात. यांची आजी अशा कारे वयंपाक

करणारी सा ात अ पूणा होती, ितचाही प रचय या क न देतात.

वयंपाक कर याची यांची आवड यां या लेखनातून जाणवते.

४४४४....५५५५....५५५५ मु यामु यामु यामु या ा यांा यांा यांा यांचीचीचीची आवडआवडआवडआवड

िशरीष पै यांना मु या ा यांची आवड होती. यांनी वत: काही ाणी

पाळले. यांची काळजी घेतली. यांचे हे ा यांिवषयीचं ेम यां या लेखनातून

सतत जाणवते. अगदी लहानपणापासून यांना ाणी आवडायचे. अनेक ा यांनी

लहानपणी यांना इजा के ली आहे. काही कारण नसताना एकदा एक मुंगूस

यां या अंगावर चाल क न आलं आिण यां या पायाला कडकडून डसलं. घरी

पाळलेली ‘ िशती ’ मांजरी शेपूट ओढताच िचडून हाताला चावली. ितची नखं

यां या मनगटात तली. एकदा बांधले या एका लहानशा माकडाब ल ेम

वाटून या या म तकावर हात फरवत असताना ते यां या दंडाला चावलं. एक

इंगळी यां या पायाला डसली. भुंगा चावला. एक पाळलेला कु ाही शेपटीवर

पाय पड यानं यांना चावला. कॉलेजम ये असताना गायी या पाया पडायला

206

गे यावर ितनं यांना शगानं जिमनीवर उडवलं. असं हे जरी असलं तरीही

यांना ाणी िवल ण आवडत होते.

िशरीषता ना अनेक छोटे – छोटे ाणी िनसगा या साि यात आढळले.

खंडा या या ड गरात थंडीचे दवस संपत आ यावर फु लपाखरांचं अमाप पीक

आलेलं यांनी पािहलं. उ हाचं तेज वाढायला लाग यावर कु णीतरी भस दशी

मूठमूठ हळद हवेत उधळून ावी तसे फु लपाखरांचे थवे गवतांतून उसळून बाहेर

उधळलेले यांनी पाहीले. ही चपळ, चंचल, नाजुक, िभ ी फु लपाखरे नेहमीच

यांना आकषू न घेतात. ती यां या किवतेचा िवषय बनून किवतेतून डोकावली

आहेत. सं याकाळी द ाभोवती िभरिभरणारे पतंग, िखडक वरती चोच

मारणारी िचमणी, एखा ा वसंत ऋतूत बागेम ये अवतीण झालेले िच िविच

पाख हे सारे यां या लेखनाचे िवषय बनले आहेत.

दुस यांना कळसवाणी वाटणारी पाल यां या लेखनातून आप याला

भेटते. बंद काचे या पेटीत आनंदाने पोहणारे मासे यांना मनू या जळीतील

माशांइतके च महान वाटतात. यांना भेटले या छो ा – छो ा ायानांही

यांनी आप या लेखणीतून वाचकांसमोर आणले आहे. यांचा प रचय क न

दला आहे. यां या घरात राहणारे ाणी यां या कु टुंबातील एक घटक बनतात.

अगदी लहानपणी आईनं पाळलेली मांजरांची जोडी रा या व िशती ही होती.

सव साधारणपणे बोके ाड असतात व मांजरी गरीब असतात. पण ा जोडीचं

तसं न हतं, या सांगतात, “ आम या ा जोडीतला रा या गरीब होता आिण

िशती रागीट. सदैव शेपटी पजा न ती कु णावर तरी फ कारत असायची ”. (१८)

ा यांवर िनि सम ेम कर याची िशकवण यांना यां या आई-

विडलांपासून िमळाली. यांची आई मांजरावर अितशय ेम करायची. ‘ िनली ’

नावाची मांजरी ितची लाडक होती. ‘ जॅक ’ नावाचा कु ा पपांचा लाडका

207

होता. िशरीषता नीही वेगवेगळे ाणी पाळले. पांढ या उं दरापासून ते

हरणापय त. येकाची काळजी घेतली.

िनसगा मध या ा यांब लही िशरीषता ना माया व कु तुहल

वाटे.बागेम ये येणा या पाखरांचे या िनरी ण करीत. कावळा या ा यांिवषयी

याना कु तुहल वाटून याचे या िनरी ण करीत. िनसगा त अनेक ु ाणी

आहेत. यांनाही परमे रच ज माला घालतो असे यांना वाटे. यां या

कु टुंबात या येक ला ा यािवषयी ेम वाटते.

४४४४....६६६६ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनातीललेखनातीललेखनातीललेखनातील जीवनाकडेजीवनाकडेजीवनाकडेजीवनाकडे पाह याचीपाह याचीपाह याचीपाह याची नवीनवीनवीनवी दृ ीदृ ीदृ ीदृ ी

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे ि गत पातळीवर सु होऊन

वैचा रकतेकडे झुकणारे आहे. वत:चा प रचय देत – देत हे लेखन सु होते.

वत:चे ि म व, बालपणीच असणारी वाङ् मयाची जाण, लेखक असणा या

विडलांचा भाव या सा यांचा वेध घेत – घेतच या पुढे जातात. वत:चे

आ मच र िलहावे अशा सहज प दतीने आयु यातील घटना सुसंगतपणे

मांडतात. लिलत लेखनातून वत:ची ितमा तयार करतात व ती वाचकांपय त

पोचवतात. आप या आयु यातील अनेक ि थ यंतरे सांगता- सांगता नकळत

त कालीन जीवनप तीचा प रचय क न देतात. आई – विडलां या जीवनातील

िवसंवादाब ल िलिहताना प र य ा ि यांची अवहेलना दाखवून देतात.

वत: या वैवािहक जीवनाब ल बोलताना पती-प ी नाते-संबंधािवषयी सांगून

जातात. ि गत पातळीवर सु झालेलं यांचं लिलत लेखन के वळ दृ य

अनुभवां या पलीकडे जाऊन सग या श यतांचा िवचार करतात. यांया

लेखनात वैचा रक प रपूण ता आहे. यांचे वैचा रक लेखन वैयि क आयु याचा

मागोवा घेताना ापक जीवनानुभव गट करत असते.

208

लेिखका जीवनाकडे सकारा मक दृि कोनातून पाहतात. यांचे लेखन

कु ठे ही नैरा याकडे झुकलेले नाही. जीवनातील येक गो ीतून यांना स दय

जाणवते. यामुळे यां या लेखनात स दय भावना दसून येते. यामुळेच यांची

किवताही जागी झाली. यांची किवता ही देखील िनसगा तील सदया चाच

अिव कार करणारी आहे. िनसगा तील अद्भूत स दया चे आकष ण असयामुळे

यांचे लेखन जीवनाब लची ओढ दाखिवणारे आहे. येक दवसाचे वागत या

न ा उ साहाने करतात. वत: या या ि वािवषयी या िलिहतात,

“ उठतानाचे तेच ताजेपण, टवटवीतपण, नवेपण, उ हिसतपण मा या देहा या

आतून पूव दरवळत असे; तसेच आजही दरवळत आहे. (१९)

िशरीष पै यां या लेखनातून ि यांची था समोर येते. वत: या

आई या मनात दडलेले दु:ख अगदी लहानपणीच यांना जाणवले होते. यांना

भेटले या ि या सोशीक, संसारासाठी ख ता खाणा या, संसाराम येच वत:ची

सुख – दु:खे शोधणा या अशा आहेत. वत:ची नणंद व सला ा, िवेणी आ ा या

संसारासाठी राबणा या आिण वरवर हसतमुख वाटणा या ि यां या दयात

सलणारी वेदना यांना सम त ीजातीची वेदना वाटते. वत:ला जाणवणारी

ीची था यां या लेखनातून गट होते. यां या लिलत लेखनातून ी या

जीवनाची मािहती क न दली आहे, यातील अदृ य जािणवा के या

आहेत.

लेिखका लिलत लेखनातून जीवनासंबंधीचे िवचार प करतात. यांची

जीवनाकडे पाह याची दृ ी आदश वाची आहे. जीवनातील येक अनुभव

घेताना यांची मनोवृ ी उदा असते. ेमाब लची स्वत:ची मते, क पना या

लेखनातून करतात.

209

िशरीष पै यांनी लिलत लेखनासाठी िनवडलेले िवषय अ यंत साधे व

रोज या जीवनातील असतात. पािहले या कवा अनुभवले या घटना, घरात

पाळलेले ाणी, रोज या जेवणातील पदाथ यासार या अनुभवाचे वण न यां या

लेखनातून आढळते. याही पलीकडे जाऊन मानवी जीवनापे ा अद्भूत असं

काही या िल न जातात. वत: या व ांचं जग वाचकांपुढे उलगडतात.

िपशा योनी या संबंिधत अनुभव, इं यातीत अनुभव, ई री अनु हािवषयीचे

अनुभव यासवा िवषयी या िलिहतात. कु ठ याही अितरंजीतपणाचा कवा

भडकपणाचा वापर न करता सव काही सांगून जातात.

वत: या आयु यावरही लेिखका िवपूल माणात िलिहतात. एखादे

आ मच र िलहावे, तसे या लिलत लेखनातून वत:िवषयी िलिहतात. वत:चे

बालपण, वाङ् मयीन ि म वाची जडण – घडण, सािह यिन मती यािवषयी

या लेखनातून मािहती देतात. या दृ ीने पािह यास लिलत लेखनातून यां या

वैयि क आयु यािवषयी या खूप बोल या आहेत.

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन िविवध िवषयांचा मागोवा घेत –घेत पुढे

जाते. जीवनाकडे पाह याची एक नवी दृ ी यांचे लिलत लेखन वाचताना ा

होते.

४४४४....७७७७ िशरीिशरीिशरीिशरीषषषष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनातीललेखनातीललेखनातीललेखनातील वेगळेपणवेगळेपणवेगळेपणवेगळेपण

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे एका ी लेिखके चे लिलत लेखन आहे.

ि यां या वभावातील भाव – भावनांची पंदने यां या लेखनातून

होतात. एक ी हणून यां या लेखनातील अनुभव वेगळे आहेत. जीवनाचा

अनुभव अ यंत रिसकतेने घेणा या लेिखके चे हे लिलत लेखन आहे, याचा यय

यांचे लिलत लेखन वाचताना येतो. यां या लेखनाम ये िविवध कार या

ि या येतात. वेगवेग या पाम ये वावरणारी ी यां या लिलत लेखनाम ये

210

भेटते. या सव ि यांचे वभाविवशेष, यांची जीवनप दती यािवषयी या

िलिहतात. यांचे लेखन या काळातील ि यां या सामािजक परि थतीवर

काश टाकणारे आहे. कु टुंबात या ीचे दु यम थान, ीची सोशीकता,

क ाळूपणा यािवषयी िलिहतानाच यामधूनच सम त ीची वेदना यां या

लेखणीतून उतरते. अशा प दतीने या सामािजक अनुभवापय त जातात.मा

यां या लेखनातून पु षांचा ितर कार के लेला दसून येत नाही. या संसार, मुले-

बाळे यात रमतात. यां या लिलतलेखनातून अ यंत ेमळ ि या भेटतात.

आप या लिलत लेखनातून लेिखका वत:ची तपशीलवार मािहती देतात.

बालपण, त णपण, हातारपण या तीनही अव थांमधली लेिखका आपयाला

भेटवतात. शाळकरी वयातली सािह यात रस घेऊ पाहणारी िचमुरडी ते एक

थोर सािह यकार, हायकू कार िशरीष पै या ट यापय तची आप या आयु यातील

सव ि थ यंतरे या लिलत लेखनातून सांगतात. यांचे लिलत लेखन हे यां या

वैयि क जीवनाचा मागोवा घेत राहते. आप या लिलत लेखनातून जेवढे श य

आहे तेवढे वत:चे अंतरंग या उघड करतात. यांचे लिलत लेखन हे आ मपर

लेखन आहे. वत: या वाङ् मयीन वासाची मािहतीही या लिलत लेखनातून

देतात.

िशरीष पै या आप या लेखनाला समृ द अनुभवाची जोड देतात. यांचे

लेखन एका आ याि मक भावनेतून होते. मानवी जीवनाकडे या देने

पाहतात. माणसा या मनातील भाव-भावनांकडे या आदराने पाहतात. आपले

जीवन हे ई राची देणगी आहे, ही भावना यां या लेखनातून जाणाते. आप या

जीवनात सुरि तता यावी यासाठीही या परमे राची आराधना करतात.

वत: या जीवनात आलेले काही इं यां या संवेदनां या पलीकडचे अनुभव

करणारे यांचे लेखन इतर लेखकां या लेखनापे ा िनि तपणे वेगळे आहे. यांची

211

लेखणी ही सभोवताल या व तूम ये रमते. वत: या घरी पाळलेले ाणी,

रोज या जेवणातील पदाथ यासार या िवषयात रमून लेिखका िलिहतात.

िशरीष पै या जीवनाब ल आशावादी आहेत. िनसगा तील स दया चा

आ वाद घेत यांचे लेखन पुढे जाते. पण हे सव अनुभव करताना, यां या

मनातली दु:खाची भावना होते. यांचे लेखन ि यां या दु:खाची जाणीव

ठे वणारे, यांची वेदना जाणवून देणारी आहे. मा यांचे हे लेखन ीवादी नाही.

यांचे लेखन तट थपणे अनुभव कथन करत रहाते.

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन यांना येणा या अनुभवांवर चतन करणारे

आहे. रोज या जीवनातील घटनांचा, मागोवा घेणारे, िनसगा शी एक पता

साधणारे सा या-सा या अनुभवापासून जीवन चतनापय त वाचकांना

पोचिवणारे आहे.

४४४४....८८८८ लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनातूनलेखनातूनलेखनातूनलेखनातून जाणवणा याजाणवणा याजाणवणा याजाणवणा या िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन ‘ आठवणी – अनुभव ’ अशा कारचे आहे.

लेिखके या आयु यातील संगाभोवती ते रमले आहे. वत: या भूतकाळािवषयी

कस याही का पिनकतेचा बुरखा न वापरता या िलिहतात. अगदी

आरंभापासूनचे वण न या िलिहतात. यां या लेखनातून वत: या आयु याची

सैर घडिवली आहे.

एखादे आ मच र असावे, या माणे लेिखके चे हे लिलत लेखन आहे.

या ारे लेिखके या आयु याची इ यंभूत मािहती वाचकाला ात होते.

बालपणातली ड, अ लड मुलगी ते स या या हायकू कार हणून प रिचत

असले या िशरीष पै, हा जीवनातील मोठा ट पा, या सवा चा प रचय यां या

लेखनातून होतो. वैयि क अनुभवातून सु झालेले हे लेखन ितथेच न थांबता

212

सामािजक अनुभवापय त जाते. लेिखका हणून समाजात येणारे अनुभव ते एका

थीतयश सािह यकाराची मुलगी हणून येणारे बरे-वाईट सव कारचे अनुभव

हे या काळातील सामािजक जीवनावर काश टाकणारे आहेत.

आप या लिलत लेखनातून िशरीष पै वत:िवषयी जा त बोल या आहेत.

यां या वाङ् मयीन ि म वाची जडण घडणी िवेषयी तर या सतत िलिहतात.

लिलत लेखना ारे जणू काही या वत: या आयु याची सहलच करीत असतात.

यां या आयु याम ये आलेले अनुभव, यांचे जीवनासंबंधीचे त व ान वैयि क

आयु य,कु टुंब, मुले,नातवंडे या सवा िवषयी लेिखका िलिहतात. यांचे लेखन

वाच यानंतर आ मच र वाच याचा भास होत राहतो. िशरीष पै चे लिलत

लेखन हे यां या वत: भोवतीच जा त फरत राहते.

४४४४....९९९९ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनामधीललेखनामधीललेखनामधीललेखनामधील भाषाभाषाभाषाभाषा

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे वत:ला क थानी ठे ऊन झालेले आहे.

अनुभवाचे आठवणी या पात कथन अशा व पाचे हे लेखन आहे. वया या

नव ा ते दहा ा वयापासून या आठवणी लेखनात आ या आहेत. सु िस द

सािहि यकांची मुलगी अस याने कळायला लाग यापासून समृ द मराठी भाषा

सतत कानावर पडत होती. यामुळे िशरीष पै यांची भाषा सुसं कृत, संप अशी

आहे. पुणे, नाशीक, मुंबई इथ या वा त ामुळे ितचे व प शहरी आहे.

गतायु यातील आठवण या कथना या व पात लिलत लेखन यांनी

के लेले अस यामुळे यांची भाषाही िनवेदना या व पाची आहे. यातील ेम,

ेष, राग म सर इ यादी भावना संयमाने झा या आहेत. लिलतलेखनातील

यांची भाषा ही संयमी, सुिशि त लोकांची भाषा आहे. यात अलंकारीकता आहे.

िवशेषत: यां या पपांची हणजेच आचाय अ यांची भाषा अलंकारचूर आहे.

यात सुभािषतांचा भरणा आहे. यांनी िशरीष पै यांना प ातून िलिहलेले वा य

213

याची सा देते. ते िलिहतात, “ दसामाजी काहीतरी ते िलहावे. ” यां या

भाषणातील िवचार तशाच कारचे असत. “ मुलीला मुलगी भेटवा आिण

योतीला योती पेटवा. ”

वृ प ीय लेखनातील िशरीष पै यांची भाषा हळवी, लिलतर य अशी

आहे. नेम या श दात भावना कर याचे साम य यात आहे.

िशरीष पै यां या लेखनातील ी पा ांची भाषा हळुवार आिण गोडवा

असणारी आहे. यात सहजता आहे. ‘ ओरडली गं बाई को कळा ’ असे हणून

जेवायला बसणा या आजीिवषयी या िलिहतात ते हा आजी या या उद्गारातून

त वैक य करणा या भारतीय ीचे िच डो यासमोर येते.

िशरीषता नी सहजसा या भाषाशैलीने ि यांचे दु:ख उघड क न

दाखवले. आपली एखादीही मागणी नव याकडून पूण झाली नाही, याव न

रागावलेली आई दुस या दवशी हणाली, “ कधी न हे या िहया या कु ा मी

मािगत या. तर काय झालं होतं मला आणून ायला. गे या क येक वषा त काय

दलंय यांनी मला. तुमची िश णं मी करतेय. मािगतला का कधी यां याकडे

दमडा तरी ! आिण ितकडे ती बया पहा ! ित या ड बलावर सगळं घालून बसा

हणावं ! कधी िवसरणार नाही मी हे ! कधी िवसरणार नाही ! ” (२०)

घरासाठी आिण कु टुंबासाठी अमया द राबणा या ीया नव याया

एखा ा श दाने घायाळ होत. या जखमा िज हारी लागणा या असत. अशावेळी

यांचा संयम सुटून जाई. ि वेणीअ ांचं नव याला उ ेशून के लेलं बोलणं सम

भारतीय ीची वेदना उलगडून दाखिवणारं आहे. “ माझं बोडकं काढता ? अहो,

अजून तु ही िजवंत आहात. आज इतक वष तुम याशी संसार के ला मी, तुम या

मुलाबाळांना ज म दला, तुम या घरात काबाडक के ले, याची ही कमत ?

माझं बोडकं काढता ? ” (२१)

214

िशरीषता नी सव ठकाणी वापरलेली भाषा शैली शहरी आहे. यां या

घरात राहणा या गडीमाणसांची भाषा मा ामीण आहे. अनसूया, मामी,

पाव ती, तारा या सवा ची भाषा ामीण आहे. यांपैक अनसूयाची भाषा रांगडी

पण ेमळ आहे. “ क या वं मा या नानुबाई हासाय या. सार या हासाय या.

लाल बूट घालून क या लुटूलुटू चालाय या. हणाय या – अन या, मला घे ना,

अन या, मला घे ना. आन् बाय साळंमंदना आ याक िन या नाचाय या. पन

बाय् मला वरडाय या. हनाय या – थांब, जरा थांब, साळतनं आले रे आले क

काय ितला अंगावर ढकलतेस ? ” (२२) अनसूया या बोल यात ‘ या – वा ’ हे

श द असायचे. मामी ‘ माका – तुका ’ क न बोलायची. “ माका आज िनस्त

िभरिभरतं ” सारखी त येतीची त ार अस याने ित या त डी असायचे.

ित या माणेच तारा या त डी ‘ माका ’ श द आहे. “ बाईनु, माका असलीच

नऊवारी साडी आणा. ” यासार या ित या िवनंतीव न याची कपना येते.

लिलत लेखनाम ये िशरीषता या बालपणामधील भाषा ही र य,

िमि कल अशी आहे. बालवयातील िनरागसपणामुळे यां या भाषा – शैलीला

लिलतर यता ा झाली आहे. मनात येईल ते धाड् दशी बोलून टाक यामुळे या

भाषेला िधटुकली शैली ा झाली आहे. यां या लहानपणची ही भाषा यां या

िधटुकलेपणाचे यंतर देते. “ पपा,पपा, आम या बा चं नाव आहे वाघ. पण

यांना शेपूट नाही. पंजेही नाहीत. ” (२३)

याखेरीज िशरीषता या लेखनाम ये क पनार यता, िवशेषणे,

अलंकारीकता आढळते. वा य चारांचा नेमके पणाने वापर यामुळे यांची भाषा

अथ पूण बनते. यात श दचम कृ ती साधली जाते. उदा. ‘ नागडं िनगडं फागडं

रगडं वागडं ईगडं टगडं आगडं हेगडं ’.

215

वत:िवषयी बोलताना िशरीषता ची भाषाशैली ांजल बनते. यां या

का मय मनोवृ ीमुळे यां या भाषेत चतन आढळते. यांची भाषा अशावेळी

का प घारण करते व िम क ल होते. उदा.“ जयदेव जयदेव

जय पांडुरंगा

गारगोटीसाठी कती

करीसी दंगा ” (२४)

िशरीष पै यां या लिलत लेखनात कधी साधी – सोपी, तर कधी

क पनार य अलंकारीक भाषा आहे. यांचे लिलतलेखन समृ द भाषा-शैली या

वापराने रंजक बनलेले आहे.

४४४४....१०१०१०१० िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनातीललेखनातीललेखनातीललेखनातील सामािजकसामािजकसामािजकसामािजक आशयआशयआशयआशय

वातं यपूववातं यपूववातं यपूववातं यपूव कालीनकालीनकालीनकालीन सामािजकसामािजकसामािजकसामािजक ि थतीि थतीि थतीि थती

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन यां या संपूण जीवनाचा प रचय कन देते.

यांचा बालपणाचा काळ हा वातं यपूव कालखंडाम ये येतो. यां या लेखनातून

वातं यपूव काळातील सामािजक ि थती ल ात येते.

या काळाम ये उ वग य ि यांचे िश ण घे याचे माण वाढले होते.

काही ि या या अथा ज नही क लाग या हो या. सुिशि त पु षांना सुिशि त

सहचा रणी हवीशी वाटे. ि या अनेक े ाम ये पुढे येऊ लाग या हो या. काही

ि या लेखन क लाग या हो या. नाटक, िच पटातून भूिमका क लाग या

हो या. एक कडे ि यांची गती होत होती, तर दुसरीकडे ित यावर मुलां-

बाळांची, अ -पा याची जबाबदारी सोपवून ितला वषा नुवष संसारा या

तु ंगात टाकले जात होते. ितला ित या बु दीचा वापर क दला जात न हता.

216

याचे समथ न हणून ‘ ीला पु षांपे ा बु दी कमी असते ’, असे समज पसरिवले

जात असत. नव याने टाकले या ि यांना समाजात मानाने रहाता येत नसे.

काही ि यांचे पतीिनधना नंतर के शवपन कर यात येई. हदू ी ही कु टुंबाम ये

पराधीन, िववश आिण असहा य असे. ी या दु:खाला वाचा फोडयाचे काम

आचाय अ े यांनी आप या िलखाणातून के ले.

आप या लिलत लेखनातूनिशरीष पै यांनी हदू ीची असहा यता

सांिगतली आहे. आचाय अ े यांनी आप या नाटकातून ीचे दु:ख जगासमोर

मांडले.िशरीष पै यां या लेखनातून ी या त कालीन सामािजक िथतीिवषयी

ान होते.

कु टुंब व थेलाकु टुंब व थेलाकु टुंब व थेलाकु टुंब व थेला ाधा याधा याधा याधा य

समाजाम ये कु टुंब व था मह वाची समजली गे यामुळे कु टुंबाला जा त

मह व दसून येते. सुिशि त पु षांना आपली प ी सुिशि त आिण आकष क हवी

असे. कलावंत पु षांनाही सुंदर ी आवडे, पण ितचं खरं स दय ित या ी वात,

ती आदश ी अस यात आहे, असं यांना वाटे. ितने पु षासाठी सव व दलं

पािहजे अशी यांची अपे ा असे. ीनं पु षासारखं वागलेलं यांना आवडत नसे.

पै यां या ‘ सुंदरते या सुमनावरचे ’ या लिलतलेखामधील िच कारा या

बायकोकडून या अपे ा याच माणे हो या.

आप या प ीनं आप यािशवाय दुस या कु णाही पु षाशी मै ी क नये,

नाटकात काम क नये ही पतीची इ छा असे. यां या ‘ सुंदरतेया सुमनावरचे ’

या लिलत लेखातील िच कार हणतात, “ आिण आता ती हणते क, ितला एका

ायोिगक नाटकात काम करायचय हणे. ही ायोिगक नाटकं हणजे िन वळ

डोके दुखी. आता तू सांग िशरीष, ही माझी बायको आहे. िहचं पिहलं कत

कोणत ? तर माझं खाणं – िपणं, माझी औषधं, माझं घर ा सा यांना

217

सांभाळणं! आधीच ह ली ितचं मा याकडे ल नसतं. यातून ा गिल छ

ायोिगक नाटकातून ही कामं करायला लागली हणजे मग बघायलाच नको ---

” (२५)

िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या वतवतवतवत::::िवषयी यािवषयी यािवषयी यािवषयी या लेखनातूनलेखनातूनलेखनातूनलेखनातून डोकावणाराडोकावणाराडोकावणाराडोकावणारा सामािजकसामािजकसामािजकसामािजक आशयआशयआशयआशय

िशरीष पै यांनी आप या लेखनातून वत:िवषयी बरेचसे सांिगतले आहे.

या काळाम ये सुिशि त ि यांचे समाजातील थान मानाचे होते. मा या

काळात ीला िम असणे, ितने पु षाबरोबर फरणे, हॉटेलम ये पु षाबरोबर

जाणे याला मुभा न हती. मुल वर तशी बंधने घरातून घातली जात. िशरीष पै

यां या कॉलेज या दवसां या वण नातून ही प रि थती ल ात येते. या वत:

बुज या वभावा या हो या व िम ांम ये िमसळत नसत. नाटकात काम

करायचीही यांना भीती वाटे. आईला यांचे मुलांबरोबरचे बोलणे, मै ी आवडत

नसे. कु ठ याही मुलाशी बोलताना आईने पािहले तर? असा यां या मनात

येत असे. यािवषयी या िलिहतात, “ तो काळच असा होता क सुिशि त

ि यांनाही आप या मुली मुलांम ये मोकळेपणाने िमसळू लाग या क यांचे भय

वाटे. मु यत: आपली मुलगी कु णा यातरी आहारी जाऊन वत:चा स यानाश तर

क न घेणार नाही ना ? अशी काळजी वाटे, हणून मा या आईवर मला रागवता

येत न हतं. मी ितला समजू शकत होते. (२६) यामुळे नाटकां या तालमीवेळी

उमेश नावाचा िम सवा ना इरा या या हॉटेलम ये घेऊन जायचा यावेळी

िशरीष पै मैि ण ना ‘ आईला सांगू नका ’, अशी िवनंती करीत.

या काळात नव यानं टाकले या ीला समाजात थान नसे. िशरीष पै

यां या आईवडीलांम ये मतभेद झा यानंतर आईची अव था िबकट झाली.

आईची अव था यांनी वण न के ली आहे, “ आई एकदम हाद न गेली. आ हा

सग यांना सोडून, हा भरलेला संसार मागे टाकू न पपा मुंबईला िब हाड

218

करायला चालले ? हणजे या बयेबरोबर ? मग आईनंही िन य केला. पुणं

सोडून दूर दूर कु ठं तरी िनघून जायचं. सांिगत या माणे पपा खरोखर एके दवशी

कप ांची बॅग भ न मुंबईला िनघून गेले. आता पु यात असं रहायचं ? नव यानं

टाकलेली बायको हणून ? समाजाला कसं त ड दाखवायचं ? या काळात

प र य ा हा श द िशवीसारखा वापरला जात होता. ” (२७)

यावेळी कॉलेजम ये िशकणा या मुलीचंही ल हेच व होतं. आपण

पदवीधर होताच आपलं ल होणार हे यांनी गृहीत धरलेलं असे. आईवडील

आप या मुल ची ल ं कॉलेजम ये िशकत असतानाच जमवत असत. िशरीष पै

यां या आईलाही अशीच यां या ल ाची चता पडली होती. या पपांना

हणत, “ ितचे ल करा. नाही तर काट भलतेच काही क न बसेल अशी मला

भीती वाटते. ” (२८) मुलीने आपले ल वत: ठरवू नये, यासाठी घरातले य

करीत. ल , मुले, संसार हेच ब धा कॉलेजात िशकणा या मुल चे येय असे.

चतना मकचतना मकचतना मकचतना मक लेखनातूनलेखनातूनलेखनातूनलेखनातून होणाराहोणाराहोणाराहोणारा सामािजकसामािजकसामािजकसामािजक आशयआशयआशयआशय

िशरीष पै यां या चतना मक लिलत लेखनातून सामािजक प रि थतीचे

ान होते. रोज या जीवनात भेटणारी माणसे, यांचे अनुभव यां या लेखनातून

क करणा या वगा िवषयी मािहती िमळते. समाजातील दिलत वगातील

लोकां या क ािवषयी यां या लेखनातून काश टाकला आहे. या िनिम ाने

यांनी नकळत वाचकां या मनासमोर या लोकां या जीवनािवषयी िनमा ण

के ला आहे.

‘ आतला आवाज ’ या लिलतलेख सं हाम ये इमारत झाडायला येणारा

भंगी एकही दवस सु ी घेत नाही. यासंबंधीचे यांचे लेखन क करी लोकां या

ावर िवचार करायला लावणारे आहे. या हणतात, “ पहाटे पांच वाजाय या

आतच तो इमारतीपुढचे िव तीण अंगण आिण इमारत चे िजने झाडायला येतो.

219

एक हात पाठीवर उलटा ठे वून कमर वाकवून आिण दुस या हातात झाडू घेऊन

तो उजाडले तरी झाडीत असतो. मग तो इमारतीत या शंभरा यावर िब हाडांचे

संडास घाशीत जातो. अजूनपय त याने सु ी घेतलेली मी पािहली नाही.

सणावारी देखील तो झाडीत असतो. तशीच याची बायको ! दर वष ती गरोदर

राहते आिण वाकू न करा ा लागणा या झाडूकामामुळे दरवष ितचा अकाली

गभ पात होतो. ” (२९)

अखंड मणा या, अखंड क करणा या, िव ांतीची सवयही नसलेया

थोर आिण क करी माणसांचे आयु य पा न िशरीषताई थीत होतात. कधी –

कधी या लोकांचे क इतके अपार असतात, क यांचे जीणे जनावरांसारखेच

भासते. िशरीष पै यांना भेटलेली ही माणसे फ क करतात. वत: या

जीवनावर कसलेच भा य ती करत नाहीत. यांचे बोलणे हे समाजा या दृ ीने

कम कटकटीसारखे असते.

िशरीष पै या आप या लेखनातून सामािजक िवषमतेशी िनगडीत अनुभव

प करतात. गरीब, दा र ाशी झगडणा या लोकांची मुलं या पाहतात.

आप या दा र ाची कु ठलीच खंत यां या चेह यावर दसत नाही. कधी लेिखका

या मुलांना ‘ देवदूताची ’ उपमा देते. यांचं िनरागसपण लेिखके या मनाला

पशू न जातं. आहे या पे ा वेगळं चांगलं जीवन असू शकतं, याची क पनाही

यांना नसते. ही मुले कसलीही अपे ा न ठे वता, कु णीही न सांगता पै यांना गाडी

ढकलायला मदत करतात.आप या दा र ाब लची त ार या मुलां या मनात

दसत नाही. गरीब मुलां या अनुभवापे ा वेगळा सधन वगा तील मुलांचा

अनुभव लेिखका वण न करतात. आईवडीलां या अितलाडामुळे काही वेळा मुलं

िबघडतात. काही मुलांचं बा य हरवलेलं असतं, अशी मुलं अकाली हातारी

होतात. कधी ही मुलं िवल ण अहंकारी होतात.

220

िभ सामािजक प रि थतीमुळे, काही वेळा मुलं आ मह या करतात.

समाजात कु णीतरी मुलांना समजून घेतलं पािहजे. काही वेळा शारी रक

ंगामुळे मुलांचं बा य हरवून जाते. अशा मुलांसाठी सामािजक सुरि तता

असायला हवी. िशरीष पै यां या लेखनातून हा सव आशय होतो.

िशरीष पै या ा यानासाठी कवा कु ठ याही कारणासाठी बाहेर पड या

क समाजातले िविवध अनुभव मनात साठवून ठे वतात. यां या आठवण या

व पातले अनुभव सामािजक प रि थतीचे ान वाचकाला क न देतात.

यां या मते ‘ समाज ’ या सं थेचं एक िनि त उ असतं. रयावर या

गद ला समाज हणता येणार नाही. समाजात या घातक, िव वंसक वृ ीवरही

या िलिहतात. िवनाशक कृ य करणारे थोडेच लोक असतात. यायंामते

शंभरातले दोघेच आग लावतात. इतर अ ा णव नुसती ब याची भूिमका

घेतात. ते थांबिव याचा य करीत नाहीत. हणूनच रका या हातांनी काही

िवनाशकारी कृ य क नये, असं यांना वाटतं.

रोज या जीवनात जे-जे सांग यासारखे संग घडले ते- ते पै यांनी

‘ आजचा दवस ’ या सं हात एक के ले आहेत. रोज या जीवनात िनमा ण

होणा या सम यांचे ान यामुळे वाचकाला होते. वरवर समाधानी वाटणा या

माणसां याही न दसणा या सम या यांना जाणवतात.

एकाक जगणं िशरीष पै यांना सम या िनमा ण करणारं वाटतं. हीच

माणसे एक येऊन चांगलं काम क शकतात. मा कधी ही िवनाशकारी

कृ यंही करतात. समाजाम ये वावरताना एखादी घटना घडताना लेिखका

पाहतात, ते हा यामागचं कारण शोध याचा य करतात. कधी-कधी माणसं

दबलेली असतात. पण यांचा ोध आतून भडकलेला असतो. कु णावर तरी सूड

उगवून यांना ितर कार आिण ेषाला वाट मोकळी क न ायची असते.

221

अशावेळी यांना िनिम सापडलं क आपली दु इ छापूत क न घेतात.

इमारतीत िशरलेला चोर द ाचे ब ब चोरताना पा न माणसं कायदा हातात

घेऊन आप या मनाला येईल ती िश ा करतात. ितचं अमानुष व प बघून

िशरीष पै यांना ते कृ य याडपणाचं वाटतं.

म यमवग यां या अनुभवाबरोबर िशरीष पै यांनी र यावर या

िभका याचंही दु:ख मांडले आहे. या जे हा िभका याचं गाणं ऐकतात, त हा

याची बाजाची पेटी रडते आहे, असा यांना भास होतो.

िशरीष पै यांनी सामािजक व पाचे लेखन के ले नाही. या वत: या

सािह यािवषयी मािहती देताना िलिहतात, “ मा या कु ढ याही कथे या वा

किवते या मागे राजक य वा सामािजक ेरणा नाही. संयु महारा आंदोलनात

मी आंदोलना या चारासाठी काही किवता िलिह या, नाही असे नाही. पण या

अनुभवातून एखादी कादंबरी काही मला फु रली नाही. उलट, असे काही िलिहणे

मला मा या आ या या दृ ीने खोटे वाटावयाचे. जे मा या अंतरा यातून फु रत

न हते ते के वळ वाङ् मयात िविश थान िमळव यासाठी मी का िल ? तो

वत:शी अ ामािणकपणा ठरला असता. राजक य आिण सामािजक व पाचे

कु ठलेच िलखाण मला कधीच करता आले नाही. ” ( ३०)

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे ि गत अनुभवा या व पाचे आहे.

यांनी वत: न सामािजक व पाचे लेखन के लेले नसले, तरी यां या लिलत

लेखनातून त कालीन सामािजक प रि थतीची क पना येते. यातून होणारा

सामािजक आशय िवचार करायला लावणारा आहे.

४४४४....११११११११ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत लेखनातीललेखनातीललेखनातीललेखनातील राजक यराजक यराजक यराजक य आशयआशयआशयआशय

222

िशरीष पै यांनी राजक य व पाचे लेखन के लेले नाही, मा यां या

लेखनातून या काळ या राजक य प रि थतीचे ान होते. यां या लेखनातून

बेचाळीस या चळवळीचा उ लेख आढळतो. यात या िनदश नात यायंा

वगा तील मुली सहभागी हो या, पण लेिखका यात सहभागी झा या न ह या.

संयु महारा आंदोलनावेळी िशरीष पै यांचा राजकारणाशी संबंध

आला. या आंदोलनािवषयी यां या लेखनात मािहती आढळते. या आंदोलनाची

पा भूमी यांनी आप या लिलत लेखनात दलेली आहे. संयु महारा

आंदोलनावेळी या आंदोलना या चारासाठी यांनी काही किवता िलिह या

हो या.

४४४४....१२१२१२१२ िशरीषिशरीषिशरीषिशरीष पैपपैैपै यां यायां यायां यायां या लिलतलिलतलिलतलिलत सािह यानेसािह यानेसािह यानेसािह याने मराठीमराठीमराठीमराठी वाङ्वाङ्वाङ्वाङ् मयातमयातमयातमयात घातलेलीघातलेलीघातलेलीघातलेली भरभरभरभर

आजूबाजूला घडणा या घटनांचे भान, स दया ची जोपासना, िनसगा वरील

ेम, भूतदया, प रिचत चे वभाविच ण इ यादी बाबी म यवत ठे वून

िशरीष पै यांनी आपले लिलत लेखन के लेले आहे.

िशरीषता नी आ मपर लेखन के लेले आहे. वत:मधील सव गुण-दोष

उलगडून दाखवून पारदश क असे हे लेखन आहे. ांजळपणाने वत:या मया दा

प के या आहेत. प रिचत कवा काही िम , कवी यां यािवषयी

िलिहताना वत: असून नस याचा भास िनमा ण करत हे लेखन झाले आहे.

‘ उद्गार िच हे ’ या सं हातील लेखन अशा कारचे आहे.

िशरीषता या लिलत लेखनातील मह वाची गो हणजे यांचे लेखन हे

ि गत आयु याकडून सामािजकतेकडे जाणारे आहे. त कालीन सामािजक

प रि थतीवर िवचार करायला लावणारे आहे. वरवर साधे वाटणारे अनुभव

ापक जीवनिवचार गट करतात.

223

िशरीष पै यांनी लेखनासाठी िनवडलेले िवषय रोज या जीवनातले व

अ यंत साधे असे आहेत. या सा या िवषयातून आशय िनवडून चतना मकतेने

िवचार करत या िवषय मांडतात. सा या िवषयातून गहन आशय िनवडून के लेले

लेखन या दृ ीने यां या लेखनाचे मह व आहे.

िशरीषताई यां या लिलत लेखनाला ी लेिखके ने के लेले लेखन या दृ ीने

िवशेष मह व आहे. आप या लेखनातून यांनी ि यांचे दु:ख उघड कन

सांिगतले आहे. ी या सम यांवर काश टाकला आहे; परंतु या पु ष ेष मा

करीत नाहीत. यांचे आप या कु टुंबावर ेम आहे. कौटुंिबक जबाबदा या या

आनंदाने पार पाडतात. कु टुंबावर या समप णा या भावनेने ेम करतात. एका

ी लेिखके ची ही िवचाराची प दती मराठी वाङ् मयाला दशा देणारी आहे.

वत:िवषयी िलहीत असताना समाजाचा अडसर मह वाचा असतो.

समाजात वावरता यावे, समाजातले इमेज सांभाळ यासाठी आपली के वळ

दश नीय बाजूच वाचकांसमोर न आणता समाजातील अडसर ओलांडून कवा

प क न स ेपणाने या िलिहतात. के वळ गतकाला या आठवण तच न रमता

गतायु याकडे शोधकपणे आिण िच क सकपणे पाहतात. आयु याचा जमाखच

मांड याची यांची भूिमका आहे. अशा कारचे यांचे हे लेखन मराठी वाङ् मयात

भर टाकणारे आहे.

लिलत लेखनातील ि गत अनुभव सांगत असताना लेिखके चा

जीवनपट उलगडला जातो. आ मच र िलिह या माणे वाटावे असे यांचे

लिलत लेखन आहे. ि गत अनुभवापासून ते ापक सामािजक जाणीवांपय त

पोचणारे लेखन यादृ ीने यांचे लेखन मह वाचे आहे.

सवा त मह वाची बाब हणजे िशरीष पै यांची लेखनशैली आहे. गो

सांगताना ती रंजक क न सांग याची यांची हातोटी आहे. येक गो

224

का पिनक न वाटता ती खरीच वाटावी अशा श दात िलिह याची यांची हातोटी

आहे. यासंबंधी ‘ हाती िश लक ’ या तावनेत िवजय त डुलकर िलिहतात,

“ लेिखके चे लेखन-कसब इतके मोठे आहे क , वाचताना लेिखके या ि म वात

आपण कधी जाऊन उभे रािहलो आिण ित या डो यांनी सव कसे पािहले, हे

वाचकाला समजतही नाही. ” (३१)

यासव बाब चा िवचार करता िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे िनि तच

ेरणादायी व वाङ् मयात भर घालणारे आहे.

४४४४....१३१३१३१३ िन कषिन कषिन कषिन कष

िशरीष पै यांचे लिलत लेखन यां या संपूण आयु याची ओळख कन

देणारे आहे. बालपणाचा काळ ते जीवनातील चढउतार यांचे सम वण न यां या

लिलत लेखनात आढळते. यांचे लिलतलेखन हे यांचे आ मच र वाटावे, एवढी

मािहती यातून िमळून जाते.मा आ मच र ा माणे काल मानुसार यांनी हे

लेखन के लेले नाही. आहे.

िशरीषता या लेखनाचे वैिश हणजे आप या लेखनातून या

प रि थतीचे ान वाचकाला देतात. यां या लेखनातून एकांगीपणाला

अिजबात थान नाही. अनुभवले या प रि थतीची दुसरी बाजू असू शकते हे या

वाचकाला जाणवून देतात.

िशरीषता चे लिलतलेखन आठवण या पात आहे. िनसगा या

सहवासातला आनंद या उ कट व पात अनुभवतात. िनसग वण नातही यां या

आठवणीतला िनसग आहे. िनसगा तले अनेक अनुभव यां या पपां या

आठवण शी िनगडीत आहेत.

225

ांजलपणा हा िशरीषता या लेखनाचा मु य भाग आहे. चतना मकता,

वैचा रकता बरोबर घेऊन यांचे लेखन वाटचाल करते. मया देचे भान ठे वून या

लेखन करतात. यांचे सव अनुभव वयानुसार बदलत जातात.

जीवनाची चंड आस , आशावाद, दाळूपणा हेही िशरीषता या

लेखनाचे िवशेष आहेत. ई रावरील देमुळे जीवनप दतीत झालेले बदल,

यां या लेखनात समािव आहेत. एक ी लेिखका हणून यां या लेखनाकडे

पािह यास यातून एक ी, पती व मुलांची काळजी घेणारी, यांया सुर ेसाठी

झटणारी, संसारािवषयी ेम असणारी ी दृ ीस पडते. यां या लेखनातून

आ मकता जाणवत नाही, पण एक ी हणून पु षांकडून ीवर होणारा

अ याय यांना अ व थ क न सोडतो. आप या लेखनातून ीची वेदना यांनी

मांडली आहे.

सारांश िशरीष पै यांचे लिलत लेखन हे ि गत आयु याचा मागोवा

घेत-घेत सामािजक जाणीवांकडे झुकणारे आहे. वत:ला अिल ठेवून वत:मधले

गुणदोष व स्वत:चे अनुभव यांनी परखडपणे सांिगतले आहेत. आयु यात या

के वळ दश नीय बाजूलाच मह व न देता या इतरही अनेक अनुभव सांगून

जातात. वत:ला पारदश क क न हे लेखन यांनी के लेले आहे. असे करताना

वत:ला कमीत-कमी मह व दलेले आहे.

िशरीष पै यां या लिलत लेखनातून यांचा वाङ् मयीन वास समजतो.

वातं यपूव काळातील ीची सामािजक व राजक य प रि थती समजते.

वत:चे सम दश न, सामािजक प रि थतीचे ान या दृ ीने हे लेखन मह वाचे

आहे.

226

संदभसंदभसंदभसंदभ सूचीसूचीसूचीसूची

१. काशक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड पिहला कॉि टने टल काशन

पुणे २००२ मधील भीमराव कु लकण यांचा लेख पृ. . ३८२

२. काशक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड पिहला कॉि टनेटल

काशन पुणे २००२ मधील भीमराव कु लकण यांचा लेख पृ. . ३८३

३. काशक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड पिहला कॉि टनेटल

काशन पुणे २००२ मधील भीमराव कु लकण यांचा लेख पृ. . ३९०, ३९१

४. संपादक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड दुसरा कॉि टने टल काशन

पुणे २००४ मधील आनंद यादव यांचा लेख पृ. . ३१९

५. संपादक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड दुसरा कॉि टने टल काशन

पुणे २००४ मधील आनंद यादव यांचा लेख पृ. . ३१९

६. संपादक अशोक के शव कोठावळे ‘ लिलत ’ ऑ टोबर – नो हबर २००९

पृ. . १७१

७. संपादक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड दुसरा कॉि टने टल काशन

पुणे २००४ मधील आनंद यादव यांचा लेख पृ. . ३३०

८. संपादक अिन द अनंत कु लकण दि णा खंड दुसरा कॉि टने टल काशन

पुणे २००४ मधील आनंद यादव यांचा लेख पृ. . ३३२

227

९. संपादक मुकु ं द टाकसाळे लिलत ऑग ट २००८ पृ. . ३७

१०. संपादक अशोक के शव कोठावळे ‘ लिलत ’ जून २००९ पृ. . ६१

११. िशरीष पै ‘ सय ’ दलीप काशन मुंबई पिहली आवृ ी १९९६ पृ. . ८१

१२. िशरीष पै ‘ रानातले दवस ’ मॅजेि टक काशन मुंबई पिहली आवृ ी

२००२ पृ. . २४

१३. िशरीष पै ‘ हाती िश लक’ अनुभव काशन मुंबई पिहली आवृी २००१

पृ. . २३२

१४. िशरीष पै ‘ हाती िश लक ’ अनुभव काशन मुंबई पिहली आवृी २००१

पृ. . २२८

१५. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . १२६

१६. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . १२८

१७. िशरीष पै यांचे मला ा झालेले द. १२.०२.२००८ चे प ‘ माझी

सािह यसेवा ’ पृ. . १२

१८. िशरीष पै ‘ मुके सोबती ’ परचुरे काशन मुंबई पिहली आवृी २००६ पृ.

. २७

१९. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . २३

228

२०. िशरीष पै ‘ हाती िश लक ’ अनुभव काशन मुंबई पिहली आवृ ी २००१

पृ. . ९८

२१. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . १५६

२२. िशरीष पै ‘ अनुभवा ती ’ परचुरे काशन मुंबई पिहली आवृी १९९३ पृ.

. १७०

२३. िशरीष पै ‘ हाती िश लक ’ अनुभव काशन मुंबई पिहली आवृ ी २००१

पृ. . १२०

२४. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . ६०

२५. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स कोहापूर पिहली

आवृ ी२००७ पृ. . २१७

२६. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहलीआवृ ी

२००७ पृ. . ६१

२७. िशरीष पै ‘ हाती िश लक ’ अनुभव काशन मुंबई पिहली आवृ ी २००१

पृ. . ३१

२८. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . ६५

२९. िशरीष पै ‘ आतला आवाज ’ परचुरे काशन मुंबई पिहली आवी १९६१

पृ. . ८४

229

३०. िशरीष पै ‘ माझे जीवन गाणे ’ पारस पि लके श स को हापूर पिहली आवृ ी

२००७ पृ. . ३३

३१. िशरीष पै ‘ हाती िश लक ’ अनुभव काशन मुंबई पिहली आवृी २००१

पृ. . ११